وزارت آموزش و پرورش: لزوم مراقبت از نوجوانان در معرض خطر

پایگاه بصیرت

افزایش آسیب‌های اجتماعی در بین نوجوانان یکی از خطراتی است که جامعه شناسان و روانشناسان نسبت به آن هشدار می‌دهند و در تحقیقاتی که اخیراً منتشر شده برخی آسیب‌های اجتماعی از جمله گرایش به مصرف سیگار و قلیان، ارتباط با جنس مخالف و کتک کاری در بیرون از خانه، همه‌گیرترین رفتارهای پرخطر در میان نوجوانان گزارش شده است.

اگرچه آسیب‌های اجتماعی از جامعه به مدارس وارد می‌شود اما برای امن ماندن محیط مدارس و مراقبت از دانش آموزان در برابر آسیب‌های اجتماعی نیاز به برنامه‌ریزی‌های کوتاه مدت و دراز مدت و اجرای برنامه‌های آموزشی ویژه نوجوانان است و در این رابطه آموزش و پرورش نقش کلیدی دارد هرچند نمی‌توان ضرورت همکاری سایرنهادها با دستگاه‌ تعلیم و تربیت برای واکسیناسیون دانش آموزان در برابر آسیب‌‌های اجتماعی است.

نادر منصور کیایی مدیرکل دفتر مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی وزارت آموزش و پرورش یادداشتی را درخصوص رفتارهای پُرخطر در میان دانش‌آموزان و نقش مهم والدین و مدرسه در پیشگیری از رفتارهای پُرخطر در اختیار خبرگزاری تسنیم قرار داده است.

متن این یادداشت بدین شرح است:‌

در این یادداشت تلاش شده است تا رویکرد آموزش و پرورش به آسیب‌های اجتماعی و رفتارهای پرخطر و اقدامات و تلاش‌های صورت گرفته در این زمینه تشریح شود.

دیدگاه ما در مورد آسیب‌های اجتماعی چیست؟ آیا ما صورت مسئله را پاک می‌کنیم؟ ما آسیب‌های اجتماعی و به ویژه پدیده اعتیاد را از جمله مخاطرات مهم تربیتی برای نوجوانان می دانیم که بی توجهی به آن می‌تواند تمام تلاش‌های تربیتی مدرسه و خانواده را تحت الشعاع قرار داده و موجب شکست آن شود و در نتیجه آینده نسل جوان کشور را دچار خطر کند.

بدلیل همین اهمیت است که در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش نیز به ضرورت توجه به مخاطرات تربیتی دانش آموزان در زمینه آسیب‌های اجتماعی و رفتارهای پرخطر پرداخته شده و تکالیفی برای این منظور تعیین شده است.

وزارت آموزش و پرورش بر همین اساس، علاوه بر فعالیت‌های عمومی گسترده‌ای که در جهت مصون‌سازی دانش آموزان در قالب کتا‌ب‌های درسی و فعالیت‌های تربیتی دارد به منظور تمرکز بیشتر در این زمینه در تشکیلات سازمانی خود، واحدی تخصصی با عنوان دفتر مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی را راه‌اندازی کرده است که مسئولیت رصد مخاطرات، برنامه‌ریزی و اجرای فعالیت‌های تخصصی جهت پیشگیری از اعتیاد و آسیب‌های اجتماعی را به عهده دارد.

تمرکز دفتر مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعیی بر روی کدام دسته از آسیب‌های اجتماعی است؟

عوامل مخاطره آمیز و آسیب‌های اجتماعی متعددی، نوجوانان را تهدید می‌کند که مصایق متنوعی نیز دارند که ما به همه آنها توجه داریم و آنها را رصد می‌کنیم. اما آنچه توجه و تمرکز ویژه‌ای به آن داریم، موضوع رفتارهای پرخطر نوجوانان است که طیفی را از دخانیات تا مصرف مواد، خشونت و اقدام به خودکشی شامل می‌شود و البته در این بین موضوع خطر گرایش به مصرف مواد اولویت بیشتری در برنامه‌ها و اقدامات ما دارد.

استدلال ما این است که در گروه سنی نوجوانان، رفتارهای پرخطر بدلیل اقتضائات سنی و رشدی نوجوانان که خود را در ویژگی‌هایی چون کنجکاوی، خطرجویی، هیجان خواهی و تمایلات مشابه دیگر نشان می‌دهد  به توجه بیشتری نیاز دارد و ممکن است زمینه مخاطرات مهم و آسیب‌های اجتماعی را فراهم کند.

تحلیل‌ها و گزارش‌های رسانه‌ای تلاش می‌کنند که با درصد و فراوانی، وضعیت آسیب‌های اجتماعی و بویژه اعتیاد را در بین نوجوانان و بویژه در سطح مدارس، تبیین کنند و اغلب نیز خواهان این هستند که آموزش و پرورش، این آمارها را تایید کند و سرانجام نتیجه می‌گیرند که آموزش و پرورش چشم خود را بر روی مخاطرات تربیتی تهدید کننده نوجوانان دانش آموز بسته است و آمارها را انکار و یا کتمان می‌کند.

این در حالی است که ما هرگز واقعیت آسیب‌های اجتماعی و مخاطرات تربیتی تهدید کننده نوجوانان را انکار نمی‌کنیم. نه تنها انکار یا کتمان نمی‌کنیم بلکه برخورد فعالانه‌ای نیز در این زمینه داریم و با شیوه‌های مختلف کوشش کرده‌ایم که دانش آموزان، والدین و کارکنان را در مورد این مخاطرات آگاه کنیم. تشکیل یک واحد سازمانی مستقل با نام دفتر مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی در سطح ستادی و متناظر آن در سطح استان‌ها و مناطق و طراحی و اجرای فعالیت‌های تخصصی در زمینه پیشگیری از آسیب های اجتماعی  از این جمله است.

در مورد نوجوانانی که در معرض خطر هستند، رویکرد ما مداخلات مراقبتی است. برای این منظور تلاش می‌کنیم که با همکاری نهادها و مراکز مشاوره‌ای، درمانی و حمایت اجتماعی چرخه منظمی از خدمات غربالگری، آموزش، درمان، مشاوره و مددکاری را طراحی و اجرا کنیم. به عنوان مثال در موضوع مداخلات مربوط به نوجوانان در معرض خطر مصرف مواد، از مهرماه سال 1392  برنامه‌های مداخلات توانمندسازی را برای این دسته از نوجوانان در مدارس اجرا می‌کنیم که هر سال 600 پروژه در سطح کشور اجرا شده است.

در بهار سال 1394 نیز کارگروه مشترک ستاد مبارزه با موادمخدر، وزارت آموزش و پرورش، وزارت بهداشت و سازمان بهزیستی شیوه نامه‌ای را برای این منظور تدوین کرده است که اکنون میثاق همکاری‌های ما در این زمینه است و برای اجرای مطلوب این دسته از فعالیت‌ها کارگاه های آموزشی را برای مجریان در سطح مراکز استان‌ها آغاز کرده‌‌ایم. بنابراین  رویکرد ما در این زمینه نقش آفرینی فعال برای کمک به توانمندسازی نوجوانان در معرض خطر است. علاوه بر این با تدوین «سند ائتلاف نظام مراقبت اجتماعی از دانش آموزان» که در آذر ماه 1394 به تصویب شورای عالی رفاه و تامین اجتماعی رسیده است، زمینه گسترش خدمات مداخلات توانمندسازی برای موضوع مختلف آسیب‌های اجتماعی و رفتارهای پرخطر تهدید کننده دانش آموزان فراهم شده است.

وزارت آموزش و پرورش، استراتژی اصلی خود را پیشگیری اولیه تعیین کرده است. این استراتژی، چارچوب تربیتی ما را تعیین کرده است که به موجب آن، تمرکز اصلی ما بر « آموزش مهارت‌های خود-مراقبتی» است. به این معنا که آموزش این مهارت‌ها موجب می‌شود که نوجوانان قادر باشند که از خود در برابر رفتارهای پرخطر، رویدادهای مخاطره آمیز، عوامل مخاطره آمیز و بطور کلی در برابر آسیب‌های اجتماعی، محافظت و مراقبت کند.

تلاش ما این است که ساختار و برنامه‌های پیشگیری از  آسیب‌های اجتماعی و رفتارهای پرخطر در مدارس با شواهد معتبر مربوط به راهکارهای اثربخش در زمینه برنامه‌ها و خدمات پیشگیری، مطابقت داشته باشد و بطور مستمر در حال روز آمدسازی و ارتقاء کارایی فعالیت‌های خود هستیم.  بطور کلی  ساختار برنامه‌های ما در قالب الگوی مراقبت اجتماعی است و برای این منظور تلاش می‌کنیم تا با توسعه ظرفیت‌ها و با مشارکت تمام ذینفعان، عوامل محافظت کننده کودکان و نوجوانان را تقویت و عوامل مخاطره آمیز آنان را کاهش دهیم و توانمندی آنان را برای مواجهه موثر با رویدادها، عوامل و موقعیت‌های مخاطره آمیز افزایش داده و در مورد افرادی نیز که در معرض خطر هستند، خدمات مربوط به مداخلات توانمندسازی را ارائه کنیم.

در زمینه تقویت عوامل محافظت کننده به همه عوامل مصونیت بخش دانش آموزان از قبیل آگاهی، دانش، نگرش و محیط توجه داریم. همچنین در زمینه عوامل مخاطره آمیز نیز هم به رصد و کاهش عوامل مخاطره آمیز توجه داریم و هم تلاش می‌کنیم تا آگاهی و دانش کودکان و نوجوانان را در مورد رویدادها و عوامل مخاطره آمیز افزایش بدهیم تا بتوانند از خود مراقبت کنند.

بخش دیگری از برنامه‌های ما در مورد کودکان و نوجوانانی است که در معرض اختلالات و رفتارهای مخاطره آمیز هستند و برای مراقبت از آنان برنامه‌های آموزشی و حمایت‌های روانی، اجتماعی و در صورت نیاز  با همکاری دستگاه‌های همکار خدمات درمان و بازتوانی ارائه می‌شود.

به منظور مبارزه با آسیب‌های اجتماعی و رفتارهای پرخطر ما سه دسته برنامه تعریف کرده‌ایم. 

الف) برنامه‌های آموزش پیشگیری که به دو دسته تقسیم می‌شوند. دسته اول،‌ برنامه‌های پیشگیری با رویکرد رشد- مدار که براساس آن مهارت‌های خود-مراقبتی به تناسب دوره‌های رشدی به دانش آموزان در هر دوره تحصیلی آموزش داده می‌شود و در حال حاضر شامل سه طرح مهم برای سه دوره تحصیلی می‌باشد. در همین زمینه  تلاش‌هایی نیز در قالب کتاب درسی آغاز شده است که شامل کتاب درسی مطالعات اجتماعی پایه ششم ابتدایی و کتاب‌های مطالعات اجتماعی و سبک زندگی در پایه‌های اول و دوم از دوره متوسطه اول است.

دسته دوم،‌ برنامه‌های آموزش و توانمندسازی والدین و کارکنان که به موجب آن مهارت‌های فرزندپروری، شناخت رفتارهای پرخطر و ارتباط موثر با نوجوانان به آنان آموزش داده می‌شود.

ب) برنامه‌های ترویجی و فرهنگ سازی در زمینه پیشگیری که شامل برنامه‌هایی چون برگزاری جشنواره نوجوان سالم که با محوریت پیشگیری از دخانیات، سوء مصرف مواد و خشونت برای دانش آموزان دوره متوسطه برگزار می‌شود. برگزاری نمایشگاه‌های سیار پیشگیری. انتشار مجلات پیشگیری برای سه گروه مخاطب والدین، کارکنان و دانش آموزان. تولید محصولات فرهنگی از قبیل دفترک‌های آموزشی و فرهنگی. برگزاری «هفته مبارزه با اعتیاد و آسیب های اجتماعی» در مدارس.

ج) برنامه‌های مراقبتی که شامل برنامه‌های حمایت آموزشی، درمانی، روانی و اجتماعی برای نوجوانان در معرض خطر است.

علاوه بر این اقدامات توسعه گرا نیز در این حوزه صورت گرفته است که به نوعی پشتیبان برنامه‌ریزی در حوزه پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی آموزش و پرورش است. برخی از آنها عبارتنداز : تشکیل کمیته پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی در سطح استان‌ها و مناطق آموزش و پرورش. تدوین نقشه خطرپذیری مدارس کشور . تدوین سند پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی در بین دانش آموزان در سطح ملی و استان‌ها.

همچنین با هدف ارتقاء کارایی و اثربخشی فعالیت‌های پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی در سال تحصیلی جاری برنامه « همکاری خانه و مدرسه برای پیشگیری » را با رویکرد گسترش برنامه‌های مبتنی بر شواهد آغاز کرده و در تلاش هستیم تا برنامه‌های موفق در زمینه پیشگیری از آسیب های اجتماعی را شناسایی، بومی‌سازی و اجرا کنیم.

در مجموع با توجه به تحلیلی که از وضعیت برنامه‌ها و فعالیت‌های حوزه پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی در اختیار داریم، اولویت‌هایی را برای خود تعریف کرده ایم که به نوعی چشم انداز فعالیت‌های ما در آینده نیز محسوب می‌شوند. فهرست این اولویت ها عبارتنداز : تمرکز ویژه بر برنامه‌های پیشگیری اولیه در مدارس. گسترش نرخ پوشش برنامه‌های پیشگیری از آسیب های اجتماعی در مدارس.  راه اندازی نهضت فرهنگی پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی در مدارس. طراحی و استقرار نظام آموزش درسی و کمک درسی پیشگیری در مدارس کشور. همکاری برای استقرار نظام مراقبت اجتماعی از کودکان و نوجوانان. طراحی و اجرای برنامه‌های پیشگیری مبتنی بر الگوی آمایش سرزمین. توسعه برنامه‌های مبتنی بر شواهد در زمینه پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی. گسترش مشارکت‌های مردمی از طریق الگوهای جامعه– محور در زمینه پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی.

مهم ترین چالش پیش روی ما نرخ پوشش است. در حالی که ما با جمعیت بسیار بزرگی از مخاطبان روبرو هستیم که باید به همه آنان خدمت کنیم و برنامه‌های مختلف آموزشی، فرهنگی و مراقبتی در زمینه پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و رفتارهای پرخطر را برای آنها اجرا کنیم، نیاز به ظرفیت‌های گسترده‌ای داریم. اگر چه ما از طریق فعالیت‌های متنوع فرهنگی که گستره بیشتری را تحت پوشش قرار می‌دهند ، کوشش می‌کنیم تا رسالت خود را برای آگاه‌سازی دانش آموزان، مدارس، والدین و خانواده‌ها پیگیری کنیم ، اما دغدغه ما  فعالیت‌های آموزش پیشگیری است که دوام و پایداری بیشتری دارند. بر همین اساس امید است که با کمک به آموزش و پرورش، زمینه افزایش نرخ پوشش فعالیت‌های پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و رفتارهای پرخطر فراهم شود.

در پایان به مردم عزیز کشورمان، خانواده‌ها و رسانه‌ها اطمینان می‌دهیم که وزارت آموزش و پرورش مخاطرات تهدید کننده نوجوانان را با دقت رصد می‌کند و عزم راسخ دارد که نقش فعالی در جهت مصونیت بخشی آنان در برابر آسیب‌های اجتماعی و رفتارهای پرخطر ایفاء کند و برای این منظور به یاری خانواده‌ها ، رسانه‌ها، کارشناسان و تملم دستگاه‌های اجرایی کشور نیاز دارد.