خیرخواهی الهی و انسانی در بیان امام رضا(ع)

در ایام مبارک و خجسته میلاد امام رضا(ع) باید درس‌آموز بیانات ایشان باشیم و سعی کنیم زندگی خود را بر مبنای این بیانات شکل دهیم تا در زمره بندگان خوب خداوند قرار بگیریم. حقیقت امر این است که تلاش اهل بیت(ع) همیشه این بود که مسلمانان را برای یک زندگی الهی و انسانی تربیت کنند. بیانات نورانی اهل بیت(ع) مفاهیم بسیاری دارند که در زندگی فردی و اجتماعی می‌تواند راه‌گشا باشد. پس اگر توصیه و دستوری را فردی دیدیم، فکر نکنیم بعد اجتماعی ندارد. اگر فرد فرد ما نکاتی را که ایشان دستور می‌دهند، رعایت کنیم، جامعه ما هم تأثیر می‌گیرد و اگر کاری را اشتباه انجام دهیم و مسیری را اشتباه انتخاب کنیم، جامعه نیز تحت تأثیر قرار می‌گیرد. در روایات داریم که از حضرت رضا(ع) درباره بهترين بندگان پرسيدند. حضرت فرمود: «آنان كه هرگاه نيكى مى‌كنند، خوشحال مى‌شوند، هرگاه بدى مى‌كنند، استغفار مى‌كنند، هرگاه چيزى به آنان داده مى‌شود، سپاس مى‌گويند، هرگاه مبتلا و گرفتار مى‌شوند، شكيبايى ‌می‌کنند و هرگاه خشمگين مى‌شوند، عفو و گذشت مى‌كنند.»(مسند الامام‌الرضا، ج1، ص284) در این بیان شریف، برخی صفات انسانی ذکر شده که باعث متعالی شدن جامعه هم می‌شود. جالب آنکه امکان خطا و ضعف‌های شخصیتی هم در این احادیث در نظر گرفته شده است؛ یعنی اینکه انسان‌ها گاهی اشتباه می‌کنند و گاهی از مدار خارج می‌شوند؛ اما راه بازگشت و توبه باز است.
انجام کارهای خیر در تربیت دینی و مکتبی ما باید برای خداوند باشد تا بتواند مؤثر واقع شود و فقط در این حالت است که باید از کارمان خوشحال باشیم؛ زیرا اگر برای انسان‌ها باشد، خدایی نیست و رنگ ریا و خودنمایی به خود می‌گیرد. امیرالمؤمنین علی(ع) می‌فرمایند: «ثَلاثُ عَلاماتٍ لِلْمُرائى: يَنْشِطُ اِذا رَأىَ النّاسَ وَ يَكْسِلُ اِذا كانَ وَحْدَهُ وَ يُحِبُّ اَنْ يُحْمَدَ فِى جَميعِ اُمُورِهِ»؛ رياكار را سه نشانه است: هرگاه مردم را ببيند، به نشاط مى‌آيد. هرگاه تنهاست، بى‌‏حال و تنبل است و دوست دارد كه در همه كارهايش، او را ستايش كنند.(اصول كافى، ج۲، ص۲۹۵) اینکه انسان‌ها می‌خواهند دیده شوند و شهرت پیدا کنند و تحسین و تقدیس شوند، یک نقطه ضعف است، اما می‌تواند به نقطه قوت تبدیل شود. هنگامی که ما کاری را برای خدا انجام می‌دهیم و بنایی برای نشان دادن آن به مردم نداریم، یک نقطه تعالی است که کمتر کسی می‌تواند در این جایگاه قرار بگیرد، ولی اینکه کار برای خدا انجام شد و خداوند خودش اسباب افشای آن را فراهم کرد و مردم فهمیدند که این کار خیر را چه کسی انجام داده، خوشحالی اشکال ندارد و مذموم نیست و البته می‌تواند به انسان روحیه دهد تا دوباره آن را انجام دهد. گفته شده است؛ این یک ضعف است، اما ضعفی که آسیبی ندارد. از امام محمدباقر(ع) سؤال شد که مردی عمل خیری می‌کند و چون کسی می‌بیند او خوشحال و شکفته خاطر می‌شود، امام(ع) فرمود: «باکی نیست، هیچ کس نیست مگر اینکه دوست دارد خداوند کار خوب او را در میان مردم آشکار کند، حتی وقتی که آن را برای این مقصود انجام نداده باشد.»(علم اخلاق اسلامی، ج۳، ص507) حال چرا کاری را نباید برای مردم انجام دهیم؟ دلیل اصلی آن این است که همه قدرت و توانایی که انسان‌ها دارند، از سوی خداوند است و آنها از خود چیزی ندارند که بخواهند از آن خوشحال باشند. پس انسان‌ها وسیله‌ای برای انجام امور زندگی هستند و نمی‌توانند منت یا انتظاری از رفتار و کارهای خود داشته باشند. ضمن آنکه وقتی می‌گوییم نکات اجتماعی احادیث را هم باید دید، به دلایل گوناگون است؛ از جمله آنکه کار برای غیر خدا می‌‎تواند تعادل جامعه را به‌هم بریزد. فرض کنید هر کسی هر کاری را که می‌کند، برای دیده شدن باشد و انتظاراتی برای آن داشته باشد. در این وضعیت کسانی که نمی‌توانند انتظار آن شخص یا اشخاص را برآورده کنند، از افعال نیک هم آزرده می‌شوند که باعث می‌شود اعمال خیر در جامعه به مرور از بین برود. کسانی‌که قدرت دارند، برای کارهای خیر دیگر سمت آن نمی‌روند و هرچیزی مابه‌ازایی را طلب می‌کند؛ یعنی هر کاری در مقابل مزدی انجام می‌شود که اگر نشود، کار خیر هم انجام نمی‌شود. مشکل بعدی آن است که عده‌ای که توان‌شان کمتر است، سرخورده می‌شوند و می‌توانند تحت سلطه قرار بگیرند. همچنین، این حالت رفته رفته در جامعه مسابقه شهرت راه می‌اندازد و فاعل کار خیر آنجایی می‌رود که بیشتر شهرت را می‌آورد، نه آنجایی که نیاز واقعی وجود دارد. در این بین، کسانی‌که اهل جبران کردن، تحسین کردن و تشویق کردن هستند، بیشتر بهره می‌برند و آنهایی که توان کمتری دارند، همیشه بی‌بهره می‌مانند. کار خیر برای رشد جامعه است، نه بی‌نظم کردن آن و هنگامی که امام الرئوف ما، امام رضا(ع) نکته‌ای اخلاقی می‌فرمایند، به دنبال رشد مسلمانان و انسان‌ها هستند نه رفتن به سمت خودکامگی و استبداد و بی‌اخلاقی. خیرخواهی و خیردوستی از ویژگی‌های اخلاقی و دینی انسان‌هاست؛ اما باید در مسیر درست قرار بگیرد. ما باید در کلام ائمه(ع) به‌دنبال درس‌هایی برای زندگی‌مان باشیم، پس لازم است روی هر کلمه آن دقت و تلاش علمی داشته باشیم تا منظور نظر امامان(ع) را دریابیم.