هم زمان با سفر علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی به روسیه، در روز دوشنبه ۲۴ فروردین، خبرگزاری روسی اینترفکس خبر داد ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور این کشور، فرمانی را امضا کرده که در آن ممنوعیت تحویل سامانه ضدهوایی اس- ۳۰۰ به ایران از خاک روسیه یا از راه حریم هوایی و دریایی روسیه برداشته می شود. این اقدام واکنش های رسانه ای زیادی در داخل و خارج از کشور به دنبال داشته است.
حسین دهقان، وزیر دفاع، لغو ممنوعیت تحویل سیستم دفاع ضدهوایی اس- ۳۰۰ به ایران توسط روسیه را ترجمان اراده سیاسی رهبران دو کشور برای توسعه همکاری در همه زمینه ها دانسته است. به گفته او، این نوع همکاری می تواند در استقرار ثبات و امنیت در منطقه مؤثر باشد. علی شمخانی نماینده رهبری و دبیر شورای عالی امنیت ملی کشورمان نیز بلافاصله پس از بازگشت به ایران اعلام کرده که ایران انتظار دارد امسال تسلیحات پدافند هوایی اس-٣٠٠ را از روسیه تحویل بگیرد. این پیامی برای تأمین و تقویت ثبات منطقه با توجه به نقش مهمی که ایران در آن بازی می کند، خواهد بود. شمخانی خاطرنشان کرده تحویل سامانه های پدافند هوایی بخشی از روابط دو کشور است و مناسبات ایران و روسیه ظرفیت های بزرگی دارد که برای توسعه همکاری ها باید به کار گرفته شود.
دمیتری مدودف رئیس جمهور پیشین روسیه در سال ٢٠١٢ و در اوج تحریم های غرب علیه ایران این ممنوعیت را اعلام کرده بود. اگرچه لغو تحریم فروش اس- ٣٠٠ به ایران از سوی روسیه، اقدامی در جهت منافع کلی ایران است، اما تغییر تصمیم روسیه در برهه زمانی کنونی جای سؤال و تأمل دارد. روابط روسیه و ایران ظاهرا همواره مثبت بوده و روسیه تلاش کرده نقش هم پیمان را در میان همسایگان ایران ایفا کند. اما در سال ٢٠١٠ در اوج تحریم های بین المللی روسیه فروش اس- ٣٠٠ را تحریم کرد و در واقع ایران را در اوج فشار های بین المللی تنها گذاشت.
قرارداد تحویل این سامانه در سال ٢٠٠٧ بین ایران و روسیه بسته شده بود، زمانی که ایران در معرض خطر حمله نظامی قرار داشت و روسیه در همان زمان نیز بارها و بارها تحویل این سامانه را به تعویق انداخت. در شرایط کنونی و با توجه به دستیابی به تفاهم سیاسی با غرب، اس- ٣٠٠ عملا اهمیت استراتژیک خود را برای ایران از دست داده است.
به نظر می رسد لغو تحریم فروش اس-٣٠٠ نه یک سیاست مستقل بلکه حلقه ا ی هم پیوند با دیگر تحولات در روابط خارجی روسیه باشد. روسیه هم اکنون به دلیل مسائل اوکراین، تحت تحریم های بین المللی قرار دارد. اگر ایران بتواند با غرب به تفاهم هسته ای دست یابد روسیه از یک سو بازارهای اختصاصی ایرانِ زیر تحریم ها را از دست خواهد داد و از سوی دیگر با یک رقیب جدی در حوزه گاز و انرژی روبه رو خواهد شد. لغو تحریم فروش اس- ٣٠٠ آن هم زمانی که دولت آمریکا از سوی جمهوری خواهان و تندروها و رژیم اسرائیل تحت فشار است، بیش از آنکه اقدامی در جهت منافع ایران باشد برگی برنده برای گرفتن امتیازاتی از غرب است، روسیه پیش از این نیز بارها بر سر پرونده هسته ای ایران از غرب امتیازاتی گرفته است. خبرگزاری آسوشیتدپرس در این مورد می نویسد؛ لغو تحریم فروش اس- ٣٠٠ توسط روسیه که ارزشی حدود ٨٠٠ میلیون دلار دارد بیشتر اقدامی در جهت افزایش فشار بر واشنگتن در روابط میان روسیه و آمریکاست.
نیویورک تایمز که غالبا مواضع دولت آمریکا را منعکس می کند در گزارشی نوشته است: لغو تحریم فروش اس- ٣٠٠ می تواند عاملی برای تضعیف تلاش های دولت اوباما در مقابل کنگره و متحدان خارجی آمریکا باشد و قطعا تا قبل از رسیدن به یک توافق قطعی به نفع ایران نیست.
این کار اهرم های فشار اسرائیل را بر دولت اوباما تقویت می کند و باعث می شود اسرائیل باز هم خواستار حمله به زیرساخت های ایران شود. این معامله ٨٠٠ میلیون دلاری به وحشت های اسرائیل و اعراب در مورد ایران دامن می زند. نشریه «دیلی بیست» در این مورد نوشته است: در سال ٢٠١٠ آمریکا برای جلوگیری از فروش اس- ٣٠٠ به ایران با کرملین مذاکراتی سخت و پیچیده کرد و این تفاهم به عنوان یکی از دستاورد های تنظیم روابط با روسیه شناخته شد. اما از آن زمان روابط روسیه و آمریکا وارد جنگ سردی خصومت آمیز شده و در چنین موقعیتی روسیه برای برهم زدن بازی های آمریکا از هیچ اقدامی صرف نظر نمی کند. مارک دابویتز مدیر بنیاد دفاع از دموکراسی معتقد است پوتین به دلیل خشم شدید خود از تحریم های اقتصادی غرب علیه روسیه وارد بازی اس- ٣٠٠ شده است.
نگرانی اسرائیل
یووال اشتاینیتز، وزیر دفاع اسرائیل، پس از این اقدام روسیه در بیانیه ای مدعی شد: «این نتیجه مستقیم مشروعیتی است که ایران در پی توافق اتمی به دست آورده و نیز نشانگر آن است که رشد اقتصادی ایران در نتیجه رفع تحریم ها در خدمت رفاه مردم ایران نخواهد بود». جان کری، وزیر امور خارجه آمریکا نیز از تصمیم روسیه مبنی بر تحویل موشک های اس- ۳۰۰ به ایران ابراز نگرانی کرده است.
گفت‌وگوی تلفنی نتانیاهو و پوتین
نتانیاهو نخست وزیر رژیم اسرائیل و ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه، در این مورد هم گفت وگو کرده اند. پوتین گفته است که این سامانه موشکی، تهدیدی علیه اسرائیل نیست و نتانیاهو ادعا کرده که این اقدام به جسارت ایران در منطقه منجر می شود.
لاوروف: اس-٣٠٠ ماهیت دفاعی دارد
سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه در گفت وگو با خبرگزاری تاس در پاسخ به ابراز نگرانی رژیم اسرائیل نسبت به تصمیم روسیه برای رفع ممنوعیت تحویل سامانه اس-٣٠٠ به ایران، گفت: این سامانه شامل موشک های زمین به هواست که ماهیت کاملا دفاعی دارند. اس-٣٠٠ برای حمله طراحی نشده است و هیچ تهدیدی علیه منطقه از جمله اسرائیل محسوب نمی شود.
پسکوف: تحویل اس- ٣٠٠ به ایران بلامانع است
سخنگوی کاخ کرملین نیز تأیید کرده قرارداد نفتی بین تهران و مسکو اجرا و همه موانع قانونی برای فروش سامانه اس- ٣٠٠ به ایران از میان برداشته شده است. به گزارش رویترز، دمیتری پسکوف در جمع خبرنگاران در پاسخ به این سؤال که آیا اظهارنظر یک مقام وزارت خارجه روسیه در مورد اجرایی شدن قرارداد تهاتری نفت با ایران درست است یا خیر، گفت: یقینا، همین طور است. او افزود: هیچ مانع قانونی برای تحویل سامانه دفاع موشکی پیشرفته اس- ٣٠٠ به ایران بعد از امضای حکم «ولادیمیر پوتین» رئیس جمهوری روسیه مبنی بر لغو ممنوعیت تحویل این سامانه به ایران وجود ندارد.
جهانگیر کرمی: 3 احتمال پیش رو
در این باره سه تحلیل وجود دارد. اول: این اقدام با هدف تأثیرگذاری بر لغو تحریم های شورای امنیت، پیش از موعد مقرر در توافق نهایی هسته ای باشد، البته ممنوعیت واگذاری اس-٣٠٠ ارتباطی به تحریم ها نداشت و این صرفا تفسیر آقای مدودف از قطع نامه های شورای امنیت بود. گزاره بعدی تلاش مسکو برای تحکیم روابط با تهران است؛ ایران در حال بهبود روابط با غرب بوده و روسیه نمی خواهد بزرگ ترین و مهم ترین متحد منطقه ای خود را از دست بدهد. تحلیل سوم هم تلاش برای تأثیرگذاری بر مذاکرات هسته ای است؛ روسیه از توافق ایران و غرب خشنود نیست و احتمال دارد با این اقدام، قصد ارسال پیام به تندروهای اسرائیل و آمریکا را داشته و به آنها القا کند ایران به دنبال تسلیحات نظامی است و دراین راستا غرب را وادار به واکنش علیه ایران کند.
رضا جلالی: بازی دوباره با کارت ایران
بعد از الحاق شبه جزیره کریمه به روسیه و اتخاذ تحریم های غرب علیه این کشور، مسکو، به گروه ١+٥ اعلام کرد اگر این فشارها تشدید شود، مذاکرات هسته ای با ایران دچار مشکل خواهد شد. روسیه مانند تمامی سالیان گذشته از کارت ایران در برابر غرب استفاده می کند. درواقع مسکو، از ایران استفاده ابزاری کرده و برخی قراردادها و نوع روابط بر خلاف منافع ملی ما بوده است. روسیه قصد سوءاستفاده تبلیغاتی از ایران را داشته و دارد. این کشور به منابع نفتی و طبیعی ما چشمداشت دارد و به همین دلیل از توافق هسته ای ایران با غرب خشنود نیست. ایران پیش ازاین اعلام کرده بود به سامانه موشکی اس-٢٠٠ دست پیدا کرده و دیگر نیازی به اس-٣٠٠ احساس نمی شود. به تمام این دلایل، روسیه به هرقیمتی اس-٣٠٠ را به ایران واگذار می کند تا همچنان خود را متحد و شریک منطقه ای ایران نشان دهد.
احمد بخشایش اردستانی: متحد غیرقابل اعتماد
با توجه به اینکه روسیه لغو ممنوعیت واگذاری اس-٣٠٠ به ایران را اعلام کرد، این بار و به واسطه شرایط فعلی این کشور و نوع تعامل ایران با غرب، به نظر می رسد، موشک های اس-٣٠٠ به ایران واگذار می شود، البته ما به این نکته واقفیم که روسیه متعهد غیرقابل اعتماد ما بوده و هست، اما درحال حاضر این کشور به دلیل جنگ در اوکراین مورد تحریم های غرب و به ویژه آمریکا قرار گرفته و با ما همذات پنداری می کند.
از طرفی با توجه به اینکه مسکو مطمئن است ایران و غرب بر سر پرونده هسته ای به توافق خواهند رسید و این کشور توان تأثیرگذاری بر آن را ندارد، نمی خواهد از بازار ایران پس از حصول توافق عقب بماند. نیم نگاه روسیه به ایران پساتوافق بوده و در این راه باید با شرکای اقتصادی غربی به رقابت بپردازد.
شعیب بهمن: عزم روسیه جدی است
به نظر می رسد روسیه به سه دلیل نسبت به واگذاری این سامانه به ایران عزمی جدی دارد. اول: با توجه به توافق احتمالی بین ایران و ١+٥ و لغو تحریم ها، روسیه دلیلی برای پیروی از تحریم های گذشته ندارد. دوم: روابط روسیه و غرب بر سر مسائل اوکراین و منطقه خاورمیانه، به تیرگی گراییده و این کشور می خواهد به غرب پیام دهد که در صورت ادامه شرایط مذکور، می تواند شرکای منطقه ای دیگری برای خود بیابد. سوم: روسیه احساس می کند، هرگاه رابطه ایران و غرب بهبود یافته، تهران از مسکو دور و دورتر شده است. بنابراین روسیه نمی خواهد متحد منطقه ای خود، را به سادگی از دست بدهد و با عمل به تعهدات پیشین، قصد حفظ کردن ایران را دارد. با توجه به اینکه دولت اوباما، بیش از ایران نیازمند حصول توافق هسته ای است، دریافت سامانه اس-٣٠٠ از طرف ایران نمی تواند تأثیری منفی بر روند مذاکرات بگذارد.