اثر اعجاب انگیز همنشینی!

گاهی یک جمله، یک نگاه یا یک روایت، دریچه‌ای تازه به جان انسان باز می‌کند و حقیقتی را روشن می‌سازد که شاید سال‌ها در برابر چشم ما بوده، اما توجهی به آن نکرده‌ایم. حدیثی از امیرالمؤمنین علی (ع) خواندم که جسم و روح مرا تکان داد! حدیثی که به ظاهر کوتاه و ساده است، اما اگر در عمق آن اندیشه کنیم، جهان نگاه ما به معاشرت‌ها، دوستی‌ها، محیط‌های رفت‌وآمد و حتی رسانه‌هایی که چشم و گوش خود را به آنها می‌سپاریم متحول خواهد شد. امام علی (ع) می‌فرمایند: «النَّظَرُ إِلَى البَخِیلِ یُقْسِی القَلبَ»؛ نگاه کردن به انسان بخیل، قلب را سخت و تیره می‌کند. این سخن واقعا شگفت‌آور است، زیرا امام تنها از تقلید و پیروی از انسان بخیل سخن نمی‌گوید؛ بلکه حتی «نگاه کردن» به او را عاملی برای قساوت قلب می‌شمارد. قساوت قلب در منطق قرآن و اهل بیت (ع) بزرگ‌ترین مانع رشد معنوی انسان است؛ زیرا دلی که سخت شد، نه حق را می‌پذیرد، نه نصیحت را، نه آینه اخلاق و نه نور ایمان را. خداوند در قرآن می‌فرماید: «ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُم مِّن بَعْدِ ذَلِکَ فَهِیَ کَالْحِجَارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً» (بقره/۷۴)؛ دل‌های شما سخت شد، همچون سنگ یا سخت‌تر از آن. قساوت قلب نتیجه یک حادثه ناگهانی نیست؛ نتیجه معاشرت‌ها، نگاه‌ها، سخن‌ها و فضا‌هایی است که انسان خود را در آن قرار می‌دهد.
وقتی امام علی (ع) می‌فرمایند نگاه به بخیل دل را قسی می‌کند، در واقعی‌ترین سطح، از اثر همنشینی سخن می‌گویند، اما دامنه این سخن فراتر می‌رود. نگاه می‌تواند نگاه به رفتار، سبک زندگی، ارزش‌ها، منش و حتی شخصیت‌های محبوب اجتماعی باشد. جامعه امروز بیش از هر زمان دیگر با «نگاه» شکل می‌گیرد؛ نگاه به چهره‌های مذهبی، سیاسی، اقتصادی و حتی اطرافیان، انسان‌های عادی و... اثر مستقیم بر روح ما می‌گذارد؛ مثل آبی که قطره‌قطره بر سنگ می‌چکد و سرانجام آن را تغییر می‌دهد. انسان بخیل از نگاه اسلام تنها کسی نیست که از مال خود نمی‌بخشد بلکه هر انسانی که خیر را از دیگران دریغ می‌کند، در محبت، کمک، راهنمایی، عاطفه و مسئولیت‌پذیری خسیس است، مشمول این معناست. نگاه به چنین انسانی، یعنی نگاه به روحی تنگ، نگاهی محدود، رفتاری حسابگرانه و دنیایی کوچک. طبیعی است که معاشرت با چنین خلقی، روح را از سخاوت، بزرگواری، گشاده‌رویی و نورانیت دور می‌کند. 
این حقیقت در قرآن به زبان دیگری نیز بیان شده است. خداوند در سوره انعام آیه ۶۸ می‌فرماید: «وَإِذَا رَأَیْتَ الَّذِینَ یَخُوضُونَ فِی آیَاتِنَا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّى یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ وَ إِمَّا یُنْسِیَنَّک الشَّیْطَانُ فَلَا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّکرَى مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ»؛ و هنگامی که دیدی کسانی در آیات ما بیهوده‌گویی و تمسخر می‌کنند، از آنان روی برگردان. قرآن در ادامه هشدار می‌دهد که اگر شیطان در شما ایجاد فراموشی کرد، به محض یادآوری باید برخیزد، زیرا «فَلَا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّکْرَى مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ»؛ پس پس از یادآوری با این گروه ظالم منشین.
این دستور الهی مصداقی از همان حقیقتی است که امیرالمؤمنین (ع) درباره آن سخن گفتند. قرآن می‌خواهد بگوید: «حتی نشستن خاموش در کنار کسانی‌که ارزش‌های الهی را می‌شکنند، حتی اگر تو قصد تأیید نداشته باشی، بر روح تو اثر دارد.» این اثرگذاری مستقل از اراده ماست؛ مانند مجاورت با آتش که حرارتش به تو خواهد رسید، حتی اگر نخواهی. رسول گرامی اسلام (ص) هم می‌فرمایند: «المَرءُ عَلى دینِ خَلیلِهِ، فَلیَنظُر أحَدُکم مَن یُخالِلُ»؛ آدمى بر دین (روش) دوست خود است. پس هر یک از شما باید بنگرد که چه کسى را به دوستى مى گزیند. (امالی طوسی، ص ۵۱۸، ح ۱۱۳۵) 
بسیاری از مردم گمان می‌کنند که شخصیت قوی دارند و محیط بر آنها اثر نمی‌گذارد؛ گویی این قانون عمومی خلقت درباره آنان صادق نیست. گمان می‌کنند که می‌توانند در فضای آلوده، بی‌اثر بمانند؛ در جمع اهل گناه، پاک بمانند؛ در کنار اهل دنیا، زاهد بمانند؛ در کنار انسان‌های بخیل، کریم و بخشنده باقی بمانند، اما تجربه‌های زندگی، سخنان بزرگان و نص صریح قرآن نشان داده است که «هیچ انسانی استثنا نیست». 
این اثرگذاری، تنها به انسان‌های اطراف محدود نیست. دنیای امروز مصداق بزرگ‌تری دارد و آن هم «رسانه‌ها» هستند؛ اگر نگاه به انسان بخیل دل را قسی می‌کرد، نگاه به رسانه‌هایی که بی‌محابا دروغ می‌گویند، حقیقت را با باطل می‌آمیزند، خشم و ترس می‌پراکنند و ارزش‌های الهی را مسخره می‌کنند، به مراتب اثر بدتری در وجود ما دارند. رسانه همان همنشین است، حتی همنشینی که از انسان جدا نمی‌شود، زیرا در جیب، روی میز یا بر دیوار خانه ماست. رسانه‌ها امروز قدرتی دارند که حتی پدر و مادر از آن برخوردار نیستند؛ قدرت شکل دادن به ذهن، قلب، ارزش‌ها و حتی احساسات. انسان وقتی پای رسانه‌ای می‌نشیند که یاوه‌گویی، دروغ‌پردازی و تحریف را عادی می‌کند، تحت تأثیر قرار می‌گیرد، حتی اگر بر زبان بیاورد که «من آگاه هستم و فریب نمی‌خورم»! آگاهی داشتن، مانع اثر روانی نیست؛ همان‌گونه که دانستن ضرر دود، مانع از تأثیرش بر ریه نمی‌شود. اثر، اثر است، بخواهیم یا نخواهیم. قرآن کریم در سوره نور می‌فرماید: «قُل لِّلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ»؛ به مؤمنان بگو نگاه‌های خود را کنترل کنند. نگاه تنها نگاه شهوانی نیست؛ نگاه به صحنه‌های آلوده، نگاه به ارزش‌های فاسد، نگاه به ثروت‌های طغیان‌گر، نگاه به سبک زندگی ناسالم، همه و همه دل را آلوده می‌کند. پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «نگاه کردن، یکى از تیرهاى زهر آلود ابلیس است. پس، هرکه از ترس خدا چشم خود را [از نا محرم]فرو بندد خداوند به او ایمانى عطا فرماید که حلاوت آن را در دلش بیابد.»