«جنگ» یکی از پیچیده‌ترین پدیده‌های اجتماعی است که جوامع را به شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد و تأثیر آن، تمام عرصه‌های حکمرانی و نهادهای اجتماعی را در برمی‌گیرد. از طرفی، هویت نیز به منزله یکی از پیچیده‌ترین و دشوارترین مفاهیم علوم اجتماعی است که همواره در معرض تغییر و دگرگونی است. بدون تردید، انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی در دوران دهه اول انقلاب نقش بسزایی در شکل‌گیری هویت جدید بین مردم ایران داشته است. به مناسبت آغاز هفته دفاع مقدس تأثیرات جنگ تحمیلی بر هویت ملی ایرانی را بررسی کرده‌ایم.
مفهوم‌شناسی هویت و شاخصه‌های هویت ملی ایرانیان
هر ملت و جامعه‌ای ویژگی‌هایی دارد که سبب تمایز آن از سایر ملل می‌شود. اینکه افراد جامعه خود را «که» یا «چه» بدانند و در برابر آن احساس تعهد و تکلیف کنند، در واقع هویت(Identity) آنان را تشکیل می‌دهد. اگر «هویت» را شناخت مردم از «خود» و تمایز از «دیگران» بدانیم، می‌توان گفت هویت ملی، «احساس تعلق وفاداری به عناصر و نمادهای مشترک در اجتماع ملی و در بیان مرزهای تعریف شده سیاسی است.» بنابراین همان گونه که هویت یک فرد «چه کسی بودن»، با نام و ویژگی‌های خاص شناسنامه‌ای شناسانده می‌شود، شخصیت ملی ویژه که با پدیده‌های مشترکی چون دین مشترک، زبان مشترک، خاطرات مشترک، برخی دیدگاه‌های اجتماعی مشترک، سرزمین سیاسی مشترک، آداب و سنن و ادبیات و فولکلور مشترک و در کل، مجموعه‌ای از همه این مفاهیم که شناسنامه‌ای ملی را می‌سازد، «هویت ملی» را واقعیت می‌بخشد.
در تقسیم‌بندی‌های گوناگون، می‌توان هویت را به هویت فردی، ملی، اجتماعی، خانوادگی و مذهبی تقسیم کرد. هویت ملی، عالی‌ترین سطح هویتی برای هر فرد است که از تعلق به یک سرزمین، دولت ملی و کشوری سرچشمه می‌گیرد. نقش هویت ملی در حیات ملت‌ها، همانند چتری است که موضوعات وحدت ملی، اراده ملی، منافع ملی، مصالح ملی، حاکمیت ملی، شخصیت ملی و خصایل ملی همه در پرتو آن مطالعه می‌‌شوند. هویت ملی، سیاست‌ها، مسیر حرکت، روابط، موضع‌گیری‌ها و اهداف جمعی ملت را قدرت بخشیده و وجدان جمعی آن را به نمایش می‌گذارد.
با این توصیف، در ترسیم مؤلفه‌ها و شاخصه‌های هویت ملی ایرانیان، موارد زیر مورد تأکید است:
1ـ ایرانی بودن (جغرافیا، سرزمین، زبان فارسی، تاریخ و حافظه تاریخی، نظام اجتماعی، آداب و سنن، یکتاپرستی، میهن‌پرستی)؛
2ـ اسلامی بودن (دین اسلام و مذهب تشیع و عشق به اهل بیت(ع)، فرهنگ غدیر، عاشورا و انتظار و مهدویت)؛
3ـ مدرنیته (سبک زندگی جدید اجتماعی با ساختارها و نمادهای نوین غیردولتی، اتحادیه‌ها، احزاب و دیگر نمادهای جامعه مدنی)؛
4ـ انقلاب اسلامی و دفاع مقدس(حاکمیت نظام مردم‌سالار دینی، نفی سلطه و استکبارستیزی، استقلال‌طلبی، حمایت از محرومان، شهادت‌طلبی، عدالت‌خواهی و آزادی‌خواهی).
تأثیرات جنگ تحمیلی بر هویت ملی
ابعاد تأثیرات جنگ تحمیلی بر هویت ملی ایرانی را می‌توان در همه عرصه‌ها، از جمله عرصه اجتماعی، تاریخی، جغرافیایی، سیاسی، دینی، فرهنگی و زبانی به شرح زیر بررسی کرد:
الف‌ـ ارتقای نقش‌آفرینی اجتماعی
از تأثیرات شگرف اجتماعی جنگ تحمیلی و دفاع مقدس بر هویت ملی ایرانیان، تحکیم وحدت و افزایش انسجام ملی، شکل‌گیری و بالندگی بسیج، خودباوری و ایثار و کمک‌های مردمی بوده است. در سایه راهبرد دفاع مردمی، گرایش‌های ملی در دفاع از وطن تشدید شد و از سوی دیگر تضادهای مذهبی و قومی در ایران کاهش یافت. همچنین، راهبرد دفاع مردمی در جنگ تحمیلی، نقش اساسی و تعیین‌کننده‌ای در ظهور، شکل‌گیری، بالندگی، توسعه بسیج و ارتش بیست میلیونی ایفا کرد. روحیه خودباوری ایجاد شده به برکت دفاع مقدس در ملت ایران را می‌توان در تمام بخش‌ها و پیشرفت‌های آن ملاحظه کرد.
ب‌ـ تعمیق هویت تاریخی
هویت تاریخی را می‌توان آگاهی و دانش نسبت به پیشینه تاریخی و احساس تعلق خاطر و دل بستگی به آن دانست. درباره تأثیرات تاریخی جنگ تحمیلی بر هویت ملی باید اذعان کرد، همچنان که این تهاجم و جنگ ابعاد تازه‌ای می‌یافت، در سوی دیگر به حماسه‌ای به نام «دفاع مقدس» در فرهنگ سیاسی ایران مشهور می‌شد. از مقاومت 35 روزه خرمشهر تا آزادسازی شهرهای اشغال شده و عقب راندن بعثی‌های متجاوز و تعقیب آنان در داخل خاک عراق، تاریخ 95 ماهه‌ای خلق شد که نقطه عطفی در تاریخ ایران شد و در کارنامه دفاعی ملت ایران در چهار سده گذشته آن را از 25 جنگ دیگر متمایز و برجسته کرد.
ج‌ـ گسترش دفاع و ایثار در جغرافیای ایران
درباره تأثیرات جغرافیایی هویت ملی جنگ تحمیلی باید گفت، جمهوری اسلامی ایران طی هشت سال دفاع مقدس که پس از جنگ ویتنام طولانی‌ترین جنگ در قرن بیستم را تجربه کرده است، آحاد ملت ایران اسلامی به لحاظ پراکنش جغرافیایی از تمام گوشه و کنار کشور برای دفاع از میهن و آرمان‌های انقلاب در صحنه‌های نبرد و مبارزه حاضر شده‌اند. بدون استثنا تمام شهرهای ایران در امر دفاع مشارکت داشته و ملت ایران طی هشت سال جنگ و دفاع مقدس الگو و نمونه وفاق ملی، فداکاری، ایثار و گذشت و اتحاد و یکپارچگی را به نمایش گذاشته‌اند.
دـ بُعد سیاسی هویت ملّی
هویت ملی در بعد سیاسی، در صورتی شکل می‌گیرد که افرادی که از لحاظ فیزیکی و قانونی عضو یک نظام سیاسی هستند و داخل مرزهای ملی یک کشور زندگی می‌کنند و موضوع یا مخاطب قوانین آن کشور هستند، از لحاظ روانی هم خود را اعضای آن نظام سیاسی بدانند. (قیصری، 1377) بنابراین، عشق و علاقه قلبی به نظام سیاسی و مبانی ارزشی و مشروع آن، عامل عمده‌ای در تقویت همبستگی و پیوند ملی خواهد بود و معنای همبستگی ملی را می‌توان «افزایش میزان قابلیت و توانایی حکومت برای اعمال نفوذ خویش در قلمرو کشور» دانست. مقاومت و ایستادگی ملت ایران در حماسه هشت سال دفاع مقدس براساس راهبرد دفاع مردمی، آثار و دستاوردهای بزرگی از جمله تثبیت استقلال سیاسی، مشارکت سیاسی، اجتماعی و رشد بیداری اسلامی و تقویت مقاومت منطقه‌ای و جهانی را به دنبال داشت که بدون تردید، از مهم‌ترین تأثیرات سیاسی هویت ملی دفاع مقدس به شمار می‌آیند.
هـ ـ بُعد دینی هویت ملّی
برخورداری از دین و تعالیم مذهبی مشترک، پایبندی و وفاداری به آن و اعتقاد و تمایل به مناسک و آیین‌های مذهبی فراگیر، در فرآیند شکل‌دهی به هویت ملی بسیار مؤثر است. مذهب افزون بر اینکه از لحاظ کارکردی عامل مهمی در روابط اجتماعی به شمار می‌آید، موجب دلگرمی، سرزندگی و نشاط و اشتیاق عمومی است. ضمن آنکه در بسیاری از مواقع، با تأکید بر بُعد عینی و خارجی در مفهوم جامعه‌شناختی آن، با سایر مضامین ملی از جمله دولت، تاریخ و میراث فرهنگی درآمیخته است. تقویت دین و ارزش‌های دینی، تجلی رهبری الهی امام خمینی(ره) و تحول درونی انسان‌ها از مهم‌ترین تأثیرات دینی هویت ملی دفاع مقدس بوده است.
نتیجه‌گیری
باید اعتراف کرد، پس از واقعه انقلاب اسلامی که هم در نظر و عمل، عاملی مهم برای ایجاد هویت جدید ملی در ایران بود، دفاع مقدس وسیع‌ترین و مؤثر‌ترین بستر در تاریخ ایران برای ایجاد و تقویت هویت ملی و مشترک ایرانیان شد. دفاع مقدس به شناسایی و بازشناسایی مبانی و مؤلفه‌های هویت ملی کمک فراوانی کرد و آن چنان بار معنوی و ایمانی به عناصر ملی و سنتی و عناصر مثبت فرهنگ و تمدن ایران بخشید که در چالش جنگ ادراکی و شناختی نظام سلطه، طلوع ارزش‌های متعالی تمدنی را نوید می‌دهد و تنها در پرتو بهره‌گیری از توانمندی‌های ایجاد شده در دفاع مقدس است که می‌توان امروز از عهده جنگ ترکیبی دشمن برآمد.
مآخذ:
ـ شعبانی‌ساروئی، رمضان؛ چگونه تحلیل سیاسی کنیم؟؛ تهران: نشر ناد، 1391.
ـ قیصری، نوراله؛ «قومیت عرب خوزستان و هویت ملی در جمهوری اسلامی»؛ فصلنامه مطالعات راهبردی، پیش شماره 1، تهران 1377.
ـ معمار، رحمت‌اله؛ سنجش گرایش به هویت تاریخی؛ اداره کل مطالعات مرکز تحقیقات و سنجش برنامه‌ای سازمان صدا و سیما، تهران 1378.