ایران به دنبال توافق سیاسی اولیه
سند رسانه‌ای آنچه در مذاکرات چندساعته استانبول گذشت طبق معمول به اظهارات سیدعباس عراقچی، رییس تیم مذاکره کننده ایران در سطح معاونین بازمی‌گردد. مذاکرات استانبول در حالی میان ایران و سه کشور اروپایی برگزار شد که از ابتدای سال ٢٠١٥ میلادی ایران و امریکا در سطح معاونین و وزرای امور خارجه در دو مرحله و هربار چندین دور در ژنو و زوریخ سوییس با هم ملاقات کرده‌اند. در حالی که هنگام تمدید مجدد مذاکرات برای دومین بار در نوامبر ٢٠١٤ ایران و شش کشور مقابل آن از نحوه لغو تحریم‌ها و میزان غنی سازی اورانیوم به عنوان اصلی‌ترین چالش‌های عامل نرسیدن به توافق جامع هسته‌ای یاد کردند، سید عباس عراقچی پس از پایان دیدار با اروپایی‌ها در استانبول اعلام کرد که این دو موضوع همچنان اصلی‌ترین محورهای مورد گفت‌وگو در دیدارهای هسته‌ای هستند.
عراقچی در بخش‌هایی از سخنانش گفت: در این مذاکرات بیش از هشت ساعت مباحث مختلفی میان دو طرف مورد گفت‌وگو قرار گرفت که این مباحث جدی و فشرده بودند. کارشناسان و معاونان وزارت خارجه هر دو طرف مسائل کلیدی در روند مذاکرات هسته‌ای را مورد بازنگری قرار دادند. ما همچنین خوشبین هستیم که این مذاکرات می‌تواند ما را به یک توافق جامع، متعادل و قابل قبول درباره برنامه هسته‌ای ایران سوق دهد. ما هر آنچه می‌توانیم در این باره انجام می‌دهیم. سیدعباس عراقچی برای چندمین بار با اشاره به اینکه اگر واقع بینی و اراده سیاسی لازم در طرف مقابل وجود داشته باشد رسیدن به توافق خیلی دور نیست، گفت: تلاش می‌کنیم تا پایان مارس حتی‌الامکان روی کلیات، یک توافق سیاسی اولیه صورت گیرد.
در شرایطی که محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه کشورمان نیز در اظهارات اخیر خود تاکید کرده بود تله‌های مذاکراتی در جزییات است، عباس عراقچی نیز تاکید کرد که هر چه به جزییات نزدیک‌تر می‌شویم، اختلاف‌نظرها بیشتر می‌شود. ایران و ١+٥ تا ماه مارس میلادی فرصت دارند با رسیدن به توافق سیاسی بر احتمال رسیدن به توافق فنی تا پایان ماه ژوئن بیفزایند اما مذاکره کننده ارشد ایران پس از دیدار با اروپایی‌ها با تاکید بر اینکه بحث‌های بسیار خوبی انجام گرفته است اعلام کرد کماکان در موضعی نیستیم که بتوانیم بگوییم پیشرفت داشتیم و هنوز برای قضاوت زود است. عراقچی در بخش‌هایی از سخنان خود افزود: در طرف مقابل هم جدیت را شاهد هستیم و اراده برای توافق وجود دارد، ولی اراده برای گرفتن تصمیمات سخت کاری سخت است. طرف مقابل برای رفع تحریم‌ها باید کارهای گسترده‌ای انجام دهد که موانع و مشکلات خودش را دارد و اینکه این دو در یک جدول زمانی و منطبق با هم قرار بگیرد، کار سختی است که در حال مذاکره هستیم.
سفری برای نمایش روابط استراتژیک
«عزم مسوولان عالی کشور گسترش و تعمیق هرچه بیشتر روابط استراتژیک ایران و روسیه است.» این جمله از زبان علی اکبر ولایتی گویای دلیل سفر وی به عنوان نماینده ویژه رییس‌جمهور ایران به روسیه است. مشاور بین الملل مقام معظم رهبری در حالی راهی روسیه شد که یک هفته پیش از دیدار وی با رییس‌جمهور روسیه، وزیر دفاع روسیه در سفری که به تهران داشت دیدارهای فشرده و به گفته منابع آگاه بسیار مهمی را با مقام‌های ایرانی از جمله همتای خود برگزار کرده بود. ایران و روسیه در چند ماه اخیر بر حجم رفت و آمدهای دیپلماتیک خود افزوده‌اند و همین مساله به عزم طرفین برای گرم‌تر کردن تنور رابطه دوجانبه تعبیر شده است. در جریان سفری که وزیر دفاع روسیه به تهران در تاریخ ٢٠ ژانویه یعنی هشت روز پیش از سفر ولایتی به مسکو داشت، دوطرف بر لزوم افزایش همکاری‌های نظامی تاکید کردند.
وزیر دفاع روسیه پیش از ترک ایران به خبرنگاران اعلام کرد که در توافقنامه انجام گرفته در این سفر طرفین بر لزوم گسترش همکاری‌ها در حوزه مبارزه با تروریسم، تبادل تجهیزات نظامی برای آموزش و استفاده ناوبری دو کشور از بنادر هم به شکل توافقی تاکید شده است. همزمان با این اظهارات حسین دهقان، وزیر دفاع کشورمان نیز اعلام کرد که طرف ایرانی و روسی بر این مساله تاکید داشته‌اند که در سایه همکاری‌های گسترده دو کشور باید از دخالت نیروهای خارجی در امور منطقه خودداری کرد. سفر نماینده ویژه رییس‌جمهور به مسکو در شریطی صورت گرفت که روسیه روز پنجشنبه میزبان نشست دولت و مخالفان سوریه برای نخستین بار بود. این نشست یک روزه در حالی پایان گرفت که طرفین نتوانستند به توافقی در خصوص سند مشترک برسند. ایران و روسیه از ابتدای آغاز بحران در سوریه موضع حمایت از دولت مرکزی در برابر شبه نظامیان را در پیش گرفته‌اند و به نظر می‌رسد که با تطویل بحران امنیتی و سیاسی در سوریه این دست سیاسیون دولتی با مرکزیت بشار اسد است که به عنوان برنده بحران بالارفته است. با این همه روسیه با توجه به شکست نشست‌های معارضین سوری در پاریس به دنبال به دست گرفتن ابتکار عمل و برقراری آشتی میان مخالفان رسمی بشار اسد با دولت مرکزی است.
علی اکبر ولایتی پس از دیدار با پوتین، همکاری‌های مسکو و تهران در زمینه سوریه را بسیار سودمند خواند. همسویی‌های ایران و روسیه در پرونده‌های منطقه‌ای مانند سوریه در دو سال گذشته تهران و مسکو را به هم نزدیک‌تر از پیش کرده است و به نظر می‌رسد که دو کشور در سایه تحولات اخیر به این نتیجه رسیده‌اند که با توسعه روابط می‌توانند در سطح منطقه‌ای و بین المللی نقش‌آفرینی بیشتری را تجربه کنند. در شرایطی که از مدت زمان یک ساعت و نیم گفت‌وگوی نماینده رسمی ایران با پوتین می‌توان به تنوع بحث‌های انجام شده میان دو طرف پی برد، به استناد حرف‌های ولایتی دوطرف درباره همکاری‌های منطقه‌یی ایران و روسیه به‌خصوص سوریه گفت‌وگو کرده‌اند.
بقای سیاست نگاه به شرق در دولت روحانی
حسن روحانی در شرایطی سکاندار دولت تدبیر و امید شد که بسیاری از تحلیلگران غربی حضور وی در راس قوه مجریه در ایران را به احتمال تغییر سیاست‌های وی در حوزه سیاست خارجی تعبیر کردند. تلاش‌هایی که حسن روحانی در فاصله سال ٢٠٠٣ تا ٢٠٠٥ برای رسیدن به توافق هسته‌ای با تروئیکای اروپایی به کار گرفت و نگرش کلان وی به لزوم توجه ایران به رابطه با غرب بسیاری را به سمت این تعبیر سوق داده بود که ایران در سایه دولت یازدهم از روسیه فاصله گرفته و به سمت غرب متمایل‌تر خواهدشد. چاشنی این تعبیرها هم بازی‌های دوگانه‌ای بود که روس‌ها با ایران در مذاکرات هسته‌ای در پیش گرفتند. روس‌ها از یک سو تنها شریک فعالیت‌های هسته‌ای ایران در بوشهر هستند و از سوی دیگر به واسطه تحریم‌هایی که در چند سال اخیر بر بدنه اقتصاد ایران تحمیل شده است یکه تاز بازار ایران هم بوده‌اند.
روسیه از یک سو بر لزوم برخورداری ایران بر حق فعالیت صلح آمیز هسته‌ای سخن می‌گوید و از سوی دیگر امضای خود را پای قطعنامه‌هایی گذاشته که در شورای امنیت سازمان ملل ایران را متهم شناخته‌اند. روسیه از یک سو در چند ماه اخیر قرارداد احداث دو نیروگاه جدید برای ایران را رسمیت بخشیده و از سوی دیگر در دو سال گذشته از وفای به عهد و تحویل دادن موشک‌های اس- ٣٠٠ به ایران بر اساس قرارداد موجود و به امضا رسیده سرباز زده است. رفتارهای دوگانه روس‌ها در مذاکرات هسته‌ای نیز هرچند چندان عیان نشده است اما اظهارنظرهای گاه به گاه مقام‌های مذاکره کننده ایرانی نشان می‌دهد که روس‌ها چندان هم نقش دوست را در این مذاکرات در مسیری مداوم پیگیری نمی‌کنند. با این همه مجموع تحولاتی که در یک سال گذشته میان روسیه و غرب رخ داده به تغییر استراتژی‌های مسکو در منطقه منتهی شده است.
بحران اوکراین و تحریم‌هایی که به واسطه حضور نظامی روسیه در این کشور بر مسکو تحمیل شده در حقیقت به چرخش بیشتر روسیه به سمت ایران منتهی شده است. برخی تحلیلگران هم بر این باور هستند که ایران اکنون باید از بی اعتمادی که میان روسیه و غرب ایجاد شده کمال استفاده را کرده و از این اختلاف‌ها به عنوان پلی برای گسترش روابط با روسیه استفاده کند. به نظر می‌رسد اگر تا دیروز ایران و روسیه هر دو در بزنگاه‌های سیاسی به شکل نمادین به هم نزدیک شده و این همگرایی هم بیشتر نمادین بود تا استراتژیک اکنون این رویه تغییر کرده است و دو طرف به سمت همکاری‌های راهبردی گام برمی‌دارند. در یک سال و نیم گذشته با توجه به مذاکرات فشرده میان ایران و سه کشور اروپایی و امریکا در پرونده هسته‌ای این تعبیر در برخی رسانه‌های غربی به چشم می‌خورد که بدنه‌هایی از حاکمیت به بهبود رابطه میان ایران و غرب بدبین هستند و بر لزوم تقویت رابطه با روسیه تاکید دارند در ساختار داخلی دولت روحانی نگاه دیگری مبنی بر حرکت به سمت اروپا حاکم است.
با این همه سفر علی‌اکبر ولایتی که نخست مشاور بین الملل رهبری محسوب می‌شود و سپس نماینده ویژه رییس‌جمهور در حالی که حامل پیام روحانی است نشان می‌دهد که در ایران در حال حاضر و با توجه به شرایط امروز بر سر پیشرفت رابطه استراتژیک میان ایران و روسیه وحدت کلمه‌ای وجود دارد. از سوی دیگر تطویل مذاکرات میان ایران و ١+٥ هم نشانه خوبی برای بهبود رابطه ایران و غرب نیست. ایران و شش کشوری که در این مذاکرات مقابل آن نشسته‌اند اندکی پس از روی کارآمدن دولت یازدهم در نوامبر سال ٢٠١٣ موفق به امضای توافقنامه اولیه با نام برنامه مشترک اقدام شدند. این توافق بر سر کلیات در حالی هنوز پس از یک سال و نیم به امضای توافق جامع هسته‌ای منتهی نشده است که گذر زمان با چاشنی تحولات سیاسی که خلاف مسیر باد در مذاکرات می‌وزد می‌تواند نقش مخربی را برای همان توافق موقت اولیه هم بازی کند. با در نظر داشتن وضعیت حاضر بر مذاکرات هسته‌ای است که برخی تحلیلگران دلیل نزدیکی بیش از پیش تهران و مسکو به هم را ، از مذاکرات فشرده هسته‌ای با امریکا می‌دانند.
سفر علی اکبر ولایتی به عنوان وزیر امور خارجه اسبق ایران به دلیل آنکه عنوان مشاوری امور بین‌المللی مقام معظم رهبری را در اختیار دارد بیش از رفت و آمدهای پیشین میان تهران و مسکو به چشم غربی‌ها آمده است. هرچند هیچ رسانه‌ای از محتوای پیام رییس‌جمهور ایران به همتای روسی خبر ندارد اما انتقال این پیام کتبی با دستان ولایتی نشان می‌دهد که محتوای نامه با هماهنگی رهبر معظم انقلاب و رییس‌جمهور بوده است. با توجه به آنکه علی اکبر ولایتی در این سفر با وزیر امور خارجه و وزیر انرژی کشور میزبان هم دیدار داشته است بسیاری از گمانه‌زنی‌ها از توسعه همکاری‌های اقتصادی ایران و روسیه سخن می‌گویند. در شرایطی که ایران و امریکا در یک سال گذشته بی هیچ واسطه‌ای برای نخستین بار از زمان پیروزی انقلاب اسلامی رفت و آمدهای دیپلماتیک بی‌شمار و در ملاءعامی را پیش می‌برند به نظر می‌رسد که برخلاف بسیاری از پیش بینی‌های رسانه‌های غربی ایران تمایل ندارد رابطه استراتژیک با روسیه را به عنوان شریکی قابل اطمینان‌تر از امریکا کمرنگ کند.