بصیرت: آمارهای رسمی حاکی از وجود یک میلیون و 200 هزار معتاد رسمی و 800 هزار مصرف کننده تفننی موادمخدر در کشور است. متأسفانه هم اکنون 10 میلیون نفر از خانواده های معتادان و مصرف کنندگان موادمخدر در کشور با این موضوع درگیر هستند.
امروزه با به وجود آمدن شرایط خاص، سن اعتیاد رو به کاهش است و این می تواند معضلی بزرگ برای جامعه ای باشد که بیش از نیمی از جمعیت آن را قشر جوان و نوجوان تشکیل می دهد.
البته شاید نتوان اعتیاد را به عنوان یک آسیب اجتماعی ریشه کن کرد؛ اما با اتخاذ تدابیر و اندیشه های دقیق و ابزارهای مناسب به راحتی می توان آن را کنترل نمود.
به گفته دکتر محمد رضا نعمتی، کارشناس اعتیاد: فرد معتاد ماده ای را به صورت روزانه مصرف می کند و بعد از مدتی نسبت به موادمخدر وابستگی پیدا می کند. به تدریج مقدار مصرف زیادتر شده و همچنین وابستگی فرد به مواد بیشتر می شود و این ماده مخدر بر کلیه عملکرد بدن این فرد تأثیر می گذارد و درنهایت روابط بین فردی و اجتماعی شخص مختل می شود.
در حقیقت اعتیاد بیماری زیستی، روانی و اجتماعی است و این سه فاکتور در اعتیاد فرد موثر است.
حمید صرامی، مدیرکل فرهنگی و پیشگیری ستاد مبارزه با موادمخدر در رابطه با علل گرایش به مواد می گوید: امروزه کشور ما شاهد یک جنگ جدید و تهدید نرم علیه تمامی قشرهای جامعه است. و سیستم هوشمند اعتیاد یک سیستم فعال و پویاست که با عصر مدرنیته ارتباط دارد و دارای ورودی های زیادی به سالن اعتیاد می باشد که در این ورودی ها اقشار مختلف، سنین، جنسیت، مشاغل و تحصیلات متفاوت، وضعیت تأهل و تجرد، شهری و روستایی را مشاهده می شود.
براساس آمار موجود در آخرین تحقیق سال 1386، 91درصد معتادان را افراد زیر دیپلم و 9درصد بقیه شامل افراد تحصیل کرده مانند: دیپلم، لیسانس، فوق لیسانس، و دکترا تشکیل می دادند. این آمار نشان می دهد، سیستم هوشمند اعتیاد علاوه بر افراد کم سواد و بی سواد و تحصیل کرده ها را نیز دربرمی گیرد.
در واقع در حال حاضر ما با تهاجمی نسبت به جوانان و نوجوانان با عنوان یک جنگ جدید اما خاموش و زلزله بسیار پیچیده موادمخدر و محرک مواجه هستیم که با گذشته قابل قیاس نیست.
متأسفانه علی رغم اطلاع رسانی گسترده درخصوص موادمخدر، مشاهده می کنیم که برخی از نوجوانان و جوانان به سراغ موادمخدر می روند. اتفاقا این فریب فرهنگی در دانشگاه ها در حوزه قرص های ریتالین یا یک مت آمفتامین ملاحظه شده است. چون برای خلاقیت، تمرکز شب بیداری در شب های امتحان به غلط به مصرف ریتالین یا مت آمفتامین می پردازند.
همچنین جوانان و نوجوانان از پیامدهای موادمخدر و محرک آن آگه نیستند. و نکته اساسی این است که دستگاه های فرهنگی باید تدبیر اساسی نسبت به تولیدات محصول متنوع فرهنگی گام بردارند.
صرامی، سیستم هوشمند اعتیاد را این گونه تعریف می کند و می گوید: کشت، داشت، برداشت، ترانزیت، توزیع تا مصرف همه این موارد حلقه های به هم پیوسته در حوزه اعتیاد هستند. از آنجا که این سیستم با عصر مدرنیته انطباق پیدا می کند. به همین علت در عصر مدرنیته حجم اضطراب ها، استرس ها افزایش یافته و این سیستم حدود 2 هزار گونه مواد صنعتی و شیمیایی را به همه جوامع وارد می کند و تا افراد برای رهایی از تنش های روانی و برای کسب لذت های آنی به سمت و سوی موادمخدر می روند.
دکتر محمدرضا نعمتی، کارشناس اعتیاد در این مورد معتقد است: دینامیک بودن اعتیاد سبب می شود که فرد نوعی تحمل و وابستگی نسبت به مصرف جدید مواد داشته باشد و با مصرف انواع مواد محرک زندگی اش را به مخاطره می اندازد و البته با تجربه جدید مصرف موادمخدر جدید با انواع مواد محرک شیشه، نخ، کراک، اکستازی آشنا می شود و زمینه مرگ تدریجی خود را فراهم می کند.
روش های مقابله با اعتیاد
دکتر صرامی محکم کردن باورهای دینی و مذهبی را از مهمترین راه حل های مقابله با موادمخدر می داند و می گوید:
به هر میزان رشد معنویت و مذهب اسلامی در جامعه افزایش پیدا کند در نهایت آرامش های درونی، رفع (استرس، اضطراب، کنترل خشم و رفتارهای ناگهانی) سبب احساس تعلق، تعهد و خویشتن داری و عدم گرایش به رفتارهای پرخطر می شود و به عبارت دیگر مهارت های خودشناسی و خودآگاهی بیشتر می شود.
به گفته حاجی محمد احمدی؛ کارشناس ارتباطات یکی از راه های مقابله با موادمخدر تحکیم بنیان خانواده است. گرچه اخلاق در خانواده پایه های محکم هر جامعه ای را می سازد، زنان و مردان که وظیفه همسری و مدیریت خانواده دارند باید با خطرات و عواقب موادمخدر در جامعه آشنا شوند تا بتوانند نسل نوجوان و جوان را آگاه سازند. البته نقش آموزش، آگاهی، هوشیاری، مشارکت و توسعه خانواده بسیار اثرگذار است. چون یک خانواده توسعه یافته جامعه ای از کلیه الگوهای توسعه یافتگی برخوردار است.
او ادامه می دهد: برای مقابله با حجم وسیع مواد و مصرف آن باید سطح دانش و اطلاعات را افزایش دهیم و بلافاصله در کنار آموزش های مهارت های زندگی همچنین مداخلات موثر در زمینه هنجارهای اجتماعی در دانشگاه ها باید مراکز مشاوره را تقویت کنیم که سبب توانمندسازی اخلاقی، دینی، روانی و اجتماعی دانشجو می شود و خط تلفن بحران در حوزه مددکاری و مشاوره باید در دانشگاه و جامعه تقویت شود.
این کارشناس ارتباطات اجتماعی خاطرنشان می کند: زمانی که بسترهای اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی در جامعه فراهم شود. در نتیجه این عوامل از قبیل تامین مسکن، وام ازدواج، تحصیلات دانشگاهی، چیزهایی است که می توان جوان امروزی را ارضا کند. سازمان ملل تعیین کرده است که مهم ترین عامل توسعه هر جامعه ای خانواده است، البته خانواده هایی وجود دارند که فقیر و بی پول هستند ولی فرزندانشان به سمت و سوی موادمخدر نمی روند. این بازدارندگی در خانواده های فقیر با مولفه های فرهنگی پیوند ناگسستنی دارند که این مسائل صرفا مالی نیست و بلکه در ریشه های اعتقادی، مذهبی، انسانی و ملی هر جامعه ای بنا نهاده می شود.
راهکارهای موثر در عدم گرایش به اعتیاد
بهره گیری از کارشناسان روان درمانی، صاحب نظران می تواند نقش بسزایی در عدم گرایش به مواد محرک را داشته باشد.گرچه با سرمایه گذاری و سیاست گذاریهای مختلف در زمینه های آموزشی، تربیتی و ارتباط مستمر کلینیک ها با ستاد مبارزه با موادمخدر و بهره گیری از کارشناسان این رشته نقش مهمی را در مقابله با موادمخدر ایفا می کنند.
دکتر محمدرضا نعمتی می افزاید: البته بعداز بهبودی بیمار و مراجعه به مراکز کلینیک های درمانی بعضی از افراد دوباره به مصرف موادمخدر روی می آورند. زیرا زمینه های اجتماعی و خانوادگی در فرد حل نشده است. پس دوباره زمینه های روانی برای اعتیاد افزایش پیدا می کند. در نهایت احتمال مصرف دراین افراد افزایش یافته و عمیق می شود. مگر اینکه طی درمان های طولانی مدت و زمینه های روانی فرد اصلاح شود و وضعیت اجتماعی اش بهبود پیداکند در نتیجه دیگر به سمت و سوی موادمخدر نمی رود.
این کارشناس اعتیاد خاطر نشان می کند: در تمام دنیا فقط مراکز و مجمع های دولتی نمی توانند مشکلات فرد معتاد را حل کنند بلکه مرکز غیردولتی و کلینیک ها هم به یاری این فرد آسیب دیده می شتابند.
دکتر محمدرضا نعمتی نیز تصریح می کند: فرد معتاد بعداز درمان های طولانی مدت، شرایطش مساعد می شود و اما به محض خروج ازکلینیک نیاز به حمایت های روانی و اجتماعی دارد تا با ترک اعتیاد و بازگشت به جامعه دیگر به سراغ موادمخدر نرود.
گفتنی است سازمان دهی اوقات فراعت ازسوی ارگان ها و سازمان ها سبب عدم گرایش فرد به موادمخدر می شود و فشارهای اجتماعی فرد را تعدیل می کند و امکانات رفاهی را برایش ایجاد می کند تا دیگر به سراغ انواع موادمحرک نروند. البته مسائل تربیتی و خانوادگی در فرد بسیار مهم است به طوری که اگر فرد در دوره های مختلف نونهالی، کودکی، نوجوانی ارتباط خوب و صحیحی با خانواده داشته باشد در نهایت به سوی موادمخدر نمی رود.
آیا مواد مخدر هم به سراغ تحصیلکرده ها می رود؟
صرامی، مدیرکل فرهنگی و پیشگیری ستاد مبارزه با مواد مخدر می گوید: همه دستگاه های فرهنگی باید با یک برنامه ریزی بلند، کوتاه و میان مدت و با مهندسی فرهنگی حرکت کنند و اقدامات مناسبی را انجام دهند. وی اظهار می دارد: البته برای کنترل و عدم گرایش به مواد مخدر در مراکز دانشگاهی نیازمند چند مولفه در دانشگاه ها و جامعه هستیم تا بتوانیم در یک فعالیت سیستماتیک هوشمندانه به استراتژی های سیستم اعتیاد ضربه بزنیم. ما نیازمند چند مسئله هستیم نکته اول به یک مرکز اطلاع رسانی و آگاه سازی در درباره مواد، عوارض و پیامدهای آن نیازمند هستیم تا سطح دانش را در دانشجویان، دانش آموزان و جامعه افزایش دهیم. این نکته باید از سه مولفه آرام، مستمر و عمیق برخوردار باشد. همچنین در حوزه اقدامات فرهنگی باید بلافاصله با ورود مواد جدید حجم اطلاع رسانی را افزایش دهیم و به خصوص در خصوص مت آمفتامین مانند شیشه دانشگاه های ما باید به طور جدی عوارض و پیامدهای مواد مخدر را به دانشجویان آگاهی دهند به طوری که رسانه های دیداری، شنیداری و نوشتاری باید اقداماتشان را به صورت استمراری بیشتر کنند. نکته دوم در سیستم هوشمند مبارزه با مواد مخدر و محرک ها نیازمند برنامه آموزش مهارت زیستن هستیم. مادر این زمینه در دانشگاه ها باید تحرک بهتر و جدی تری را شاهد باشیم. برای مقابله با این فریب فرهنگی نیز باید آموزش مهارت های زندگی در تمامی مقاطع صورت گیرد، به طوری که نگرش ها باید نسبت به مواد مخدر تغییر یابد.
مدیرکل فرهنگی و پیشگیری ستاد مبارزه با مواد مخدر می افزاید: تحقیقات ما نشان داده که در سال 86 جمعیت معتادان یک درصد دانشجویان را به خود اختصاص داده و این آمار براساس ارزیابی سریع سوء مصرف در سال 86 بود که یک درصد دانشجویان به مواد مخدر اعتیاد داشتند. در حال حاضر نیز در سال 89 یک ارزیابی سریع سوء مصرف و شیوع شناسی در دانشگاه ها در حال انجام است.
صرامی در این خصوص می گوید: بنابراین نباید در حوزه دانشگاه، اعتیاد را رد کرد و یا وضعیت اعتیاد را در دانشگاه ها خیلی شدید جلوه داد. آنچه در ستاد مبارزه با مواد مخدر تحقیقات انجام دادیم، شناخت عواملی است که دانشجو را در حین تحصیل به سمت و سوی مواد مخدر سوق می دهد: نکته اول ترک محیط منزل و دوری از محیط خانواده است. در این مورد دانشجو آزادی را احساس می کند و رویایی با استقلالی که پس از ورود به دانشگاه بدست آورده است.
وی ادامه می دهد: نکته دوم حجم ارتباطات است به عبارت دیگر در دانشگاه فرد با دوستان و همسالانی آشنا می شود که از سوی آنان به سمت مواد مخدر کشیده می شود و متاسفانه رفتارهای تکانه ای یا ناگهانی از موارد بسیار مهم برای گرایش به سمت و سوی مواد مخدر است. نکته سوم در پاره ای از موارد دانشجویان دچار بروز افسردگی و یا استرس های حین تحصیل در درون خوابگاه یا محیط دانشگاهی می شوند و می تواند این عامل ها علل گرایش به مواد مخدر را فراهم آورد.
وی اذعان می کند: نکته آخر یکنواختی زندگی خوابگاهی و عدم برنامه ریزی صحیح دانشجویان است که برخی از اوقات دانشجویی با افت و بی علاقگی تحصیلی و در پاره ای از موارد با عدم علاقه به رشته انتخابی مواجه می شود و در پاره ای از موارد نیز با محیط جدیدی که امروز وارد شده دشواری سازگاری دارد. نکته قابل توجه سست شدن باورهای مذهبی می تواند در گرایش موثر باشد. نکته قابل توجه این است که با آگاهی دادن به دانشجویان و کم کردن استرس های حاصل از دوری از زادگاه خود تا حدی می توانیم از این آسیب های اجتماعی جلوگیری کنیم. ولی آنچه که این جایگاه فرهنگی دانشجویان را نشان می دهد مقابله با فرهنگ های بیگانه ای است که به طور ناخودآگاه وارد دانشگاه های کشور می شود.
وی می افزاید: متاسفانه نبود اطلاعات کافی دانشجویان در حوزه پیامدها و عوارض مواد، نگرش مثبت به این قشر میدهد که سبب ایجاد رفتارهای پرخطری مانند اعتیاد می شود.
صرامی می گوید: ناامیدی و در دسترس قرار گرفتن مواد مخدر برای دانشجویان یکی از عوامل اساسی در علل گرایش به مواد مخدر است.
یافته ها حاکی از آن است که اکثر معتادان، برای نخستین بار مواد مخدر را از روی کنجکاوی و یا غرور ناشی از جوانی مصرف کرده اند.
مدیرکل اعتیاد و پیشگیری ستاد مبارزه با مواد مخدر در این رابطه می گوید: در ارزیابی سریع سوءمصرف در سال86مشاهده کردیم 8/22 درصد معتادان علل گرایششان؛ کنجکاوی، 4/18 درصد لذت، 2/13 درصد تفریح، 14 درصد برای رهایی از مشکلات روانی مطرح کردند.
وی تأکید می کند: اگر دانشجویان یاد بگیرند که در حوزه ارتباطات اجتماعی مهارت های ارتباط فردی و اجتماعی را بیاموزند دیگر تحت فشار گروه همسالان قرار نخواهند گرفت. اگر در دوران کودکی و نوجوانی یاد بگیرند که در صورت شکست در عشق، کنکور، تحصیل چگونه خود را با شرایط انطباق بدهند، به راحتی می توانند از مهارت های خویش نگهبانی کنند.
البته تمامی اینها منوط به توسعه فعالیت های جایگزین است زیرا دانشجویان به تحرک و نشاط نیاز دارند. شادی در جامعه یعنی ایجاد اعتماد و شادی میان نسل نوجوان و جوان به وجود می آید که اعتماد و شادی لازم و ملزوم همدیگر هستند و این عوامل باعث مشارکت های مختلف کلیه گروه های جامعه با یکدیگر می شود و نوعی انبساط خاطر به وجود می آید.
مدیرکل فرهنگی و پیشگیری ستاد مبارزه با مواد مخدر در این باره می گوید: برای تحرک دانشجویان نیازمند زمین های ورزشی در دانشگاه و خوابگاه ها هستیم و برای ایجاد نشاط باید اردوها، سفرهای علمی، مسابقات فرهنگی و هنری در دانشگاه ها رونق بیشتری بگیرد تا این قشر در این زمینه فعالیت مناسبی داشته باشند.
این کارشناس ارتباطات به زمینه های اعتمادسازی میان قشر نوجوان و جوان اشاره کرده و می افزاید به این قشر بیاموزیم که آنها حق دانستن، انتخاب، احترام متقابل دارند. همچنین کلیه این عوامل سبب می شود که نسل ما با برنامه های جامعه مشارکت کنند. این اعتماد هم لازمه اش این است که ما با همدیگر در فضایی سالم گفت وگو کنیم. همچنین برای این قشر اعتمادسازی کنیم.
صرامی می گوید: از آنجا که جامعه از حالت گذار سنت به مدرنیته هست تنها راه حل توجه به فعالیت های فرهنگی و جهت مثبت و معنوی دادن به جوان و کم کردن فاصله های ارتباطی با فرزندان است. جوانان با الگوبرداری از اسطوره های ملی، قومی و مذهبی با انتقال پیام های مثبت به جامعه از طریق کتاب های مذهبی، ادبی، تابلوها و بیلبوردهای شهر در خصوص معرفی بزرگان این سرزمین و انتقال میراث فرهنگی جهت های مؤثر و مفیدی به این قشر دهد که این ایده ها و اندیشه ها می تواند سبب دلگرمی این قشر شود. راه اندازی تیم های فرهنگی گروه های تأتر، سینماو نوشتن کتاب در مورد آینده و انتشار مقالات، اختراعات سبب ایجاد انگیزه در این قشر می شود.
براساس آمار گرایش نسل جوان به اعتیاد طی 5سال اخیر که صرامی ارائه می دهد به شرح زیر است: از سال83 تا 86 نشان داد که زیر 20 سال 2/3دهم درصد، 20 الی 24 سال 7/15 درصد، 7/25 درصد 25تا 29، 3/18 درصد 30تا 34سال، 35تا 39سال 5/14 درصد، 40تا 44 سال 6/9 درصد، 45تا 49 سال 8/6 درصد، 50و 50سال به بالا 2/6 درصد و برهمین مبنا 44درصد معنادان زیر 29سال سن دارند و متأسفانه 25 تا 27سال نیز 7/25 درصد این آمار را به خود اختصاص میدهند. البته تحقیق جدید در سال89تحت عنوان شیوع شناسی در سطح کل ایران اختصاص به کلیه لایه ها و طبقات اجتماعی دارد که این تحقیق آغاز شده است و باید منتظر نتایج آن بود.
مریم لشینی