پایگاه بصیرت،این روز‌ها سبک و سیاق زندگی بسیاری از ما؛ اعم از بزرگ‌ و کوچک و حتی خردسال عوض شده است، در ظاهر این‌گونه به‌نظر می‌رسد که به یُمن دسترسی به فناوری‌های جدید و رسانه‌های اجتماعی، بیش از پیش از حال هم با خبر هستیم و هر لحظه‌ای که اراده کنیم و در هر مکانی که باشیم، می توانیم به راحتی با یکدیگر ارتباط برقرار کنیم و یا از اطلاعات روز دنیا بهره ببریم، اما واقعیت نشان می‌دهد که در بسیاری از موارد استفاده نادرست از ابزار جدید باعث شده تا نه تنها از غافله علم و دانش و پیشرفت بشری عقب بمانیم، بلکه سبب شده تا از ارزش‌های اجتماعی و مرزهای اعتقادیمان نیز دور شویم و حتی آنگاه که در یک جمع خانوادگی در کنار هم هستیم، با سرگرم شدن در فضای مجازی از یکدیگر فاصله داشته باشیم.در واقع در شرایط جدید، به‌جای آنکه ابزارهای نوین رسانه‌ای در خدمت انسان قرار گیرند، این ابزارهای فضای مجازی هستند که انسان‌ها را به خدمت خود گرفته‌اند، اینک مسخ افکار در فضای مجازی در حدی است که گروهی از کارشناسان این عرصه، فضای واقعی و عینی را در مقابل فضای مجازی به چالش می‌کشند و کاربران آن نیز به‌قدری در لایه‌های پنهان و آشکار دنیای جدید غرق شده‌اند که حتی به خرید و فروش فضای غیرواقعی و به اصطلاح تشکیل «زندگی دوم» در این فضا مبادرت می‌نمایند و درست به همین دلیل است که برخی از صاحب‌نظران، از کاربران رسانه‌های مجازی به عنوان «بردگان دنیای مجازی» نام می‌برند.با این نگاه یکی از مهمترین تغییرات در حال شکل‌گیری در جهان معاصر، رقابتی شدن جهان واقعی و جهان مجازی است. بی‌شک روند رو به رشد جهان مجازی، در آینده با شدت بیشتری روش‌ها، نگرش‌ها و ظرفیت‌های آینده‌ی جهان را تحت تاثیر خود قرار خواهد داد و در صورت ادامه این روند، به احتمال زیاد سرانجام و در نهایت جهان مجازی به‌طور کامل بر تعاملات جاری جهان واقعی غلبه خواهد کرد. با توجه به این‌که این رویکرد متفاوت لزوماً به معنای یک رفتار خوب و پسندیده نیست و در بسیاری از موارد استفاده نادرست از این ظرفیت، بر بهره صحیح از آن فزونی یافته، لذا نگرانی‌های فراوانی را برای مسئولین به همراه داشته است. اهمیت این موضوع تا حدی است که؛ رهبر معظم انقلاب اسلامی(دامت برکاته) خطاب به یکی از مسئولین فرهنگی کشور می‌فرمایند: «اگر رهبر نبودم، حتماً رئیس فضای مجازی می‌شدم». ایشان در موارد مختلف کاربردهای مثبت و منفی این ابزار را مورد اشاره قرار داده‌اند، از جمله؛ در سخنرانی تاریخ ۲۶/۹/۸۱ در دیدار اعضاء شورای عالی انقلاب فرهنگی، فرمودند: «اینترنت یکی از نعم بزرگ الهی است، اما در عین حال یک نقمت بزرگ هم هست؛ یعنی یک چاقوی دو دم و خطرناک ... اینترنت الان مثل یک جریان افسار گسیخته است ... این مثل آن است که کسی یک سگ وحشی را بیاورد، بگویند قلاده‌اش کو؟ بگویند سفارش کرده‌ایم آهنگر قلاده را بسازد!»در رابطه با اهداف دشمن در این رابطه در تاریخ 2/7/90 نیز در جمع روحانیون شیعه و اهل سنت کرمانشاه می‌فرمایند: «شیطانِ امروز که از راه اینترنت و ماهواره و روش‌های ارتباطیِ مدرن و فوق مدرن سراغ شما می‌آید، حرف‌های مدرنی هم دارد؛ سخت‌افزارش را مدرن کرده، نرم‌افزار مدرن هم دارد. شبهه‌آفرینی دارد، اخلال در عقیده دارد، ایجاد تشویش در ذهن دارد، تزریق ناامیدی دارد، ایجاد اختلاف دارد.» اما تعاریف و ابزارهای مورد استفاده‌ی فضای مجازی کدامند و نقش آنها در زندگی فعلی ما چیست؟ در قلمروی فضای مجازی چه عواملی باعث تشدید نگرانی‌ها شده‌اند و راهکار‌های برون رفت از آنها چیست؟تعریف فضای مجازی:تا‌کنون ترکیب‌های بی‌شمار و مشتقات متعددی از مفاهیم مربوط به این حوزه ساخته شده که تقریباً همگی پیوند سایبر را با خود به یدک می‌کشند. یکی از این ترکیبات فضای مجازی یا همان فضای سایبرنتیک است. فضای مجازی برای نخستین بار در سال 1982 توسط ویلیام گیمسبون، نویسنده کانادایی رمان‌های علمی- تخیلی مورد استفاده قرار گرفت. فضای مجازی برای گیبسون در حقیقت فضایی است تخیلی که از طریق اتصال رایانه‌ها و پیوند انسان‌ها، ماشین‌ها و منابع اطلاعاتی در جهان به یکدیگر پدید آمده است و دانشمند دیگری به نام کینزا نیز، فضای مجازی را محیطی متشکل از اطلاعات نامرئی می‌داند، اطلاعاتی که می تواند اَشکال مختلفی به خود بگیرد.اندرسون نیز از این واژه تحت عنوان واقعیت مجازی نام می‌برد و این مفهوم را "واقعیت خلق شده توسط رایانه" می‌داند، واقعیتی که از آن‌رو مجازی یا مصنوعی است که در دنیای واقعی و محیط مادی، مکانی را اشغال نکرده و در اذهان کاربران در نتیجه تعامل به واسطه قدرت ابزار الکترونیکی عینیت یافته است. در واقع وی معتقد است که واقعیت مجازی واقعیتی است که وجود فیزیکی نداشته و توسط نرم‌افزار تولید می‌شود. در هرحال فضای مجازی با هر تعبیر و هر تعریفی که مورد استفاده قرار گیرد، دارای قلمروی وسیع، بدیع و بکری است که برای ساکنان خود مزایا، معایب، امکانات، آزادی‌ها، فرصت‌ها، دلهره‌ها، آسیب‌ها و محدودیت‌های متفاوتی را به همراه دارد، مهمترین تغییری که فضای جدید به وجود آورده، تغییر در فرهنگ و روابط انسانی است، زیرا نه‌تنها روابط مجازی را جایگزین روابط چهره به چهره‌ی سنتی ساخته، بلکه در پاره‌ای از موارد، ارزش‌های اعتقادی و اجتماعی جوامع را به ضدارزش و ضدارزش‌ها را به ارزش تبدیل نموده است.جهان واقعی با ویژگی‌هایی مانند؛ داشتن جغرافیا، نظام سیاسی خاص، محبوس و محدود بودن، طبیعی بودن و سایر خصلت‌های خود، از جهان مجازی متمایز می‌شود و در مقابل جهان مجازی نیز با خصیصه‌هایی مثل نداشتن مکان خاص، فرازمان بودن، تکثر داشتن، قابلیت دسترسی همزمان و همگانی و غیره، به‌طور نسبی از جهان واقعی جدا می‌شود و لذا با این تعابیر، فضای مجازی را می‌توان با اندکی مسامحه مترادف با شبکه جهانی اینترنت دانست که می‌توان با ابزار مختلف به آن رجوع کرد.ویژگی‌های رسانه‌های اجتماعی مجازی (social media)در واقع یکی از عوامل فراگیری رسانه‌های اجتماعی مجازی این است که به طیف وسیعی از خواسته‌ها، اهداف و انگیزه‌های افراد، گروه‌ها و سازمان‌ها پاسخ و به آن‌ها قدرت ایده‌پردازی و خلق و تولید ایده‌های جدید را می‌دهند و این قابلیتی است که در رسانه‌های اجتماعی سنتی مانند؛ مطبوعات، رادیو و تلویزیون وجود نداشت و مخاطب تنها مصرف‌کننده‌ی محتواهایی بود که برایش تولید می‌شد. اینک رسانه‌های و نرم‌افزارهای اجتماعیِ سایبری با پیشرفت تلفن‌های همراه هوشمند هر روز بیش از گذشته وارد عرصه‌ی خصوصی زندگی مردم می‌شوند و بخش قابل‌توجهی از اوقات فراغت و حتی ساعات کاری افراد را به خود اختصاص داده‌ و تأثیرات فراوانی بر سبک زندگی مردم در ابعاد مختلف از جمله؛ مبانی اعتقادی، اخلاقی، رفتاری، ارزشی و همچنین ارتباطات اجتماعی گذاشته‌اند.در واقع رسانه‌های اجتماعی مجازی(سایبری) گروهی از انواع جدید رسانه‌های آنلاین هستند که همه یا تعدادی از ویژگی‌های زیر که سال‌ها قبل پیش‌بینی شده بود را در خود دارند:1. ابزار مورد اشاره مرز بین رسانه و مخاطب را از بین برده‌اند و امکان مشارکت مستقیم و بی واسطه در مباحث و مطالب را برای همه کاربران در همه نقاط جهان فراهم ساخته‌اند.2. در همه آنها امکان دسترسی و اخذ بازخورد فوری مطالب از طریق رأی دادن و گذاشتن کامنت و یا به اشتراک گذاشتن مطالب و مباحث وجود دارد. 3. بر خلاف رسانه‌های سنتی مانند؛ نشریات و رادیو و تلویزیون که یک‌طرفه هستند، در رسانه‌های جدید(مجازی) به راحتی امکان ارتباط متقابل و دوطرفه وجود دارد.4. در رسانه‌های جدید، به‌راحتی امکان شکل‌گیری گروه‌های اجتماعی متشکل از افراد دارای علائق مشترک در موضوعات مشخص مانند؛ ورزش، موسیقی و علم، از نقاط مختلف دنیا وجود دارد.5. رسانه‌های جدید دائماً در حال شبکه‌سازی و گسترش دامنه فعالیت‌ها و ارتباطات خود هستند و از تأثیرگذاری بالایی در سطح جوامع برخوردارند.6. اکثر این شبکه‌ها می‌توانند متناسب با شرایط و ویژگی‌های کاربران، دارای کاربرد و پیامدهای مثبت یا متقابلاً کاربرد و پیامدهای منفی باشند.7. اگرچه هدف اولیه بسیاری از آنها تسهیل ارتباطات و ارائه خدمات خاص به جامعه بوده است، اما در حال حاضر، تقریباً از همه آنها برای استحاله فرهنگی جوامع و بعضاً جاسوسی نیز استفاده می‌شود.8. طراحان و مالکان همه این شبکه‌ها به‌راحتی می‌توانند، با بررسی نحوه حضور کاربران و نوع و چگونگی رجوع آنها به مطالب، اطلاعات مهمی را در مورد ویژگی‌های اخلاقی، رفتاری، علمی، اعتقادی و سیاسی مخاطبان کسب و متناسب با شرایط برای تأثیرگذاری بر آنها برنامه‌ریزی نمایند.نقش شبکه های اجتماعی در جامعه امروزامروزه شبکه‌های اجتماعی نقشی مهم و کلیدی در تحولات سیاسی و تغییرات اجتماعی و فرهنگ‌سازی بر عهده دارند، همچنین این شبکه‌ها سهم مؤثری را در موفقیت‌های تجاری و پیشرفت‌های کاری نیز ایفا می‌کنند. شبکه‌های اجتماعی از زنجیره‌ به هم پیوسته‌ای از پروفایل‌ها تشکیل شده‌اند و کاربران اینترنتی از طریق عضویت در شبکه‌های اجتماعی و ایجاد و راه‌اندازی پروفایل‌ها و صفحات شخصی می‌توانند در این محیط با دیگران ارتباط برقرار کنند و حتی دوستان و آشنایان قدیمی‌شان را با استفاده از شبکه‌های اجتماعی جستجو و پیدا کنند.تا مدتی قبل؛ این ظرفیت فقط به رایانه اختصاص داشت، اما در سال‌های اخیر، با ارائه‌ی نسل‌های جدید، تلفن‌ها و تبلت‌های هوشمند به بازار، شبکه‌های اجتماعی و نرم‌افزارهای اجتماعی وارد تبلت‌ها و تلفن‌های همراه شده‌اند و توانسته‌اند توجه کاربران زیادی را به‌سوی خود جلب نمایند. پیامدها و آثار منفی این رویکرد چیست؟اگرچه رئیس جمهور محترم در یکی از سخنرانی‌هایشان با نگاهی خوشبینانه به موضوع گسترش دامنه نفوذ رسانه‌های اجتماعی پرداخته و گفته‌اند؛ «سال‌های اول انقلاب دغدغه ما این بود که مبادا یک دستگاه ویدئویی وارد کشور شود، دیدیم آمد و به همه خانه‌ها رخنه کرد و بر اِیمان جوان‌هایمان اثر منفی نگذاشت. غصه دیگری شروع شد که با ماهواره چه کنیم. آمدیم و در پشت بام‌ها و بالکن‌ها با آن مبارزه کردیم. اما تاثیری نداشت. امروز ظاهراً غصه دیگری برپا شده و آن اینکه با اینترنت و جوان کاربر و ایمیل و موبایل و نسل سوم و چهارم چه کنیم.» اما به‌��ظر می‌رسد که امروز رفع آثار و پیامدهای منفی این پدیده به یک دغدغه واقعی برای مردم و مسئولین تبدیل شده است و همانگونه که ایشان نیز اشاره کرده‌اند، علت اصلی آن را باید در تمرکز بر استفاده از روش‌های سلبی و عدم استفاده همزمان از سایر ظرفیت‌ها و روش‌های فرهنگی مناسب جستجو کرد.در واقع رشد جهشی آمار جرائم اخلاقی و ناهنجاری‌های اجتماعیِ ناشی از ورود و گسترش رسانه‌های نوین، به‌خصوص ماهواره و شبکه‌های اجتماعی در یک دهه اخیر، بیانگر تغییرات فرهنگی شگرف و در عین‌حال بعضاً نامطلوبی است که اگر هم‌اکنون تدبیری برای آن اندیشیده نشود، تغییر کامل سبک زندگی و ارزش‌های اخلاقی ایرانی- اسلامی در آینده نزدیک، دور از انتظار نیست.واقعیت امر این است که متأسفانه بیشتر کاربران ایرانی که از شبکه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند، در دام اهداف جدید دشمن گرفتار شده و بیشتر برای تفریح و گذراندن وقت به این محیط ها وارد می شوند و گاهی نیز موارد استفاده از این شبکه‌ها به گپ یا گفت وگوی (چت کردن) اینترنتی خلاصه می‌شود، لذا با قاطعیت می‌توان اظهار داشت که رسانه‌های اجتماعی هنوز در کشور ما و حتی بسیاری از دیگر کشورها، جایگاه و کاربرد مفید خود را پیدا نکرده‌اند و صرفاً یک ابزار تفریحی محسوب می‌شوند.با اینکه هدف اولیه راه‌اندازی بسیاری از این شبکه‌ها، تسهیل ارتباطات و ارائه خدمات علمی و آموزشی و کاری به ��اربران بوده است، اما به‌تدریج اهداف استکباری مختلفی ازجمله؛ استحاله فرهنگی و جاسوسی اطلاعاتی نیز به آنها افزوده شد و لذا امروز می‌توان مدعی شد که، تأثیرات مخرب رسانه‌های اجتماعی و ماهواره و سایر شبکه‌های عظیم اطلاع‌رسانی، از توپ و تانک و موشک و حتی بمب اتم بیشتر است. یکی از صاحب‌نظران این عرصه به نام مارکوزه در این رابطه می‌گوید؛ وسائل ارتباط جمعی، ارزش‌های فرهنگی را به کالاهای روزمره و به ارزش‌های مبادلاتی و سودگرایانه تبدیل کرده‌اند و جامعه هم بر بنیان ارزش‌های مبادلاتی مستقر گردیده و ارزش‌های دیگر به دور افکنده شده‌اند. این شرایط آنچه را که برای انسان به ارمغان آورده، ابتذال است و در این میان متاعی که از رونق افتاده، حقیقت است.(مارکوزه، 1359،ص 89).بررسی‌های صورت گرفته در ایران نیز نشان می‌دهد که پس از ورود امکاناتی مانند؛ رایانه، تلفن همراه و ماهواره و ترویج و گسترش دامنه استفاده از بازی‌های رایانه‌ای، اینترنت و رسانه‌های اجتماعی، علاوه بر ترویج نسبی فرهنگ ابتذال و بی‌بندوباری و تغییر در سبک زندگی، روابط اجتماعی و حتی روابط عاطفی خانواده‌ها نیز دستخوش تغییر و تحول شده است. به‌گونه‌ای که میانگین وقتی که اعضای خانواده‌های ایرانی برای یکدیگر صرف می‌کنند، به کمتر از 17 دقیقه رسیده است. به عنوان مثال؛ مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی ایران، خرداد ماه سال گذشته طی گزارشی با عنوان «ازدواج موقت و تاثير آن بر تعديل روابط نامشروع جنسی» با استناد به نامه‌ای از وزارت آموزش و پرورش، نتايج تحقيق بر ۱۴۱ هزار و ۵۵۵ دانش آموز دختر و پسر دوره متوسطه در سال تحصيلی ۱۳۸۷-۱۳۸۶ منتشر کرده است، که بی‌شک بخش عمده ناهنجاری‌های مندرج در این گزارش را باید ناشی از استفاده نادرست از شبکه‌ها و ابزارهای رسانه‌ای جدید دانست. مدیر کل بهزیستی استان تهران نیز طی یک گزارش، جمعیت دختران بین 15 تا 29 ساله کشور را 12میلیون نفر اعلام می‌کند و می‌افزاید که اگر این مؤلفه مورد توجه قرار گیرد می‌تواند عامل توسعه‌یافتگی باشد، اما از گزارش وی در بیان پیامدهای منفی ماهواره و شبکه‌های اجتماعی مانند فیس‌بوک چنین استنباط می‌شود که متأسفانه یکی از آثار و پیامدهای منفی استفاده نادرست از این ابزار، افزایش پدیده فرار دختران بوده و این مورد، معضلی است که روز به روز در حال افزایش است و سالانه 10 الی 15 درصد به مقدار آن در سنین 14 تا 18سال افزوده می‌شود.علاوه بر آن؛ از آنجا که ارتباطات و اطلاعات در فضای سایبری به‌گونه‌ای است كه هیچ محدودیتی قادر نیست آن را كنترل كند، لذا این نرم افزارها امکان و بعضاً اجازه‌ی دسترسی به اطلاعات شخصی کاربران و نیز قابلیت شناسایی و مکان‌یابی آنها در محدودی معین را دارند. لذا به‌راحتی می‌توانند به حریم خصوصی زندگی آنها وارد و زمینه سوء استفاده‌های مختلف را برای افراد شیاد فراهم کنند.به این ترتیب دشمن تلاش دارد تا در قلمرو محیط مورد اشاره، از فرصت ایجاد شده نهایت بهره را عاید خود نماید و اصول و ارزش‌های اسلامی و همچنین فرهنگ‌های ارزشی بزرگ و کهن مانند ایران که ‌حضور کمرنگ‌تری در عرصه سایبری دارند را به‌طور کامل از میان بردارد، به این ترتیب از تغییر و استحاله فرهنگی باید به‌عنوان بزرگترین آسیب استفاده نادرست از این ابزارها نام برد، البته در کنار این موضوع باید به مواردی مانند؛ هدر رفت وقت مفید کاربران و در نتیجه کُند شدن روند رو به رشد پیشرفت‌های علمی و نیز اختلال در چرخه اقتصادی کشور نیز اشاره کرد.راهکار چیست؟امام خامنه‌ای بارها در بیاناتشان ابعاد فرهنگی و روش‌های پیشگیری و نیز راه‌کار‌های برون رفت از این وضعیت را مورد اشاره قرار داده‌اند، از جمله در تاریخ 19/7/91 در جمع روحانیون و طلاب استان خراسان شمالی فرمودند: «ابزارهای تسهیل‌کننده، مثل رایانه‌ها و ارتباطات اینترنتی و فضای مجازی و سایبری هم که الان در اختیار شماست. اگر بتوانید اینها را یاد بگیرید، می‌توانید یک کلمه حرف درستِ خودتان را به هزاران مستمعی که شما آنها را نمی‌شناسید، برسانید؛ این فرصت فوق‌العاده‌ای است؛ نبادا این فرصت ضایع شود. اگر ضایع شد، خدای متعال از من و شما روز قیامت سؤال خواهد کرد: از فرصت این همه جوان، این همه استبصار، این همه میل و شوق به دانستن، شما برای ترویج معارف اسلامی چه استفاده‌ای کردید؟» قبل از آن در 29 خرداد سال 1381 نیز متذکر شده بودند که: «آنها (دشمنان) غافلند از اینکه این ابزارها می‌توانند مورد استفاده ما هم قرار بگیرد. یعنی وقتی اینترنت بوجود آمد، یک ابزار اختصاصی نبود، ما هم می‌توانیم از آن استفاده بکنیم، یعنی یک راه دو طرفه است. اگر دشمن می‌تواند از علوم ارتباطات و از پیشرفت‌ها و تازه‌های علمی این رشته استفاده کند، ما هم می‌توانیم استفاده کنیم. ماهم باید دنبالش برویم تا استفاده کنیم. چه مانعی دارد؟ از همان شیوه‌هایی که ضلالت منتشر می‌کنند، می‌شود ما استفاده کنیم و هدایت را منتشر کنیم. استعداد ما در استفاده از ابزار ها، استعداد بالایی است ... باید از این‌گونه ابزارها استفاده کرد تا هر چه ممکن است دایره اثر گذاری خود را وسیعتر کنیم.» البته همانگونه که اشاره شد، رهنمودهای‌ معظم له به همین دو مورد محدود نمی‌شود، بلکه ایشان بارها و بارها بر ضرورت فرهنگ‌سازی، برنامه‌ریزی و انجام اقدامات عملی در این زمینه تأکید نموده‌اند، اما متأسفانه اقدامات صورت گرفته در حد مورد انتظار ایشان و درخواست جامعه نبوده است و شاید همین مسئله سبب شد تا ایشان در چند روز اخیر در جریان دیدار رئیس جمهور و اعضای جدید شورای‌عالی مجازی یک‌بار دیگر به این موضوع بپردازند.رهبر معظم انقلاب اسلامی(دامت برکاته) در این دیدار که در تاریخ 16/6/94 انجام شد، بار دیگر در بیان راهکارهای مقابله با ناهنجاری‌های ناشی از گسترش این ابزار و نیز راهکار ایجاد موقعیت برتر نسبت به دشمن، خطاب به اعضای شورای‌عالی فضای مجازی فرمودند: «باید با استفاده از توانایی‌ها و استعدادهای جوان کشور و با سیاستگذاری صحیح و اقدامات سنجیده و هماهنگ و بدون از دست دادن زمان به سمت خروج از حالت انفعال در عرصه فضای مجازی و حضور فعال و تأثیرگذار و تولید محتوای اسلامی متقن و جذاب حرکت کنیم.»از مجموعه بیانات رهبری به روشنی استنباط می‌شود که ایشان فضای مجازی را محیطی می‌دانند که اگر به درستی مدیریت نشود، می‌تواند به یک تهدید جدی و کامل تبدیل شود، در عین‌حال از نظر معظم‌له فضای مجازی فرصت ارزشمندی را برای رساندن پیام اسلام و انقلاب به گوش جهانیان و نیز بهبود وضعیت فرهنگی جامعه در اختیار ما گذاشته است.در بیانات اخیر ایشان نیز کلید واژه‌هایی نظیر؛ خروج از انفعال در این عرصه، حضور تأثیرگذار، سیاست‌گذاری صحیح، اقدامات سنجیده، استفاده از توانائی‌ها و استعدادهای جوانان در این زمینه، محتوای اسلامی و در عین‌حال متقن و جذاب وجود دارد که در واقع به تهدیدها و راهبردهای موردنظر ایشان در سرزمین فضای مجازی اشاره دارد، سرزمینی که هم‌اکنون تقریباً تمام آن در تصرف دشمن قرار دارد و حضور مؤثر و فراگیر در آن می‌تواند کلید حل بسیاری از ناهنجاری‌ها و مشکلات فرهنگی باشد.