مؤلفه‌ها و کارکردهای بصیرت از نگاه امام خامنه‌ای در حوزه دفاع از ارزشها و مبانی

بیان مسئله

دفاع زمانی محقق خواهد شد که آگاهانه و براساس شناخت درست از دشمن و شناخت درست از حق باشد؛ به ویژه زمانی که به واسطه جنگ روانی دشمن، تشخیص بین حق و باطل سخت شود. در چنین شرایطی، تنها داشتن بصیرت در مسیر دفاع از حق مؤثر خواهد بود. امروز که دشمنان انقلاب اسلامی به صورتهای مختلف و حق به جانب، عزمشان را در نابودی انقلاب اسلامی جزم کرده‌اند و شرایط و اوضاع و احوال پیچیده‌ای که در آن قرار داریم، از یک سو و فرموده مقام معظم رهبری با اشاره به جنگ صفین و بصیرت عمار در آن جنگ که: «بصیرت چیز خیلی مهمی است» (در دیدار اقشار مختلف مردم، 1370/1/26) و «بلاهایی که بر ملتها وارد می‌شود، در بسیاری از موارد بر اثر بی‌بصیرتی است» (در دیدار اعضای دفتر رهبری و سپاه حفاظت ولی‌امر، 1388/5/5)؛ ما را به این نکته واقف می‌کند که آگاهی و بصیرت باید به مراتب نسبت به گذشته بیشتر باشد؛ چرا که بررسی تاریخ نشان می‌دهد اساسا در همه نبردهایی که مدافعان حق با باطل داشتند، اهل بصیرت با چشم دل و حق‌محوری راه صواب را برگزیدند(همان، ص 8).

ضمن اینکه از آیات و روایات نیز این معنا دریافت می‌شود؛ از نگاه قرآن، بصیرت مبنای دعوت انبیای الهی (یوسف، آیه 108) و موجب سعادت است (انعام، آیه 104). امام علی(ع) نیز در خطبه 150 نهج‌البلاغه، داشتن بصیرت را بسیار مهم دانسته‌اند. با نگاه به دوران معاصر و تجربه انقلاب اسلامی در مواجهه با حوادث گوناگون پس از پیروزی، اعم از توطئه‌ها و دسیسه‌های دشمنان داخلی و خارجی، جریانات و فتنه‌های پیچیده از جمله فتنه سال 88 از یک سو، محققان را بر آن داشت تا تأثیر بصیرت در دفاع به عنوان موضوع تحقیق خود قرار دهند.

مهم‌ترین موضوع در بصیرت، شناخت و درک درست از دشمن و به دنبال آن ایستادگی در برابر دشمن و دفاع از ارزشها، باورها و مبانی است. دفاع همواره جزء مهمی از زندگی بشر و یکی از مسائل بسیار مهم و اساسی روزمره انسانها بوده است؛ زیرا اقدامات دفاعی انسان باعث دفع یا کاهش میزان اثر تجاوز مهاجمان می‌شود. اما چگونگی دفاع، به عوامل مختلفی مثل توان انسان در مقابل تهاجم، شرایط و امکانات دفاعی انسان، میزان آگاهی و تدبیر انسان و اراده و شجاعت او بستگی دارد. دفاع انسان با دفاع سایر موجودات زنده تفاوت اساسی دارد؛ انسان علاوه بر گرایش ذاتی و فطری به دفاع، دارای عقل و آگاهی است. عقل و آگاهی به انسان کمک می‌کند تا بتواند در شرایط مختلف تصمیم بگیرد چگونه و از چه راهی برای حفظ حیات خود دفاع کند.

علاوه بر این، عقل و آگاهی به همراه ایمان، به یاری انسانها می‌شتابد تا در شرایط بسیار سخت و با نیرو و امکانات کمتر نیز از دشمن قوی‌تر از خود نترسد و با شجاعت و استفاده از راههای مناسب، جان خود و اطرافیانشان را حفظ کنند. با توجه به اهمیت موارد ذکر شده و بررسی ارتباط و تأثیر «بصیرت» در «دفاع» از منظر امام خامنه‌ای، نیاز به مطالعه علمی و مسیریابی رهنمودهای ایشان است. با این اوصاف، محققان این نوشتار سعی دارند با محوریت کلام ولایت، مؤلفه‌های مدنظر ایشان را در موضوع بصیرت، کارکردهای3 آن و ارتباطی که بصیرت در حوزه دفاع از ارزشها و مبانی دارد، از طریق بهره‌گیری از نظرگاه جامعه علمی تجزیه و تحلیل کنند.

این تحقیق به روش توصیفی - تحلیلی انجام خواهد شد. در این پژوهش، اطلاعات نظری مورد نیاز با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و مشاهده اسناد و مدارک به شیوه فیش‌برداری تهیه شده و اطلاعات میدانی نیز با استفاده از مصاحبه و پرسشنامه جمع‌آوری شده است. پرسشنامه تحقیق مشتمل بر 18 سؤال در طیف لیکرت جهت نظرخواهی از افراد پاسخگو تنظیم شد. اعتبار تحقیق حاضر از آن جهت که از کلام رهبر مدبر و صاحب فکر جهت مؤیدات فرضیه بهره گرفته‌ایم، جزء مفروضات اولیه و بلاشک لحاظ شده و درخصوص پایایی و تکرارپذیری دریافتهای تحقیق باید اذعان کنیم که سیر تدابیر رهبری و هدایتگری‌های داهیانه ایشان در زمان و زمینه‌های مختلف نظام و عکس‌العملهایی که محیط نسبت به آنها نشان داده است، خود حکایت از پایایی نظرگاه ایشان دارد. اما از آن جهت که محققان از نظر خبرگان استفاده کرده‌اند، سنجش اعتبار و پایایی پرسشنامه با استفاده از نرم‌افزار spss، ضریب آلفای کرونباخ، 0/913 به دست آمد.

با توجه به جامعه آماری این تحقیق، برای بیان ویژگی‌های نمونه آماری، از جدوال توزیع فراوانی و برای آزمون فرضیه و پاسخ به سؤالات تحقیق، از میانگین، آزمون             t و آزمون فریدمن و همچنین تجزیه و تحلیل کیفی داده‌ها استفاده خواهیم کرد.

جامعه آماری

جامعه آماری این تحقیق، تعداد 300 نفر از استادان و دانشجویان مقطع دکتری یکی از دانشگاههای راهبردی کشور که در مشاغل و پستهای راهبردی نظامی، سیاسی و فرهنگی سازمانهای کشوری و لشکری به عنوان مدیر و کارشناس مشغول به خدمتند. به منظور برآورد حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران حجم نمونه به تعداد 85 نفر به شرح ذیل محاسبه شد:

روش نمونه‌گیری

نمونه‌گیری به صورت تصادفی طبقاتی در سه طبقه، شامل استادان، دانشجویان دکتری تمام‌وقت و یک‌ساله صورت می‌گیرد که با توجه به حجم جامعه آماری و حجم نمونه و تناسب طبقات، جدول 1 حاصل می‌شود:

جدول 1: حجم جامعه و نمونه آماری و تناسب طبقات

چارچوب نظری تحقیق

در طول سالیان دراز حیات اسلام، همواره آگاهی و بصیرت و معرفت سیاسی - اجتماعی مردم و بزرگان دین، موجب استواری ارزشها و تقویت بنیانهای اجتماعی اسلام شده است؛ زیرا مهم‌ترین و درخشان‌ترین شاخصه‌های نظام سیاسی اسلام، بر پایه بصیرت و معرفت سیاسی استوار بوده است. در حقیقت؛ بصیرت و روشنایی فکر و دل و شناخت آگاهانه نسبت به جریانهای فکری جامعه، تشخیص حق را آسان و تردید و دودلی را از انسان دور می‌کند (سعادت، 1381، ص 117). بر این اساس، داشتن بصیرت در صحنه نبرد برای رزمندگان و فرماندهان، اهمیتی ویژه دارد. بصیرت از صفات شایسته و ستوده‌ای است که یک مسلمان در زندگی فردی و اجتماعی خود باید از آن برخوردار باشد.

در مبارزات و فعالیتهای سیاسی و اجتماعی و موضع‌گیری‌ها، جایگاه بصیرت روشن‌تر می‌شود. بدون آن، حتی مبارزه و جنگ انسان هم کورکورانه و گاهی در مسیر باطل قرار می‌‌گیرد. انتخاب درست نیز بستگی به بینش صحیح و بصیرت انسان دارد. (محدثی، 1381، ص 255). بصیرت مفهومی اسلامی است و ریشه‌اش در قرآن و کلمات اهل‌بیت‌(ع)، به خصوص نهج‌البلاغه یافت می‌شود. قرآن کریم درباره پیغمبر اکرم(ص) می‌فرماید: «قُلْ هَذِهِ سَبِیلِی أَدْعُو إِلَى اللّهِ عَلَى بَصِیرَةٍ أَنَاْ وَمَنِ اتَّبَعَنِی» (یوسف، آیه 108)؛ من به سوی خدا دعوت می‌کنم؛ هم خودم بصیرت دارم و هم کسانی که با من هستند و از من پیروی می‌کنند.

براساس آموزه‌های دینی، بصیرت یکی از ضروری‌ترین عناصر تأثیرگذار در تحولات اجتماعی، سیاسی و نظامی است. در بَُعد نظامی، احادیث اهل بیت‌(ع) بصیرت را به عنوان یکی از لوازم ضروری در جهاد و ایثار مطرح می‌کنند؛ حضرت علی(ع) درباره رزمندگان راستین می‌فرمایند: «حَمَلُوا بَصَائِرَهُمْ عَلَی أَسْیَافِهِمْ» بصیرتهای خویش را بر شمشیرهای‌شان سوار کردند (نهج‌البلاغه، خطبه 150). یعنی اگر در میدان نبرد جنگ کرده و از اسلام و مسلمین دفاع می‌کنند، از روی بصیرت است. اگر در میدان کربلا و در هر رخداد نظامی یا سیاسی شرکت می‌کنند، از روی بصیرت و آگاهی است. حضرت در خطبه 10 نهج‌البلاغه می‌فرمایند: «إِنَّ مَعِی لَبَصِیرَتِی مَا لَبَّسْتُ عَلَی نَفْسِی وَ لاَ لُبِّسَ عَلَیَّ»؛ بصیرت و بینش من از من جدا نمی‌شود؛ زیرا که نه من چون لباسی آن را به تن کرده و نه کسی آن را بر من پوشانده است (نهج‌البلاغه، 1381، ص 19).

امیرالمؤمنین(ع) با اشاره به تلاشهای شیطان و ایادی شیطانی در ایجاد شک و شبهه در مردم می‌فرمایند: «أَلاَ وَ إِنَّ الشَّیْطَانَ قَدْ جَمَعَ حِزْبَهُ وَ اسْتَجْلَبَ خَیْلَهُ وَ رَجِلَهُ وَ إِنَّ مَعِی لَبَصِیرَتِی مَا لَبَّسْتُ عَلَی نَفْسِی وَ لاَ لَبْسَ عَلَیَّ»؛ بدانید که شیطان حزب خود را جمع کرده، و پیاده‌ها و سوارانش را فراخوانده. ولی بصیرت و بینش من از من جدا نمی‌شود؛ زیرا که نه من چون لباسی آن را به تن کرده و نه کسی آن را بر من پوشانده است (نهج‌البلاغه، 1381، ص 19). حضرت در این فراز از کلام گهربارشان تأکید می‌فرمایند که بصیرت برای طرفداری از حق و مصون بودن از شبهات، لازم و ضروری است.

در تعالیم دینی، آگاهی و بصیرت و ژرف‌اندیشی، دارای جایگاه و منزلتی رفیع و ممتاز است؛ چنانکه امام علی(ع) از دست دادن چشم سر را بهتر از فقدان بصیرت می‌داند و با نکوهش سطحی‌نگری و بی‌بصیرتی، همگان را به بینش و بصیرت دینی دعوت می‌فرمایند (معتمد، 1387، ص 86). بصیرت یکی از دغدغه‌های مقام معظم رهبری بوده و در طول سالیان گذشته همواره بر آن تأکید داشته و در سخنرانی‌های متعدد و به صورت مکرر، بصیرت را به عنوان یک نیاز و ضرورت برای آحاد جامعه، به ویژه نخبگان و خواص یادآور شده (جمعی از نویسندگان، 1388، ص 8) و فرموده‌اند: «اگر من بخواهم یک توصیه به شما بکنم، آن توصیه این خواهد بود که بصیرت خودتان را زیاد کنید؛ بصیرت. بلاهایی که بر ملتها وارد می‌شود، در بسیاری از موارد بر اثر بی‌بصیرتی است».

تأکیدهای پی‌درپی رهبر معظم انقلاب اسلامی بر روی موضوع بصیرت در شرایط کنونی، بیشتر به خاطر جنگ نرم دشمنان است. در چنین شرایطی باید بصیرت داشت و به طور دائم بر آن افزود. انسان با بصیرت، راه را از بیراهه به درستی تشخیص می‌دهد و هرگز گرفتار کژراهه‌ها نمی‌شود. انسان با بصیرت، جبهه حق را شناخته، در آن قرار می‌گیرد. انسان با بصیرت، به خوبی دشمن را شناخته،‌ با آن مبارزه می‌کند. اساسا یک انسان مسلمان و مؤمن انقلابی، هر کاری را با بصیرت انجام می‌دهد(همان).

امام خامنه‌ای با اشاره به نقش بصیرت در فهم درست مسائل، آن را به عنوان عامل غلبه بر دشمن دانسته، می‌فرمایند: «هر جایی که ما توانستیم درست بفهمیم، درست تشخیص بدهیم - یعنی همان بصیرت - و به دنبال آن احساس تکلیف کردیم، احساس تعهد و مسئولیت کردیم و وارد میدان شدیم، غلبه با ما بوده است؛ فَاِذا دَخَلتُموُه فَانَّکُم غَالِبُون (مائده، آیه 23) وقتی با ایمان و با بصیرت وارد میدان مواجهه شدید، غلبه با شماست، شما برنده هستید». بررسی تاریخی نشان می‌‌دهد مهم‌ترین عامل فریب خوردن خوارج که ابتدا در سپاه حضرت علی(ع) بودند، بی‌بصیرتی و ساده‌اندیشی آنها بوده است؛ زیرا از درک سیاسی و زیرکی لازم که یک مجاهد فی‌ سبیل‌ الله باید داشته باشد، بی‌بهره بودند و عمق مکر و حیله دشمن را درک نکرده بودند. (خدادادی، 1387، ص 21)

الگوی مفهومی تحقیق

با توجه به مباحث ارائه شده، محققان به درک مشترکی از مفهوم بصیرت در کلام الهی و مفسران وحی دست یافته‌اند که نشان‌دهنده این نکته اساسی است که بصیرت، نحوه‌ای از نگاه برآمده از تفکر عالی الهی - انسانی است که در راستای تشخیص حق از باطل در زمانها و زمینه‌های بزنگاه به کمک صاحب بصیرت آمده تا در آشفتگی پدیده‌ها، راه را از چاه و سره را از ناسره تشخیص دهد. بنابراین، بصیرت خود ابزار است و نه هدف. ابعاد بصیرت در دو بُعد درونی و بیرونی انسانها نمود پیدا می‌کند که در بعد درونی، تقوا به عنوان تمییزدهنده خوب و بد و خیر و شر عمل کرده و در بعد بیرونی، قدرت تحلیل فکری انسان، که توانایی ارتباط‌دهی به مفاهیم و گزاره‌های مختلف را با در نظر گرفتن نظام حاکم بر آنها، درست از نادرست و حق از باطل را تشخیص می‌دهد، استوار بوده و تحدید مفهومی می‌شود. با این اوصاف، وزن و رویکرد اصلی تحقیق حاضر، بر پایه قدرت تحلیل انسان، به عنوان بصیرت بیرونی در راستای تشخیص حق از باطل است.

مفهوم بصیرت

از نظر لغوی، معانی مختلفی از بصیرت ارائه شده است. در فرهنگ عمید به معنی بینش، بینایی، دانایی، زیرکی، عقل، شاهد و بصیر؛ یعنی بینا، دانا و خبیر آمده است (عمید، 1377، ‌ص 360). بصیرت «عبارت است از قوه قلبی که به نور قدس روشن باشد و با آن قوه، شخص حقایق و بواطن اشیا را ببیند، همان‌طور که نفس به وسیله چشم صور و ظاهر، اشیا را می‌بیند» (معین، 1371، ص 546). بصیرت به معنای فهم و درک عمیق است که زمینه تشخیص حق از باطل و انتخاب راه درست از غلط را برای انسان فراهم می‌کند. (پژوهشکده تحقیقات اسلامی، 1390، ص 9). بصیرت به معنای روشن‌بینی و فهم عمیق است. «بصر» چشم ظاهری و «بصیرت» چشم دل است و این چشم دل است که به زندگی جهت می‌بخشد و «بصر» بی«بصیرت»، کوری است. (معتمد، 1387، ص 83)

1) بصیرت در‌ قرآن

کلمه بصیرت در قرآن دو بار آمده است (یوسف، آیه 108 و قیامت، آیه 14). جمع کلمه بصیرت، ابصار و بصائر است؛ «بصائر» همیشه جمع بصیرت است؛ ولی «ابصار»، هم جمع بصر به معنای چشم است و هم جمع بصیرت (کلباسی و وحیدی، 1388، ص 49). در نگاه اجمالی، بصیرت در‌ آیات قرآن کریم در سه معنی به کار برده شده است:

1) بینایی دل: «وَمَا یَسْتَوِی الْأَعْمَى وَالْبَصِیرُ» (فاطر، آیه 19)؛ هرگز کوردل و روشن‌ضمیر یکسان نیستند.

2) بینایی چشم: «فَجَعَلْناهُ سَمیعاً بَصیراً» (انسان، آیه 2)؛ پس او را شنوا و بینا قرار دادیم.

3) بینایی با برهان و دلیل: «قَالَ رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنِی أَعْمَى وَقَدْ کُنتُ بَصِیرًا» (طه، آیه 125)؛ انسان غافل در روز قیامت می‌گوید خدایا چرا مرا نابینا محشور کردی و حال آنکه من در دنیا بینا و آگاه بودم.

قرآن کریم با ترغیب به بینا کردن دلها با نور عقل، آنهایی را که از این نیرو استفاده نمی‌کنند، کوران واقعی معرفی می‌کند. صاحبان بصیرت با چشم دل راه زندگی پاکیزه و «حیات طیبه» را می‌یابند و برای آنها تنها حق مطرح است و بس. جلوه‌های زیبای زندگی دنیا آنها را نمی‌فریبد. صاحبان بصیرت، تمامی موضع‌گیری‌های خود را بر محور حق تنظیم می‌کنند و محور دیگری در زندگی نمی‌شناسند؛ در حالی که بی‌بصیرتها، تنها زندگی خود را بر محور دنیا تنظیم می‌کنند. (معتمد، 1387، ص 83)

درخصوص بصیرت به عنوان عبرت‌آموزی آمده است: «قَدْ کانَ لَکُمْ آیَةٌ فی‏ فِئَتَیْنِ الْتَقَتا فِئَةٌ تُقاتِلُ فی‏ سَبیلِ اللَّهِ وَ أُخْری‏ کافِرَةٌ یَرَوْنَهُمْ مِثْلَیْهِمْ رَأْیَ الْعَیْنِ وَ اللَّهُ یُؤَیِّدُ بِنَصْرِهِ مَنْ یَشاءُ إِنَّ فی‏ ذلِکَ لَعِبْرَةً لِأُولِی الْأَبْصارِ» (آل‌عمران، آیه 13)؛ در آن دو گروه که (در بدر) به هم رسیدند، برای شما عبرتی بود، گروهی در راه خدا می‌جنگیدند و گروهی دیگر کافر بودند. آنان را به چشم خود دوچندان خویش می‌دیدند. خدا هرکس را که بخواهد یاری دهد و صاحب‌نظران را در این عبرتی است.

اگر بصیرت به عنوان هدیه الهی مورد بهره‌برداری قرار گیرد، موجب بینایی و روشن‌بینی می‌شود. در این رابطه آمده است: «قَدْ جاءَکُمْ بَصائِرُ مِنْ رَبِّکُمْ فَمَنْ أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ عَمِیَ فَعَلَیْها وَ ما أَنَا عَلَیْکُمْ بِحَفیظٍ» (انعام، آیه 104)؛ از سوی پروردگارتان برای شما نشانه‌های روشن آمد. هر که از روی بصیرت می‌نگرد، به سود اوست و هر که چشم بصیرت بر هم نهد، به زیان اوست و من نگهدارنده شما نیستم.

انبیا و اولیای الهی براساس بصیرتی که داشتند مردم را به سوی خدا دعوت می‌کردند؛ قرآن کریم در این خصوص در سوره یوسف (آیه 108) چنین فرموده است: «قُلْ هَذِهِ سَبِیلِی أَدْعُو إِلَى اللّهِ عَلَى بَصِیرَةٍ أَنَاْ وَمَنِ اتَّبَعَنِی وَسُبْحَانَ اللّهِ وَمَا أَنَاْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ»؛ بگو این راه من است، من و پیروانم، همگان را در عین بصیرت به سوی خدا می‌خوانیم. منزه است خدا و من از مشرکان نیستم.

2) بصیرت از نگاه امام علی(ع)

آینده‌نگری و تدبیر در مسائل و جریانات، از دیگر اموری است که موجب بصیرت یافتن انسان می‌شود. حضرت علی‌(ع) فرموده‌اند: «مَنِ اسْتَقْبَلَ الْأُمُورَ أَبْصَرَ»؛ هر که از قبل پیش‌بینی کند و به پیشواز کارها برود (نسبت به امور دوراندیشی کند)، بینا شود (درایتی، 1381، ص 57). از دیگر اموری که انسان را به بصیرت سوق می‌دهد، داشتن فکر و اندیشه و تجزیه و تحلیل مسائل و جریانات سیاسی و اجتماعی است، تا انسان بتواند حق و باطل را بشناسد. امام علی(ع) در این باره در حکمت 262 (وقتی که حارث بن حوت پیش وی رفت و گفت: می‌پنداری من اصحاب جمل را گمراه ساخته‌ام؟) فرمود: «ای حارث! تو کوتاه‌بینی و نه نظر بلند و لذا حیران گشتی. تو حق را درنیافته‌ای تا اهل حق را بشناسی کیانند و باطل را ندانستی تا دریابی که چه کسانی پیرو آنند» (عابدینی مطلق، 1387، ص 861).

اگر کسی به طور دائم از آنچه پیرامونش می‌گذرد یا در گذشته به وقوع پیوسته به دیده عبرت نگاه کند، به راحتی می‌تواند به نتیجه جریانات واقف شده، با بصیرتی که پیدا می‌کند، از گرفتار شدن و هلاکت نجات پیدا کند. امام علی(ع) می‌فرمایند: «رَحِمَ اللهُ امْرَأَ تَفَکَّرَ فَاعْتَبَرَ، وَ اعْتَبَرَ فَاءَبْصَرَ» (نهج‌البلاغه، خ 103)؛ خدا بیامرزد کسی را که به درستی فکر کند و پند گیرد و آگاهی یابد و بینا (بصیر) شود. و نیز فرموده‌اند: «فِی کُلِّ اعْتِبَارٍ اسْتِبْصَارٌ»؛ در هر عبرت‌ گرفتنی، بصیرتی است. در بیان دیگری، این امر را منوط به دوام عبرت گرفتن دانسته، فرموده‌اند: «دََوَامُ الاِعْتِبَارِ یُؤَدِّی إِلَی الاِسْتِبْصَارِ» (درایتی، ص 472)؛ دایم بودن عبرت گرفتن، به سوی بصیرت می‌کشاند. یکی از عوامل مؤثر در موفقیت رزمندگان اسلام در صحنه نبرد، برخورداری از بصیرت است. حضرت علی(ع) در این خصوص می‌فرمایند: «حَمَلُوا بَصَائِرَهُمْ عَلَی أَسْیَافِهِمْ» (نهج‌البلاغه، خ 150)؛ شمشیرها را در راه خدا کشیدند و بینشها (بصیرتهای) خویش را بر شمشیرهایشان سوار کردند؛ یعنی اگر در میدان نبرد تیغ می‌زدند، از روی بصیرت بود. (محدثی، 1381، ص 255)

3) بصیرت در نگاه حضرت امام خمینی(ره)

الف) بصیرت ملاک انسانیت: بدون شک انقلاب اسلامی با بصیرت مردم تحت زعامت و رهبری امام خمینی(ره) شکل گرفت و نظام جمهوری اسلامی با بصیرت آحاد جامعه تثبیت شد و بی‌تردید تداوم این نظام مقدس در گرو بصیرت اکثریت مردم و نخبگان رقم خواهد خورد. امام خمینی(ره) ملاک و معیار انسانیت را بصیرت می‌دانند؛ ایشان در این خصوص فرموده‌اند: «انسان، با روح انسان است؛ با بصیرت انسان است. ما همه، با همه حیوانات شرکت داریم در این که گوش داریم، چشم داریم، پا داریم، دست داریم. اما این مناط انسانیت نیست. آنی که انسان را از همه موجودات جدا می‌کند، از همه موجودات طبیعی جدا می‌کند، آن قلب انسان است؛ آن بصیرت انسان است. شما بصیرت داشته باشید، انسانید»(صحیفه امام، 1369، ج 8، ص 462)

ب) بصیرت عامل سعادت: انسانها به دنبال کسب سعادت و توفیق الهی‌اند، اما این سعادت و توفیق در انسان چگونه ایجاد می‌شود؟ از نظر حضرت امام خمینی(ره)، انسان برای درک و شناخت مسیر سعادت و کسب توفیق الهی، به بصیرت نیاز دارد: «آنچه در انسان سعادت ایجاد می‌کند، بصیرت انسان است و من امیدوارم که شماها بصیرت به طور کامل داشته باشید و خدای تبارک و تعالی به شما توفیق و سعادت عنایت کند». (همان، ج 10، ص 303)

دشمن از نگاه امام خامنه‌ای

دفاع، در مقابل حمله و تهاجم دشمن صورت می‌گیرد؛ لذا ابتدا باید دشمن را شناخت و به تناسب نوع تهاجم و عرصه تاخت و تاز او، دفاع کرد. برای شناخت دشمن باید هدف، ماهیت و ابزارهای نبرد او را بشناسیم.

1. هدف دشمن

دشمن به دنبال جدا کردن مردم از اسلام و ملت از مسئولان است: «هدف آنها این است که ما را از اسلام جدا کنند؛ ملت را از مسئولین جدا کنند؛ ملت را از انقلاب دلسرد کنند؛ ملت را از آینده جهان و دفاعش ناامید کنند؛ ملت را از میدان و مرکز صحنه مبارزه عقب بزنند» (در دیدار با فرماندهان بسیج سراسر کشور، 1371/7/28). هدف دیگرشان این است که «ایجاد تردید کنند، دلها را نسبت به یکدیگر چرکین کنند، مردم را در مقابل هم قرار بدهند» (در دیدار با بسیجیان کشور، 1388/9/4). البته نباید فراموش کنیم که دشمن از هر طریقی تلاش می‌کند تا به اهدافش برسد. «دشمن، ترفندهای گوناگون دارد و آن ملتی موفق می‌شود که فریب نخورد. دشمن سعی می‌کند آرزوهای انقلابی را در نظر یک ملت مؤمن، کوچک کند. سعی می‌کند نیازهای مادی و کوچک را در نظر او بزرگ کند». (در دیدار فرماندهان بسیج سراسر کشور، 1371/8/27)

2. ماهیت نبرد دشمن

جنگ امروز، جنگ نظامی نیست، بلکه جنگ روانی و جنگ نرم است. دشمن به سراغ سنگرهای معنوی، ایمانها، معرفتها، عزمها و ارکان اساسی کشور می‌آید. می‌آید که آنها را منهدم کند و نقاط قوت را در تبلیغات خود به نقاط ضعف تبدیل کند. مقام معظم رهبری فرمودند: «امروز جنگ نظامی با ما خیلی محتمل نیست - نمی‌گوییم به کلی منتفی است، اما خیلی محتمل نیست - لکن جنگی که وجود دارد، از جنگ نظامی اگر خطرش بیشتر نباشد، کمتر نیست؛ اگر احتیاط بیشتری نخواهد، کمتر نمی‌خواهد.

در جنگ نظامی دشمن به سراغ سنگرهای مرزی ما می‌آید، مراکز مرزی ما را سعی می‌کند منهدم بکند تا بتواند در مرز نفوذ کند؛ در جنگ روانی و آنچه که امروز به او جنگ نرم گفته می‌شود در دنیا، دشمن به سراغ سنگرهای معنوی می‌آید که آنها را منهدم کند؛ به سراغ ایمانها، معرفتها، عزمها، پایه‌ها و ارکان اساسی یک نظام و یک کشور؛ دشمن به سراغ اینها می‌آید که اینها را منهدم بکند و نقاط قوت را در تبلیغات خود به نقاط ضعف تبدیل کند؛ فرصتهای یک نظام را به تهدید تبدیل کند» (در دیدار با اعضای مجلس خبرگان رهبری، 1388/7/2).

«امروز جمهوری اسلامی و نظام اسلامی با یک جنگ عظیمی مواجه است، لیکن جنگ نرم» (در دیدار با دانشجویان و نخبگان علمی، 1388/6/4). این نوع جنگ به مراتب از جنگ دیروز و دوران دفاع مقدس ظریف‌تر و خطرناک‌تر است و هوشمندی بیشتری را نیاز دارد. «شما نگاه کنید به شرایطی که آن روز بود، جنگی وجود داشت و حضور دشمن در خاک ما، ...امروز آن جنگ نیست؛ یک جنگ ظریف‌تری هست و البته خطرناک‌تری. آگاهی از اعماق این جنگ یک توانایی بیشتر و هوشمندی بیشتری را می‌طلبد» (در دیدار با فرماندهان سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1390/4/13).

ایشان اولویت استکبار را در مواجهه با نظام اسلامی، متفاوت از برخوردهای دهه اول انقلاب دانسته، فرمودند: «مواجهه استکبار با نظام جمهوری اسلامی، دیگر از نوع مواجهه دهه اول انقلاب نیست. در آن مواجهه، زورآزمایی کردند؛ شکست خوردند. ...پس دنبال این راهها نخواهند رفت؛ یعنی احتمالش ضعیف است. البته باید همیشه هشیاری نسبت به همه جوانب باشد. اما این، اولویت استکبار در مواجهه با نظام اسلامی نیست. اولویت، آن چیزی است که امروز به آن می‌گویند جنگ نرم؛ یعنی جنگ به وسیله ابزارهای فرهنگی». (در دیدار جمع کثیری از بسیجیان کشور، 1388/9/4)

3. ابزارهای نبرد دشمن

یکی از ابزارهای دشمن، اختلاف‌افکنی و ایجاد بدبینی برای از هم گسستن افراد جامعه است. در این رابطه مقام معظم رهبری فرمودند: «یکی از ابزارها در جنگ نرم این است که مردم را در یک جامعه نسبت به یکدیگر بدبین کنند، بددل کنند، اختلاف ایجاد کنند؛ یک بهانه‌ای پیدا کنند، با این بهانه بین مردم ایجاد اختلاف کنند؛ مثل همین قضایای بعد از انتخابات» (همان). ابزارهای دیگری که دشمن به کار می‌‌گیرد عبارتند از: «جنگ به وسیله ابزارهای فرهنگی، به وسیله نفوذ، به وسیله دروغ، به وسیله شایعه‌پراکنی؛ با ابزارهای پیشرفته‌‌ای که امروز وجود دارد؛ ابزارهای ارتباطی‌ای که 10 سال قبل و 15 سال قبل و 30 سال قبل نبود، امروز گسترش پیدا کرده».(همان)

از دیگر ابزارهای نبرد دشمن که نتایج بسیار تلخی را به دنبال دارد، اشاعه فرهنگ غلط فساد و فحشا در بین جوانهاست. به نظر رهبری، «دشمن از راه اشاعه فرهنگ غلط - فرهنگ فساد و فحشا - سعی می‌کند جوانهای ما را از ما بگیرد. کاری که دشمن از لحاظ فرهنگی می‌کند، یک تهاجم فرهنگی، بلکه باید گفت یک شبیخون فرهنگی، یک غارت فرهنگی و یک قتل‌عام فرهنگی است. امروز دشمن این کار را با ما می‌‌کند». (در جمع فرماندهان گردانهای عاشورای بسیج، 1371/4/22)

مفهوم دفاع

واژه دفاع به دفع هر نوع بدی و آزار، از خود یا دیگری اشاره دارد. رد کردن، پس زدن و دور کردن هر آن چیزی یا کسی که مایه ناراحتی شده و به حریم شخصی شما تجاوز کرده و آرامش و امنیت‌تان را به مخاطره انداخته است، دفاع تلقی می‌شود. دفاع یعنی «از کسی حمایت کردن، بدی و آزاری را از خود یا دیگری دور کردن، وطن و ناموس و حقوق خود را از دستبرد دشمن حفظ کردن» (عمید، 1377، ص 955).

دفاع هم از جنبه مفهومی و هم از جنبه ضرورت، از بدیهیات عقلی و فطری انسانهاست؛ زیرا اهمیت هر چیزی به فلسفه وجودی آن و نقش کاربردی‌اش بستگی دارد. اهمیت دفاع، از آنجا ناشی می‌شود که همه موجودات زنده، اعم از انسان و غیرانسان، به حکم فطرت و عقل، برای بقا و ادامه حیات، نیازمند رفع موانع و دفع دشمن خویشند؛ زیرا جهان ماده، صحنه تنازع بقا و کشمکش است و هر موجود زنده‌ای می‌کوشد تا از حق فطری زنده ماندن دفاع کند و به اصطلاح، به قانون فطری و ذاتی جلب منفعت و دفع ضرر عمل کند و مزاحمان را از خود دفع کند.

از آنجا که اسلام، دین عقل و فطرت است، به این نیاز فطری و عقلی بشر نیز توجه لازم را مبذول داشته و ضمن تأیید این نیاز فطری و حکم عقلی، بر ضرورت و اهمیت آن تأکید ورزیده است. بدین جهت، قرآن کریم بر ضرورت آمادگی کامل برای دفاع همه‌جانبه تأکید ورزیده، می‌فرماید: «وَأَعِدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ وَمِن رِّبَاطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللّهِ وَعَدُوَّکُمْ وَآخَرِینَ مِن دُونِهِمْ لاَ تَعْلَمُونَهُمُ اللّهُ یَعْلَمُهُمْ»(انفال، آیه 60)؛ هر نیرویی که در توان دارید برای مقابله با آنها (دشمنان) آماده سازید و (همچنین) اسبهای ورزیده (برای میدان نبرد) تا به وسیله آن، دشمن خدا و دشمن خویش را بترسانید (و همچنین) گروه دیگری غیر از اینها را که شما نمی‌شناسید و خدا آنها را می‌شناسد.

در میان انواع هجومهای غیرنظامی دشمنان، هجوم فرهنگی از همه آنها خطرناک‌تر و خسارت‌بارتر است؛ زیرا دشمن در این نوع حمله، افکار و اخلاق نسل جوان را منحرف و آلوده کرده، ارزشها، آرمانهای مقدس دینی، عزت و شرف مسلمانان را مورد هجوم قرار می‌دهد تا مسلمانان را همرنگ خود و در نتیجه راه نفوذ و سلطه‌اش را هموار کند. قرآن کریم به این مطلب اشاره کرده و می‌فرماید: «وَدُّوا لَوْ تَکْفُرُونَ کَما کَفَرُوا فَتَکُونُونَ سَواءً» (نساء، آیه 89)؛ آنان آرزو می‌کنند که شما هم مانند ایشان کافر شوید و مساوی یکدیگر باشید. روشن است دفاع در جبهه فرهنگی، ظرافتهای خاص خودش را دارد و نیازمند کار دقیق و عمیق فرهنگی است.

مبارزه با تهاجم فرهنگی غرب علیه اسلام و مسلمانان نیز از مصادیق بارز جهاد با دشمنان دین خدا در عصر حاضر است؛ چرا که آنان، هماهنگ با هم در تلاشند تا از هر راه ممکن، ابتذال فرهنگی و مفاسد اخلاقی را میان مردم و به ویژه نسل جوان رواج داده و با اغفال جوانان، آنان را به بی‌دینی و بی‌توجهی نسبت به ارزشهای اسلامی بکشانند. اینجاست که مسئولیت عموم مسلمانان متعهد و در رأس آنان مسئولان فرهنگی، نسبت به انجام کارهای فرهنگی بسیار سنگین‌تر می‌شود و باید با آمادگی و حساسیت بیشتری در صحنه‌های فرهنگی حضور یابند.

ارتباط بصیرت با دفاع

حوزه دفاع، از مسائل باارزشی است که وجود بصیرت و آگاهی نیروهای مدافع در آن، از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. درواقع؛ از ضرورتهای با ارزشی است که نقش و جایگاه بصیرت در آن کاملا مشهود است (عبدی، 1391، ص 296). در عصر حاضر، حمله و تهاجم دشمنان آن‌قدر از پیچیدگی و ظرافت برخوردار است که در نگاه اول، حمله و تهاجم به چشم نمی‌آید و ابعاد و جوانب آن به خوبی درک نمی‌شود. همچنین، نوع سلاحی که برای دفاع باید به کار گرفت، لزوما اسلحه و آلات و ادوات فیزیکی نیست. لذا برای درک تهاجم و نوع آن و سلاحی که باید به کار برد، نیاز به آگاهی و شناخت دقیق و عمیق است تا بتوان به کُنه مسائل پی برد؛ این‌جاست که بصیرت مطرح می‌شود.

همان‌گونه که رهبر معظم انقلاب فرمودند: «دفاع هم همیشه، با آلات قهریه نیست؛ با مشت نیست، با تفنگ نیست. گاهی دفاع، با فهمیدن است. گاهی دفاع، با زبان است. گاهی دفاع از حقیقت، با حضور در جایی است. شاید یکی از بزرگ‌ترین خدماتی که انقلاب به ملت ایران کرد، این بود که ذهنها را باز کرد، ذهنها را سیاسی کرد، چشمها را باز کرد و همه را با مسائل کشور آشنا کرد. این آشنایی و این بصیرت، باید روز به روز بیشتر و زیادتر شود. اگر این بشود، دشمن هیچ کاری نمی‌تواند انجام دهد» (در جمع بسیجیان به مناسبت هفته بسیج، 1376/9/5).

بصیرت در دفاع؛ یعنی دفاع آگاهانه از مظلوم، ایستادگی در مقابل ظلم و طرفداری از حق. «اسلام می‌گوید در مقابل زورگویی و ظلم بایستید، از مظلوم دفاع کنید، از فشار قدرتمندان زورگو نهراسید، در مقابل توطئه شیادانی که راهزن زندگی بشرند، هشیار باشید» (در دیدارسران و معتمدان عشایر کردستان، 1388/2/22). در واقع؛ «دفاع جزیی از هویت یک ملت زنده است، هر ملتی که نتواند از خود دفاع کند، زنده نیست. هر ملتی هم که به فکر دفاع از خود نباشد و خود را آماده نکند، در واقع زنده نیست. هر ملتی هم که اهمیت دفاع را درک نکند، به یک معنا زنده نیست. ما نمی‌توانیم چشم و قدرت تحلیل داشته باشیم، توطئه عمیق عنادآمیز استکبار علیه اسلام و انقلاب و نظام اسلامی را ببینیم، در عین حال به فکر دفاع نباشیم» (در مراسم ششمین دوره فرماندهی و ستاد دانشگاه امام حسین(ع)، 1368).

بنابراین، بصیرت و آگاهی یکی از عوامل اصلی پیروزی در مبارزات است؛ زیرا به تجربه ثابت شده آنچه بیش از هر چیز ناملایمات و سختی‌ها را کاهش و به حرکتها جهت می‌دهد، ایمان به خداست که بصیرت، ثمره و میوه آن است. از این‌رو، بصیرت باعث توانایی، قدرت، پایمردی، دلیری، توکل و اعتماد به نفس است.

الف) مؤلفه‌های بصیرت از نگاه امام خامنه‌ای

بصیرت یکی از آموزه‌های اصیل اسلامی است که رهبر معظم انقلاب با فراست خویش، از ابتدای دوره رهبری به آن حیاتی دوباره بخشیدند. ایشان این مفهوم را تنها راهکار مقابله با تهاجمات فرهنگی و جنگ نرم دشمن می‌دانند. ایشان با جلب توجه همگان، به خصوص نسل جوان و دانشگاهیان، آن را به گفتمانی مهم مبدل کردند. به نظر ایشان: «بصیرت یعنی اینکه بدانید چه می‌خواهید، تا بدانید چه باید با خودتان داشته باشید» (در دیدار با مردم چالوس و نوشهر، 1388/7/15). رهبر معظم انقلاب، بصیرت را همچون قطب‌نمایی می‌دانند که در بیابان غبارآلود فتنه و گمراهی‌ها، راه و مقصد را می‌نمایاند.

از نظر ایشان، بصیرت برای همه اقشار جامعه لازم است و آن را عامل مهمی برای شناخت هدف، دشمن، موانع راه و راههای برداشتن موانع دانسته، متذکر می‌شوند: «متعهدان موجود در جامعه ما از اهل سواد و فرهنگ، از دانشگاهی و حوزوی، باید به مسئله بصیرت اهمیت بدهند؛ بصیرت در هدف، بصیرت در وسیله، بصیرت در شناخت دشمن، بصیرت در شناخت موانع راه، بصیرت در شناخت راههای جلوگیری از این موانع و برداشتن این موانع، این بصیرتها لازم است» (همان).

در فتنه‌ها، عامل اصلی شناخت و درک درست داشتن، بصیرت است. بصیرت، چراغی است که همواره روشنگر و نجاتبخش انسان از گمراهی‌هاست و به انسان قدرت می‌دهد تا با حق‌محوری، راه صواب را از ناصواب تشخیص داده، راه حق را برگزیند. در سایه بصیرت است که حق و باطل به خوبی آشکار می‌شود و انسان از ظواهر اشیا و حوادث عبور کرده، به درکی فراتر از چهره ظاهری آنها نایل می‌آید (جمعی از نویسندگان، 1388، ص 115). برخی از مؤلفه‌های بصیرت از منظر رهبر انقلاب به شرح ذیل است:

1) ابزار شناسایی دشمن و مواضع او

«بنده بارها این جبهه‌های سیاسی و صحنه‌های سیاسی را مثال می‌زنم به جبهه جنگ. اگر شما تو جبهه جنگ نظامی، هندسه زمین در اختیارتان نباشد، احتمال خطاهای بزرگ هست. برای همین هم هست که شناسایی می‌روند. یکی از کارهای مهم در عمل نظامی، شناسایی است؛ شناسایی از نزدیک، که زمین را بروند ببینند؛ دشمن کجاست، چه جوری است، مواضعش چگونه است، عوارضش چگونه است، تا بفهمند چه کار باید بکنند.

اگر کسی این شناسایی را نداشته باشد، میدان را نشناسد، دشمن را گم بکند، یک وقت می‌بینید که دارد خمپاره‌اش را، توپخانه‌اش را آتش می‌کند به طرفی که اتفاقا این طرف، طرف دوست است، نه طرف دشمن. نمی‌داند دیگر. عرصه سیاسی عینا همین‌جور است. اگر بصیرت نداشته باشید، دوست را نشناسید، دشمن را نشناسید، یک وقت می‌بینید آتش توپخانه تبلیغات شما و گفت و شنود شما و عمل شما به طرف قسمتی است که آنجا دوستان مجتمع‌اند، نه دشمنان. آدم دشمن را بشناسد؛ در شناخت دشمن خطا نکنیم. لذا بصیرت لازم است، تبیین لازم است». (در دیدار اعضای دفتر رهبری و سپاه حفاظت ولی امر، 1388/5/5)

2) آمادگی برای مواجهه با دشمن

«اگر یک ملت وقتی به دنبال یک هدفی حرکت می‌کند، نداند سر راه او چه خطراتی است، چه کمین کرده‌‌هایی هستند، چه باید کرد در مقابل اینها، خود را رها کند، قید و بندهای خود را رها کند، ‌بی‌خیال باشد، ضربه خواهد خورد. همه ملتهایی که در جهت یک هدف بزرگی حرکت کردند و وسط راه ضربه خوردند و گاهی آن‌چنان افتادند که دیگر قرنها بلند نشدند، مشکلشان از همین جا آغاز شد. ندانستند چی در انتظار آنهاست و خود را برای مواجهه با آن آماده نکردند. درسهای گذشته این کمک را به ما می‌کند که راهمان را بفهمیم، بشناسیم، کمینها را بشناسیم، کمین‌‌کرده‌‌ها را بشناسیم». (در دیدار مردم مازندران، 1388/11/6)

3) شناخت لحظه‌ها

«بصیرت یعنی شناخت لحظه‌ها. لحظه را باید شناخت، نیاز را باید دانست. شناسایی لحظه‌ها و انجام کار در لحظه نیاز، خیلی چیز مهمی است. مشکل برخی از افراد و مجموعه‌ها این است؛ بی‌ایمان نیستند، بی‌شوق و بی‌محبت هم نیستند؛ اما لحظه‌شناس نیستند. شناختن موقعیت، فهمیدن نیاز، حضور در لحظه مناسب و مورد نیاز؛ این اساس کار است که مؤمن باید این را هم با خود همراه داشته باشد تا بتواند وجودش مؤثر بشود؛ آن کاری را که باید انجام بدهد، بتواند انجام بدهد». (در دیدار با اعضای شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی، 1388/10/29)

4) شناخت اهداف

«اگر یک ملت وقتی به دنبال یک هدفی حرکت می‌کند، نداند سر راه او چه خطراتی است، چه کمین کرده‌هایی هستند، چه باید کرد در مقابل اینها، خود را رها کند، قید و بندهای خود را رها کند، بی‌خیال باشد، ضربه خواهد خورد. همه ملتهایی که در جهت یک هدف بزرگی حرکت کردند و وسط راه ضربه خوردند و گاهی آن‌چنان افتادند که دیگر قرنها بلند نشدند، مشکلشان از همین جا آغاز شد، ندانستند چی در انتظار آنهاست و خود را برای مواجهه با آن آماده نکردند. درسهای گذشته این کمک را به ما می‌کند که راهمان را بفهمیم، بشناسیم، کمینها را بشناسیم، کمین‌کرده‌ها را بشناسیم». (در دیدار مردم مازندران، 1388/11/6)

5) قدرت تحلیل

«من از سابق مکرر گفته‌ام که اگر ملتی قدرت تحلیل خودش را از دست بدهد، فریب و شکست خواهد خورد. اصحاب امام حسن(ع) قدرت تحلیل نداشتند؛ نمی‌توانستند بفهمند که قضیه چیست و چه دارد می‌گذرد. اصحاب امیرالمؤمنین(ع)، آنهایی که دل او را خون کردند، همه مغرض نبودند؛ اما خیلی از آنها - مثل خوارج - قدرت تحلیل نداشتند. قدرت تحلیل خوارج ضعیف بود» (در دیدار با اقشار مختلف مردم، 1370/1/26). «در خودتان بصیرت ایجاد کنید. قدرت تحلیل در خودتان ایجاد کنید؛ قدرتی که بتوانید از واقعیتهای جامعه یک جمع‌بندی ذهنی برای خودتان به وجود آورید و چیزی را بشناسید. این قدرت تحلیل خیلی مهم است.

هر ضربه‌ای که در طول تاریخ ما مسلمانان خوردیم، از ضعف قدرت تحلیل بود. در صدر اسلام هم ضرباتی که خوردیم، همین‌طور بوده که حالا اینها بحثهای تفسیری زیادی دارد. در دوره‌های گوناگون دیگر هم همین‌طور است. نگذارید که دشمن از بی‌بصیرتی و ناآگاهی ما استفاده کند و واقعیتی را واژگونه در چشممان جلوه دهد». (در جلسه پرسش و پاسخ با جوانان، 1377/11/13)

6) قطب‌نمای حرکت

«بصیرت، قبله‌نما و قطب‌نماست. توی یک بیابان انسان اگر بدون قطب‌نما حرکت کند، ممکن است تصادفا به یک جایی هم برسد، لیکن احتمالش ضعیف است؛ احتمال بیشتری وجود دارد که از سرگردانی و حیرت، دچار مشکلات و تعبهای زیادی شود. قطب‌نما لازم است؛ به خصوص وقتی دشمن جلوی انسان هست. اگر قطب‌نما نبود، یک وقت شما می‌بینید بی‌ساز و برگ در محاصره دشمن قرار گرفته‌اید؛ آن وقت دیگر کاری از دست شما برنمی‌آید. پس بصیرت، قطب‌نما و نورافکن است. در یک فضای تاریک، بصیرت روشنگر است. بصیرت راه را به ما نشان می‌دهد. ...اگر بصیرت نبود، انسان ولو با نیت خوب، گاهی در راه بد قدم می‌گذارد. شما در جبهه جنگ اگر راه را بلد نباشید، نقشه‌خوانی بلد نباشید، اگر قطب‌نما در اختیار نداشته باشید، یک وقت نگاه می‌کنید می‌بینید در محاصره دشمن قرار گرفته‌اید؛ راه را عوضی آمده‌اید، دشمن بر شما مسلط می‌شود. این قطب‌نما، همان بصیرت است». (در دیدار دانشجویان و جوانان استان قم، 1389/8/4)

7) ابزار حرکت

«در زندگی پیچیده اجتماعی امروز، بدون بصیرت نمی‌شود حرکت کرد. جوانها باید فکر کنند، بیندیشند، بصیرت خودشان را افزایش بدهند. معلمان روحانی، متعهدان موجود در جامعه ما از اهل سواد و فرهنگ، از دانشگاهی و حوزوی، باید به مسئله بصیرت اهمیت بدهند؛ بصیرت در هدف، بصیرت در وسیله، بصیرت در شناخت دشمن، بصیرت در شناخت موانع راه، بصیرت در شناخت راههای جلوگیری از این موانع و برداشتن این موانع؛ این بصیرتها لازم است. وقتی بصیرت بود، آن وقت شما می‌دانید با کی طرفید، ابزار لازم را با خودتان برمی‌دارید. یک روز شما می‌خواهید تو خیابان قدم بزنید، خوب، با لباس معمولی، با یک دمپایی هم می‌شود رفت تو خیابان قدم زد؛ اما یک روز می‌خواهید بروید قله دماوند را فتح کنید، او دیگر تجهیزات خودش را می‌خواهد. بصیرت یعنی اینکه بدانید چه می‌خواهید، تا بدانید چه باید با خودتان داشته باشید». (بیانات در دیدار با مردم چالوس و نوشهر، 1388/7/15)

8) به عنوان یک شاخص

«آنچه که برای همه ما، برای همه بسیجیان عزیز، برای جوانها در هر نقطه‌ای از این عرصه عظیم که مشغول کار هستند، باید به عنوان شاخص مطرح باشد، عبارت است از این سه عنصر: بصیرت، اخلاص، عمل بهنگام و به اندازه. این سه عنصر را همیشه با یکدیگر توأم کنید و در نظر داشته باشید. این عناصر سه‌گانه باید برای ما شاخص باشد؛ بصیرت، اخلاص، عمل بهنگام و به اندازه». (در دیدار بسیجیان استان قم، 1389/8/2)

9) عنصر تشخیص راه

«آنچه که راه را مشخص می‌کند، بصیرت است. بصیرت، عنصر اول است. در آینده هم باید همین‌جور باشد. قدرت تحلیل باید پیدا کرد، قدرت تشخیص باید پیدا کرد. شاخص، اسلام است؛ شاخص، اشخاص نیستند؛ این حرف امام(ره) است. او به ما یاد داد که راه را تشخیص بدهیم، حرکت صحیح را تشخیص بدهیم، نقشه دشمن را بفهمیم و بخوانیم تا بتوانیم بفهمیم کدام کار در جهت دشمن و در خط دشمن است و کدام کار در ضد اوست. پس بصیرت، عنصر اول است. بصیرت را نباید فراموش کرد». (همان)

ب) کارکردهای بصیرت از نگاه امام خامنه‌ای

1) عامل شکست دشمن

«همیشه عزم راسخ شما، هوشمندی و بصیرت شما، ایستادگی و قاطعیت و شجاعت شما، می‌تواند همه دشمنان را، هرچند به ظاهر بزرگ و نیرومند باشند، به شکست بکشاند. امروز هم همین‌جور است؛ فردا هم همین‌جور است». (بیانات در منطقه عملیاتی فتح‌المبین، 1390/1/11)

2) عامل غلبه و پیروزی

«هر جایی که ما توانستیم درست بفهمیم، درست تشخیص بدهیم - یعنی همان بصیرت - و به دنبال آن احساس تکلیف کردیم، احساس تعهد و مسئولیت کردیم و وارد میدان شدیم، غلبه با ما بوده است؛ فاذا دخلتموه فانّکم غالبون. وقتی با ایمان و با بصیرت وارد میدان مواجهه شدید، غلبه با شماست، شما برنده هستید». (در دیدار مردم قم، 1389/10/19)

3) عامل صبر و ایستادگی

امام خامنه‌ای، بصیرت را عامل صبر و ایستادگی دانسته، فرمودند: «ملت ما به خاطر بصیرتی که داشتند و به طور دائم به وسیله امام بزرگوار در آنها تزریق می‌شد و در میان مردم دامن زده می‌شد، صبر کردند، ایستادگی کردند و موج را علیه دشمن برگرداندند». (در دیدار رئیس و مسئولان قوه قضائیه، 1390/4/6)

4) عامل دفاع از دین

«در ماجرای دفاع از دین، از همه چیز بیشتر، برای انسان، بصیرت لازم است. بی‌بصیرتها فریب می‌خورند. بی‌بصیرتها در جبهه باطل قرار می‌گیرند؛ بدون اینکه خود بدانند. همچنان که در جبهه ابن‌زیاد، کسانی بودند که از فساق و فجّار نبودند، ولی از بی‌بصیرتها بودند». (در دیدار فرماندهان گردانهای عاشورای بسیج، 1371/4/22)

5) عامل تدبر در حوادث

«این بصیرتی که در حوادث لازم است و در روایات و در کلمات امیرالمؤمنین هم روی آن تکیه و تأکید شده، به معنای این است که انسان در حوادثی که پیرامون او می‌گذرد و در حوادثی که پیش‌روی اوست و به او ارتباط پیدا می‌کند، تدبر کند؛ سعی کند از حوادث به شکل عامیانه و سطحی عبور نکند؛ به تعبیر امیرالمؤمنین، اعتبار کند: «رحم‌الله امرء تفکّر فاعتبر»؛ فکر کند و براساس این فکر، اعتبار کند؛ یعنی با تدبر مسائل را بسنجد: «واعتبر فأبصر». با این سنجش، بصیرت پیدا کند. حوادث را درست نگاه کردن، درست سنجیدن، در آنها تدبر کردن، در انسان بصیرت ایجاد می‌کند؛ یعنی بینایی ایجاد می‌‌کند و انسان چشمش به حقیقت باز می‌شود». (در دیدار دانشجویان و جوانان استان قم، 1389/8/4)

6) عامل اندیشیدن

«امیرالمؤمنین(ع) در جای دیگر می‌فرماید: فانّما البصیر من سمع فتفکّر و نظر فأبصر؛ بصیر آن کسی است که بشنود، گوش خود را بر صداها نبندد؛ وقتی شنید، بیندیشد. هر شنیده‌ای را نمی‌شود به صرف شنیدن، رد کرد یا قبول کرد؛ باید اندیشید. البصیر من سمع فتفکّر و نظر فأبصر. نَظَرَ یعنی نگاه کند، چشم خود را نبندد. ایراد کار بسیاری از کسانی که در لغزشگاههای بی‌بصیرتی لغزیدند و سرنگون شدند، این است که نگاه نکردند و چشم خودشان را بر یک حقایق واضح بستند. ما اگر بخواهیم بصیرت پیدا کنیم، باید چشم را باز کنیم؛ باید ببینیم. یک چیزهایی هست که قابل دیدن است. اگر ما از آنها سطحی عبور کنیم، آنها را نبینیم، طبعا اشتباه می‌کنیم». (همان)

7) تشخیص حق و باطل

«یکی از ویژگی‌های اهل بصیرت آن است که به هنگام ممزوج شدن حق و باطل، تشخیص مسیر حق برای آنها ممکن است و در انتخاب مسیر حق از باطل دچار انحراف نمی‌شوند. دوران دشوار هر انقلابی، آن دورانی است که حق با باطل در آن ممزوج بشود... در دوران شبهه و در دوران جنگ با کافر غیرصریح، جنگ با کسانی که می‌توانند شعارها را بر هدفهای خودشان منطبق کنند، بسیار بسیار دشوار است؛ باید هوشیار بود. موضع خود را شناختن و در آن قرار گرفتن، هوشیاری سیاسی و قدرت تحلیل سیاسی - البته به دور از ورود در دسته‌بندی‌های سیاسی - خودش یکی از آن خطوط ظریفی است». (در چهارمین مجمع بزرگ فرماندهان و مسئولان دفاتر نمایندگی ولی فقیه در سپاه، 1370/6/27)

8) جلوگیری از غفلت‌زدگی

«من اصرار دارم بر اینکه این تجربه را همه‌مان جدی بگیریم، هم مسئولان جدی بگیرند، هم آحاد مردم جدی بگیرند و آن تجربه، این است که باور کنیم که همیشه امکان ضربه زدن از سوی دشمنان انقلاب و دشمنان ایران اسلامی هست؛ حتی در بهترین شرایط. همیشه کمین دشمن را در نظر داشته باشیم. غفلت از اینکه ممکن است به حرکت عمومی ملت ایران ضربه‌ای وارد شود، چیز خطرناکی است. هشیار باشید. این همان توصیه امیرمؤمنان سلام‌الله‌علیه است که فرمود: و من نام لم ینم عنه(نهج‌البلاغه، نامه 62)؛ در عرصه زندگی سیاسی دچار خواب‌آلودگی نشویم؛ در پشت سنگرها خوابمان نبرد. اگر تو خوابت برد، باید بدانی که دشمن ممکن است بیدار باشد». (در مراسم تنفیذ حکم دهمین دوره ریاست جمهوری، 1388/5/12)

9) جلوگیری از خطا

«اگر من بخواهم یک توصیه به شما بکنم، آن توصیه این خواهد بود که بصیرت خودتان را زیاد کنید؛ بصیرت. بلاهایی که بر ملتها وارد می‌شود، در بسیاری از موارد بر اثر بی‌بصیرتی است. خطاهایی که بعضی از افراد می‌کنند، می‌بینید در جامعه خودمان هم گاهی بعضی از عامه مردم و بیشتر از نخبگان، خطاهایی می‌کنند. نخبگان که حالا انتظار هست که کمتر خطا کنند، گاهش خطاهایشان اگر از نظر کمی هم بیشتر نباشد، از نظر کیفی بیشتر از خطاهای عامه مردم است، بر اثر بی‌بصیرتی است؛ خیلی‌هایش، نمی‌گویم همه‌اش». (در دیدار اعضای دفتر رهبری و سپاه حفاظت ولی امر، 1388/5/5)

10) جلوگیری از گمراهی و اشتباه

«اینی که من در طول چند سال گذشته همیشه بر روی بصیرت تأکید کرده‌ام، به خاطر این است که یک ملتی که بصیرت دارد، مجموعه جوانان یک کشور وقتی بصیرت دارند، آگاهانه حرکت می‌کنند و قدم برمی‌دارند، همه تیغهای دشمن در مقابل آنها کند می‌شود؛ بصیرت این است. بصیرت وقتی بود، غبارآلودگی فتنه نمی‌تواند آنها را گمراه کند، آنها را به اشتباه بیندازد. اگر بصیرت نبود، انسان ولو با نیت خوب، گاهی در راه بد قدم می‌گذارد». (در دیدار با مردم چالوس و نوشهر، 1388/7/15)

نتایج پژوهش

الف) ویژگی‌های پاسخ‌دهندگان

از نظر سنی، بیشترین تعداد پاسخ‌دهندگان (54 درصد) در گروه سنی 44 تا 47 سال و کمترین تعداد (9 درصد) در گروه سنی 40 تا 43 سال و 37 درصد نیز در گروه سنی 48 تا 51 سال قرار داشته‌اند.

از نظر سنوات خدمتی، بیشترین تعداد (85 درصد) در گروه سنوات خدمتی 26 سال به بالا و کمترین تعداد (یک درصد) در گروه 11 تا 15 و 16 تا 20 سال قرار داشته‌اند؛ ضمن اینکه حدود 13 درصد در گروه 21 تا 25 سال قرار دارند.

از نظر مسئولیت، بیشترین تعداد (66 درصد) مدیر و کمترین تعداد (10/6 درصد) پژوهشگر بوده، تعداد 11/8 درصد نیز مدرس می‌باشند.

از نظر رتبه، بیشترین تعداد (72 درصد) دارای رتبه 16 و بعد از آن با 26 درصد دارای رتبه 17 بوده‌اند.

از نظر رتبه شغل سازمانی، بیشترین تعداد به ترتیب در رتبه 18 (46 درصد)، 17 (31 درصد)، 19 (22 درصد) و کمترین تعداد (یک درصد) در رتبه 16 قرار داشته‌اند.

از نظر سازمان خدمتی، بیشترین تعداد (76 درصد) از سازمانهای لشکری (مجموعه نیروهای مسلح و ستاد فرماندهی کل قوا) و کمترین تعداد (24 درصد) از سازمانهای کشوری بوده‌‌اند.

با توجه به طیف سنی و سابقه مسئولیتی و اشتغال، بیشترین تعداد و مسئولیت پاسخ‌دهندگان که در سطوح بالای سازمانی و مشاغل راهبردی نظامی، سیاسی و فرهنگی و نیز سنوات بالای خدمتی که دارند، در مجموع بیانگر آن است که پاسخ‌دهندگان نسبت به موضوع مورد بررسی، از آشنایی و آگاهی مناسبی برخوردارند که موجب اعتباربخشی نظرات آنها می‌شود.

ب) یافته‌های مربوط به پرسشها و آزمون فرضیه‌های تحقیق

1) مهم‌ترین مؤلفه‌های بصیرت که براساس اندیشه‌ها، نظرات و تدابیر امام خامنه‌ای در دفاع مؤثر است، کدامند؟

با توجه به مطالعات اکتشافی که در مبانی دینی، اندیشه‌ها، نظرات و تدابیر امام خامنه‌ای صورت گرفت و در بخش ادبیات تحقیق ذکر شد، تعدادی از مؤلفه‌های بصیرت، شناسایی و احصا شد. مؤلفه‌های موردنظر طی مصاحبه و نظرخواهی از استادان و خبرگان در قالب پرسشنامه تحقیق، تنظیم و نظرات اعضای نمونه آماری درخصوص میزان تأثیر آن در دفاع جمع‌آوری شد. با توجه به اینکه ملاک تأیید و پذیرفته شدن مؤلفه‌ها، کسب امتیاز بالای 3/5 در نظر گرفته شد (عدد 4 برای تأثیر زیاد و عدد 5 برای تأثیر خیلی زیاد)، نتایج آزمون (جدولهای 2 و 3) نشان می‌دهد که مؤلفه‌های بصیرت با کسب میانگین 4/15 تا 4/89، در حد خیلی زیاد در دفاع مؤثرند. بنابراین، تمامی مؤلفه‌های بصیرت (18 مؤلفه) در دفاع مؤثرند.

2) با توجه به مؤلفه‌های شناسایی شده، عامل بصیرت به چه میزان در دفاع تأثیر دارد؟

برای پاسخ به این پرسش، فرضیه تحقیق مبنی بر اینکه «بین عامل بصیرت با توجه به مؤلفه‌های شناسایی شده و دفاع رابطه معناداری وجود دارد» مطرح شد. نظر پاسخ‌دهندگان درخصوص مؤلفه‌های عامل بصیرت، با استفاده از میانگین و آزمون t مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفت. نتایج بیانگر آن است که میانگین مؤلفه‌های بصیرت، بیشتر از حد متوسط (3) اهمیت داشته، t به دست آمده با عدد 30/490 با درجه آزادی 84 در سطح اطمینان 95% میانگین 4/84 به دست آمد. بنابراین، طبق نظر پاسخگویان و اطلاعات به دست آمده از جدولهای 2 و 3، بین عامل بصیرت و دفاع، رابطه معناداری وجود دارد.

جدول 2: آزمون t و میانگین مؤلفه‌های بصیرت

جدول 3: آزمونهای مربوط به مؤلفه‌های بصیرت

طبق ارقام مندرج در جدول 3، مؤلفه نخست (ولایت‌پذیری در تمام شرایط) با میانگین 4/89، حائز بالاترین رتبه و مؤلفه پانزدهم (مصونیت از غافلگیری و خطا) با میانگین 4/15، حائز کمترین رتبه شد. سایر مؤلفه‌ها بین 4/15 تا 4/89 در نوسان است. همچنین براساس جدول 4، نتیجه آزمون فریدمن با درجه آزادی 17 و کای اسکوئر 174/872 در سطح اطمینان 0/95، مؤلفه ولایت‌پذیری با عدد 12/59 رتبه نخست و مؤلفه شناخت و فهم مشکلات با عدد 7/04 حائز رتبه آخر شد. سایر مؤلفه‌ها با اختلاف کمی بین 12/59 تا 7/04 در نوسان است.

جدول 4: رتبه‌بندی مؤلفه‌های بصیرت

نتیجه‌گیری

با توجه به متفاوت بودن و پیچیدگی‌های عرصه‌های تهاجم دشمنان، به ویژه در دو دهه گذشته و به خصوص در گردنه‌های سخت انقلاب و شرایط غبارآلود چند سال اخیر که توسط دشمنان ایجاد شد، تبیین و تحلیل درست آن، متناسب با شرایط روز و همراه با ذکر مصادیق و بزنگاههای نیاز به بصیرت، مستلزم سطح بالایی از درک و هوشمندی بود. این موضوع و بصیرت‌دهی مردم به دفعات و با فراست و هوشمندی خاصی توسط مقام معظم رهبری مطرح شده و راهگشای بسیاری از مسائل بوده است. ایشان در طول سالیان گذشته همواره بر موضوع بصیرت تأکید داشته، در سخنرانی‌های متعدد و به صورت مکرر، بصیرت را به عنوان یک نیاز و ضرورت برای آحاد جامعه به ویژه نخبگان، خواص و نیروهای انقلاب یادآور شده، توصیه فرموده‌اند بصیرت خودتان را زیاد کنید. به نظر ایشان، بلاهایی که بر ملتها وارد می‌شود، بر اثر بی‌بصیرتی است.

تأکیدهای پی‌درپی ایشان بر موضوع بصیرت در شرایط کنونی، بیشتر به سب جنگ نرم دشمنان است که در زمانها و شرایط گوناگون به شکلهای مختلف به اجرا درمی‌آید. در چنین شرایطی، باید بصیرت داشت و به طور دائم بر آن افزود. انسان با بصیرت راه را از بیراهه و جبهه حق را از باطل تشخیص داده، در مسیر درست قرار می‌گیرد. مسلمان و مؤمن انقلابی هر کاری را با بصیرت انجام می‌دهد؛ دشمن را به خوبی شناخته، با آن مبارزه می‌کند. با این حال، شناخت دشمن در کوران حوادث و فتنه‌ها و پی بردن به دقایق و ظرایف آن و چگونگی دفاع - نظیر ماجرای 9 دی 1388 که از سوی مقام معظم رهبری به فتنه تعبیر شد - از نکات مهمی است که به سادگی امکان‌پذیر نیست.

نقشی که رهبران و مدیران جامعه به عنوان هدایتگران و جهت‌دهندگان جامعه دارند، بسیار مهم است. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای با یادآوری این نکته که: امروز نظام اسلامی با یک جنگ عظیم (جنگ نرم و جنگ روانی) مواجه است، این نوع جنگ را به مراتب از جنگ دیروز و دوران دفاع مقدس، ظریف‌تر و خطرناک‌تر می‌دانند. به همین دلیل، جایگاه بصیرت روشن‌تر می‌شود و انتخاب درست نیز بستگی به بینش صحیح و بصیرت انسان دارد. از آنجا که دفاع، جزیی از هویت یک ملت زنده است، اگر اهمیت دفاع را درک نکند و به فکر دفاع از خود نباشد، در واقع زنده نیست؛ این دفاع زمانی محقق خواهد شد که آگاهانه و براساس شناخت و درک درست باشد؛ به ویژه زمانی که به واسطه جنگ روانی دشمن، تشخیص بین حق و باطل سخت شود.

در چنین شرایطی، تنها داشتن بصیرت در مسیر دفاع از حق مؤثر خواهد بود. تنها صاحبان بصیرتند که در پی حقند و حق را از باطل می‌شناسند و برای دفاع از حق در مقابل باطل می‌ایستند. بنابراین، بصیرت ابزار حرکت آگاهانه و به منزله نورافکن و قطب‌نما و شاخص در دفاع از حق است. در این تحقیق، با مسیریابی فرمایشهای حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، 19 مؤلفه و کارکرد بصیرت از نظر مؤثر بودن در دفاع از مبانی و ارزشها، شناسایی و احصا شده است.

مؤلفه‌های بصیرت که با نگاه به مبانی دینی (آیات و روایات)، از اندیشه‌ها و نظرات‌ امام خامنه‌ای احصا شد و نیز نظرات خبرگان درخصوص مؤلفه‌های عامل بصیرت به عنوان عامل مؤثر در دفاع از مبانی و ارزشها، که با میانگین 4/84 مورد تأیید قرار گرفت، نشان می‌دهد بصیرت از ظرفیت و اعتبار بالایی برای دفاع برخوردار است. با توجه به رویکرد تغییر تهدیدها از سخت به نرم و پیچیدگی‌ها و ظرافتهای این نوع تهدید، به نظر اغلب اندیشمندان حوزه دفاع و امنیت، چون این نوع تهدید متوجه فرهنگ، ارزشها، باورها، افکار و اعتقادات مردم جامعه است، باید از سلاح متناسب با آن بهره گرفت.

بصیرت با توجه به کارکردی که دارد، آگاهی و شناخت مناسبی را ایجاد می‌کند. بصیرت و آگاهی یکی از عوامل اصلی پیروزی در مبارزات است؛ زیرا به تجربه ثابت شده آنچه بیش از هر چیز ناملایمات و سختی‌ها را کاهش می‌دهد و به حرکتها جهت می‌دهد، ایمان به خداست که بصیرت ثمره و میوه آن است. از این‌رو، بصیرت باعث توانایی، قدرت، پایمردی، دلیری، توکل و اعتماد به نفس است.

با توجه به این فراز از خطبه 150 نهج‌البلاغه: «حَمَلُوا بَصَائِرَهُمْ عَلَی أَسْیَافِهِمْ»؛ شمشیرها را در راه خدا کشیدند و بینشهای (بصیرتهای) خویش را بر شمشیرهایشان سوار کردند، و نظر به میانگین بالای شاخصهای عامل بصیرت، از جمله: ولایت‌پذیری در تمام شرایط با میانگین 4/89، آمادگی برای جهاد فی‌سبیل‌الله با 4/80، اطاعت‌پذیری با 4/57، دشمن‌شناسی با 4/55، شناخت لحظه‌ها با 4/43، عبرت‌گریی از حوادث تلخ تاریخ با 4/33، آمادگی و مصونیت از غافلگیری و خطا با میانگین 4/10 که توسط جامعه نیز مورد تأکید قرار گرفت؛ نشان می‌دهد که بصیرت به بهترین شکل ظرفیت مقابله با تهدیدها را در دفاع همه‌جانبه داراست.

نظر به میانگین بالای شاخصهایی چون: شناخت اهداف نظام اسلامی با 4/61، قدرت تحلیل با 4/58، دوراندیشی و آینده‌نگری با 4/48، شناخت شبهات با 4/35، آگاهی نسبت به جریانات با میانگین 4/15 که مورد تأکید جامعه قرار گرفت؛ بهترین ظرفیت برای مقابله با تهدیدهای جنگ نرم دشمن شکل می‌گیرد. براساس این توصیه رهبر معظم انقلاب که «متعهدان موجود در جامعه ما از اهل سواد و فرهنگ، از دانشگاهی و حوزوی، باید به مسئله بصیرت اهمیت بدهند؛ بصیرت در هدف، بصیرت در وسیله، بصیرت در شناخت دشمن، بصیرت در شناخت موانع راه، بصیرت در شناخت راههای جلوگیری از این موانع و برداشتن این موانع، این بصیرتها لازم است» و نظر به میانگین بالای شاخصهای عامل بصیرت همچون: تدبر در حوادث پیرامونی با 4/36 که توسط جامعه مورد تأکید قرار گرفته است؛ بهترین ظرفیت برای دفاع همه‌جانبه شکل می‌گیرد.

نظام سیاسی اسلام در رابطه با شناخت دشمنان براساس این فراز از خطبه 10 نهج‌البلاغه: «اَلا وَ إِنَّ الشَّیْطَانَ قَدْ جَمَعَ حِزْبَهُ وَ اسْتَجْلَبَ خَیْلَهُ وَ رَجِلَهُ، وَ إنَّ مَعیَ لَبَصِیرَتی: مَا لَبَّسْتُ عَلَی نَفْسِی وَ لا لُبِّسَ عَلَیَّ»؛ آگاه باشید که شیطان حزب خود را جمع کرده و سواره و پیاده لشگر خود را فراخوانده است. اما من آگاهی لازم به امور را دارم، نه حق را پوشیده داشتم و نه حق بر من پوشیده ماند (دشتی، 1382، ص 45) و نظر به میانگین بالای شاخصهای عامل بصیرت چون: شناخت درست حق از باطل با 4/64، دفاع از حق با تمام توان با 4/58، شناخت اهداف، مواضع و ترفندهای دشمن با 4/57 که توسط جامعه نیز مورد تأکید قرار گرفت؛ ظرفیت بالایی برای دفاع شکل می‌گیرد.

پیشنهادها

مؤلفه‌ها و کارکردهای بصیرت در دفاع، دربرگیرنده آموزنده‌ترین نکاتی است که ریشه در منابع دینی داشته،‌ با هوشمندی خاص از سوی مقام معظم رهبری مطرح شده است. از این‌رو پیشنهادهای ذیل ارائه می‌شود:

1. گشایش سرفصل آموزشی «بصیرت و دفاع» ذیل مباحث مدیریت اسلامی، به منظور تشریح مؤلفه‌ها و کارکردهای بصیرت در دفاع، در نظام آموزشی مدیران و کارکنان سطوح مختلف سازمانهای کشوری و لشکری.

2. تشکیل کار گروهی متشکل از صاحب‌نظران و کارشناسان حوزه علمیه دانشگاه به منظور تبدیل هر یک از مؤلفه‌ها و کارکردهای ذکر شده به موضوعات و عناوین پژوهشی و احصای سایر عوامل و شاخصهای مؤثر در دفاع.

3. با توجه به تأثیر مؤلفه‌های بصیرت در دفاع، باید تدبیری اتخاذ شود که در تمامی مراکز آموزشی و سطوح نیروهای مسلح، این نکات کلیدی در آموزشها مورد توجه قرار گیرد.

4. مسئولان مراکز آموزشی و پژوهشی نهادهای مرتبط با انقلاب و از جمله بسیج، با تشکیل کار گروه پیرامون موضوع مذکور، نسبت به تدوین منابع آموزشی متناسب اقدام کنند.

5. فرماندهان و مدیران عالی بسیج برای تربیت نیروهای دلیر که نمونه‌ای از یک رزمنده بصیر باشند، ضرورت دارد مساعی لازم را به عمل آورده، زمینه‌های آن را فراهم کنند تا آنان در همه فتنه‌ها، از بصیرت و هوشیاری به عنوان چراغ هدایت برای شناخت حق از باطل استفاده کنند.

6. توجه ویژه به موضوع بسیج در برنامه‌های کلان نظام به عنوان بستر تربیت نیروهای بصیر و گوش به فرمان ولایت.

7. ترویج، توسعه و تعمیق فرهنگ و تفکر بسیجی به عنوان نمادهای افراد بصیر در نظام ولایی در بین آحاد مردم.

8. دقت برنامه‌ریزان تربیتی - آموزشی بسیج دهها میلیونی برای عمق‌بخشی داخلی مفاهیم و ارزشهای اصیل اسلام و انقلاب در راستای بصیرت‌افزایی آنها.

9. توسعه، تعمیق و تبیین هر یک از مؤلفه‌های ذکر شده برای افزایش ادبیات موجود.

10. مطالعه و تحقیق علمی و قاعده‌مند به منظور تعیین شاخصهای هر یک از مؤلفه‌های بصیرت.

11. تحقیق در راستای میزان اثر بُعد درونی بصیرت؛ یعنی تقوا بر روی بَُعد بیرونی؛ یعنی تحلیل.