عده‌ای از ساختگی بودن کودتا سخن گفته‌اند و عده‌ای دیگر معتقدند اردوغان از کودتا خبر داشت، اما می‌دانست که کودتایی ضعیف است، بنابراین با سکوت در برابر اجرای آن فرصت سرکوب گسترده‌ای را به دست آورد. برخی حتی معتقدند کودتایی واقعی در ترکیه رخ داد و «اردوغان» را تا مرز برکناری از قدرت پیش برد.
بامداد شنبه ارتش ترکیه علیه دولت بینالی ییلدریم، نخست وزیر همسو با اردوغان، کودتا کرد و در چند ساعت موفق شد کنترل برخی مراکز حساس را به دست بگیرد، اما این کودتا به سرعت سرکوب شد و اردوغان و نخست وزیرش توانستند زمام امور را به دست گیرند. سرعت شروع کودتا و شکست آن باعث گمانه زنی ها مختلفی درباره آن شده است. عده‌ای از ساختگی بودن کودتا سخن گفته‌اند و عده‌ای دیگر معتقدند اردوغان از کودتا خبر داشت، اما می‌دانست که کودتایی ضعیف است، بنابراین با سکوت در برابر اجرای آن فرصت سرکوب گسترده‌ای را به دست آورد. برخی حتی معتقدند کودتایی واقعی در ترکیه رخ داد و «اردوغان» را تا مرز برکناری از قدرت پیش برد.
واقعیت این کودتا هر چه که بود تنها گذشت زمان آن را مشخص خواهد کرد، اما آنچه قطعی است این که این کودتا فرصتی بی‌نظیر برای تصفیه حساب‌های بی‌سابقه داخلی در اختیار «اردوغان» قرار داده است. در این مطلب به بررسی سناریوهای مختلف در این مورد می پردازیم.
سابقه کودتا در ترکیه
نظامیان ترکیه خود را مدافع نظام سیاسی و ثبات کشور می‌دانند و از زمان تاسیس این کشور چندین بار برای حفظ نظام علیه دولت‌های منتخب غیر نظامی وارد عمل شده‌اند. ارتش ترکیه از سال ۱۹۶۰ چهار دولت این کشور را ساقط یا مجبور به استعفا کرده است. رابطه نظامیان و احزاب ترکیه همواره با تنش همراه بوده، که این تنش‌ها ریشه در تاریخ آشفتگی‌های سیاسی ترکیه دارد. اولین کودتا در ۲۷ ماه مه سال ۱۹۶۰ روی داد و ارتش ترکیه، دولت منتخب این کشور را برکنار کرد. دلیل این کودتا "بی‌کفایتی" دولت غیرنظامی وقت اعلام شد. این اولین مداخله ارتش ترکیه در امور سیاسی بود؛ اقدامی که جامعه این کشور را دو پاره کرد. عدنان مندرس، نخست وزیر وقت ترکیه که به مدت ۱۰ سال رهبری دولت را به عهده داشت، با قرص خواب اقدام به یک خودکشی ناموفق کرد و دو روز بعد به دار آویخته شد.
دومین کودتا ۱۲ مارس ۱۹۷۱ بود که ارتش علیه دولت سلیمان دمیرل، نخست‌وزیر وقت دست به کودتا زد. آقای دمیرل نزدیک به ۵ دهه در عرصه سیاست ترکیه فعال بود. او هفت بار سمت نخست‌وزیری ترکیه را به عهده داشت و دولت او دو بار توسط نظامیان ساقط شد. کودتای نظامی ۱۹۸۰ ترکیه، خونین‌ترین کودتا از زمان تشکیل جمهوری ترکیه به شمار می‌رود. این کودتا به رهبری کنعان اورن علیه دولت سلیمان دمیرل صورت گرفت. طی این کودتا ارتش اعلام کرد برای پایان دادن به بحران ناشی از درگیری ملی‌گرایان و چپ‌های افراطی وارد عمل شده است. پس از کودتای سال ۱۹۸۰ نزدیک به ۶۰۰ هزار نفر بازداشت شدند. بسیاری از آن ها شکنجه و ۵۰ نفر نیز اعدام شدند.
در سال ۱۹۹۷ ارتش ترکیه، دولت ائتلافی نجم‌الدین اربکان را مجبور به کناره‌گیری کرد که در ترکیه از آن به عنوان "کودتای پست مدرن" یاد می‌شود. در آن سال، نظامیان با ارسال یادداشتی برای اربکان، نخست وزیر اسلامگرای این کشور از حزب رفاه، دولت او را به داشتن گرایش‌های دینی در سیاست متهم کرد و خواهان کناره‌گیری نخست‌وزیر شد که آقای اربکان به این خواسته عمل کرد.
اردوغان با آگاهی از قدرت سیاسی نظامیان در کشورش، طی یک دهه گذشته در جهت طرح اصلاحات اروپایی "کنترل دموکراتیک بر نیروهای مسلح (DEMOCRATIC CONTROL OF ARMED FORCES = DECAF) که از شروط و اصلاحات عضویت در اتحادیه اروپاست، دندان سیاست نیروهای مسلح را کشید و از سال 2007 و همزمان با مطرح شدن طرح کودتای " ارگنه کون " به مهندسی ساختار فرماندهی ارتش ترکیه روی آورد و ده ها ژنرال بلند پایه را به ظن دست داشتن در طرح های کودتای " ارگنه کون " و "بالیوز " به دادگاه کشاند و از منصب فرماندهی کنار زد. پس از ماجرای افشای فساد مالی اعضای کابینه اردوغان در 17 دسامبر 2013 نیز رجب طیب اردوغان تصفیه کاملی در بدنه نیروهای مسلح به ویژه در ساختار فرماندهی پلیس انجام داد و نیروهای نزدیک به خود را با هدف "مقابله با دست های توطئه گر دولت موازی" در کادر فرماندهی پلیس گمارد و نتیجه این اقدام او در همراهی نیروهای پلیس با مردم و مقابله آن ها با نظامیان کودتاگر در چند شب گذشته نمایان شد.
سناریوهای کودتای اخیر
1- کودتای طرفداران گولن
اولین سناریو که توسط خود اردوغان نیز مطرح شده است این که کودتای چند شب قبل، توسط فتح الله گولن سازماندهی شده است. طبق این سناریو کودتا پس از آن رخ داد که اخیرا برای اولین بار عملیات‌های امنیتی علیه شاخه نظامی جریان گولن انجام شد. در دو سال گذشته هیچ هفته‌ای بدون عملیات علیه نیروهای این جریان در ساختار قضایی و اطلاعاتی ترکیه وجود نداشته است و صدها نفر به جرم همکاری با جریانی زیرزمینی در درون دولت دستگیر شده بودند، اما برای نخستین بار در هفته گذشته تعدادی از افسران ارتش تحت بازداشت قرار گرفتند. این عملیات جریان گولن را متوجه جدیت دولت در برخورد با خود کرد و این جریان را بر آن داشت تا با چشم پوشی از تمام ریسک‌ها دست به کار شود. در واقع جریان نظامی گولن متوجه شده بود که با کودتا یا بدون کودتا در هر حال سرکوب و ریشه کن خواهد شد. بنابراین طی یک اقدام متهورانه دست به کودتا زد. جریان گولن در ارتش در شکل یک هسته مخفیانه با نام "کمیته صلح در جهان" در حال مدیریت اوضاع بود. مشکل اصلی این هسته پایین بودن درجات نظامی این بود که با توجه به این مساله بسیاری از کارشناسان نظامی و امنیتی معتقد بودند که در کوتاه مدت امکان کودتای فراگیر توسط گولنی‌ها در ارتش وجود ندارد و آن ها در بدترین حالت می‌توانند خرابکاری انجام دهند. در مقابل افرادی این اقدامات را یک کودتای واقعی اما ناموفق می‌دانند و اقدام بسیار ماهرانه رسانه‌ای و روانی این گروه را دلیلی بر مدعای خود می‌دانند. تیم کودتا کننده در اولین اقدام، تلویزیون دولتی را تسخیر کرد و از این طریق با ایجاد رعب در کشور وارد فاز مدیریت صحنه شد. در ادامه با در دست گرفتن ساختمان‌های مدیریت شبکه‌های خصوصی و پخش ماهواره‌ای بخش قابل توجهی از کشور ترکیه را از مشاهده تلویزون محروم کرد و اینترنت را نیز قطع کرد. اما فتح الله گولن هرگونه نقش آفرینی در این کودتا را رد کرده است. البته اردوغان همچنان اصرار دارد که گولن طراح عملیات بوده و از آمریکا درخواست استرداد وی را کرده است.
2- کودتای اردوغان (!)
دومین فرضیه بر آن است که این کودتا تنها یک تئاتر سخت و سنگین از سوی اردوغان بود تا با استفاده از شرایط بحرانی ایجاد شده دست به تضعیف ارتش زند و امکان کودتاهای جدی‌ای که می‌توانست در آینده گریبانگیر او شود را از بین ببرد. این طیف اصلی‌ترین دلیل خود را فراهم شدن امکان قدرت نمایی بیشتر برای اردوغان به عنوان یک رهبر وحدت بخش و بسیج‌گر اقشار مختلف مردم می‌دانند و معقدند که درخشان تر شدن چهره اردوغان در این مساله به عنوان یک قهرمان ملی نشان می دهد که همه ماجرا تحت نظرات او بوده است و این تنها یک بازی است. اگرچه تنها گذر زمان و بررسی سوانح آینده نشان خواهد داد که چه دست‌هایی در پشت پرده این حادثه وجود داشته است، اما صرفِ فراهم شدن امکان خودنمایی برای اردوغان را در این کودتا نمی توان دلیل کافی دانست. در واقع اگرچه در صورت موفقیت اردوغان و حزب حاکم توان اردوغان بیشتر از پیش خواهد شد، اما میزان هزینه ای که اردوغان در قبال این مساله متحمل شده است بسیار بالا است. علاوه بر این در ماه های اخیر اردوغان با طیف های مختلف ارتش وارد مراوده شده و نظر مساعد آن ها برای همراهی با خود در مسایل مختلف کشور را کسب کرده است و بنا بر این در میان مدت امکان وقوع کودتا علیه او ممتنع بود.
3- کودتای محدود ارتش
سناریوی سوم مربوط به نوعی کودتای محدود در ارتش در حد فرماندهان میانی است. طبق این نظر شاید نتوان نقش جنبش گولن یا کودتای کامل ارتش را منکر شد، اما می توان قائل به نوعی شبه کودتا توسط فرماندهان میانی ارتش بود. بر اساس گزارش سی ان ان ترک، یک ژنرال 4 ستاره نیروی هوایی ترکیه با نام "آکین اوزتورک" و دامادش سرهنگ "هاکان کاراکوش" فرماندهی اصلی عملیات هوایی شب کودتا را در دست داشتند. در آن شب همه فرماندهان عالی رتبه نیروی هوایی و دفاع هوایی ترکیه از آنکارا به استانبول رفته بودند تا در مراسم ازدواج دختر ژنرال "ایلهان شانوِر" فرمانده نیروهای دفاع هوایی ترکیه شرکت کنند. از ژنرال "عابدین اونال" فرمانده نیروی هوایی ترکیه گرفته تا همه فرماندهان عالی رتبه نیروی هوایی و دفاع هوایی ترکیه. در این مراسم تنها یک فرمانده غایب بود و او ژنرال "آکین اوزتورک" 64 ساله و فرمانده سابق نیروی هوایی ترکیه بود. او پس از ماجرای تصفیه فرماندهان ارتش از سوی اردوغان در سال 2013 فرمانده نیروی هوایی شد و در سال 2015 این سمت را به ژنرال "ایلهان شانوِر" داد. این فرمانده عالی رتبه که پیشتر فرمانده نیروی هوایی ارتش ترکیه بود، نفوذ گسترده ای در ساختار نیروی هوایی و ارتش ترکیه داشت. سال گذشته یک گروه از فرماندهان نیروی هوایی با ارایه گزارشی به مقامات بالای حفاظت اطلاعات ارتش ترکیه، از ارتباطات گسترده ژنرال اوزتورک با طرفداران فتح الله گولن و احتمال تلاش او برای انجام کودتا خبر داده بودند. در شب کودتا این فرمانده سابق نیروی هوایی به همراه دامادش از فرصت عدم حضور همه فرماندهان نیروی هوایی در پایتخت و شرکت آن ها در مراسم ازدواج دختر یکی از فرماندهان استفاده کرده و فرمان آغاز عملیات و پرواز جنگنده های اف -16 و هلی کوپترهای "سیکورسکی" را صادر کرد. بر اساس گزارش سی ان ان ترک این فرمانده نظامی که به همراه دامادش دستگیر شده است، قرار بود در صورت موفقیت کودتا به سمت ریاست "ستاد مشترک ارتش ترکیه" برسد. به نظر می رسد این سناریو بیش از دیگر سناریوها با واقعیت کودتای ترکیه همخوانی دارد، چرا که شکست سریع کودتا نشان داد که فرماندهان اصلی ارتش ترکیه حامی این کودتا نیستند و از سوی دیگر گزارش سی ان ان ترک نشان داد که ژنرال "آکین اوزتورک" انگیزه لازم برای این کودتا را داشته است.
4- کودتای عربستان، رژیم صهیونیستی و آمریکا
گفته شد در سناریوی کودتا از سوی فتح الله گولن و عناصرش، پای آمریکا نیز در میان است. علاوه بر این موضوع، با توجه به موضع گیری عربستان و آمریکا درباره کودتای ترکیه و اخباری که سپس از رابطه عناصر کودتا با رژیم اسرائیل منتشر شد، این سناروی که در کودتای اخیر ترکیه، ریاض، واشنگتن و تلاویو نقش داشته اند را تقویت می کند. در این زمینه پایگاه خبری تحلیلی رجا نیوز، در مطلبی، اطلاعات و تحلیل های رسانه ها و کارشناسان آمریکایی را گزارش داده است که قبل از وقوع کودتای ترکیه در باره آن بحث کرده اند و بعد از آن نیز اطلاعات دقیقی درباره کودتاگران ارائه کرده اند. در کنار این، روزنامه صهیونیستی تایمز اسرائیل با اشاره به کودتای ترکیه نوشت: «آکین اوزتوک، فرمانده سابق نیروی هوایی ترکیه، یکی از مشوقان اصلی کودتای نافرجام این کشور، قبل از بازنشسته شدن از ارتش در سال گذشته، وابسته نظامی ترکیه در اسرائیل بود.» بر اساس این موضوع برخی پای صهیونیست ها را نیز در کودتای اخیر ترکیه دخیل می دانند. در نهایت این که حسن هانی‌زاده، کارشناس مسائل خاورمیانه عقیده دارد که می‌توان عربستان سعودی را بنا به دلایلی پشت این کودتا دانست. وی در این زمینه گفت: عربستان سعودی از مدت‌ها پیش بر اثر موضع‌گیری دولت اردوغان نسبت به نظامیان مصری و دولت عبدالفتاح السیسی، دید مثبتی نسبت به آنکارا ندارد. گفتنی است که عادل الجبیر وزیر خارجه عربستان و جان کری وزیر خارجه آمریکا، از جمله کسانی بودند که با تأخیر و آن هم با ادبیاتی دوپهلو اعلام کردند که از دولت ترکیه حمایت می کنند، اما با ادبیات صریح و روشنی کودتاگران را محکوم نکردند. همچنین تحلیل گران طرفدار این نظریه، معتقدند، با توجه به مقررات ناتو، کشورهای غربی و آمریکا باید در همان لحظات اولیه کودتا این حرکت را در ترکیه محکوم می کردند، چون ترکیه یکی از اعضای ناتو است اما نه آمریکا و نه کشورهای غربی عضو ناتو واکنش سریع و لازم را در این زمینه از خودشان نشان ندادند. با این حال کارشناسان این سناریو را وسوسه کننده، اما بدون مدرک لازم می دانند و از این رو باید منتظر روزهای آینده بود.
فرجام سخن
کودتایی که برای برچیدن بساط اقتدار رجب طیب اردوغان به راه افتاد، به نظر می رسد به تحکیم بیشتر جایگاه او بینجامد و اعتماد به نفس او را برای عملی کردن طرح‌هایش جهت تغییر ساختار سیاسی کشور و کسب قدرتی فراتر، افزایش دهد. شکست این کودتا ظرف چند ساعت نیز تضمینی باشد بر صفر شدن احتمال تکرار تحرکات نظامی مشابه. کودتا را ارتش سامان داد، اما نیروی ضد کودتا و ابزار مقابله و مقاومت دولت، پلیس بود. این اتفاق بار دیگر نشان داد که همه دولت‌ها به حمایت و در کنترل داشتن پلیس نیاز دارند. در مجموع به نظر می رسد آنچه با واقعیت همخوانی بیشتری دارد همان کودتای ارتش است، اما غیبت فرماندهان عالیرتبه ارتش در این کودتا نشان داد که این کودتایی محدود بود و شاید حتی بتوان آن را شبه کودتا نامید. با این حال این تردید وجود دارد که نیروهای رده پائین ارتش با همراهی یک ژنرال مهم، به احتمال وعده ای بزرگ از سوی یک قدرت بزرگ و وابستگان منطقه ایش داشته اند که چنین ریسکی را انجام داده اند.
به هر حال این کودتا به اردوغان فرصت داده است تا در جهت پاکسازی مخالفان بیشترین بهره برداری را داشته باشد. آخرین خبرها از برکناری نیروهای زیادی در وزارت آموزش ترکیه حکایت دارد. به گزارش ایسنا، شبکه خبری اسکای نیوز عربی گزارش داد که وزارت آموزش ترکیه 15200 تن از کارمندان این وزارت خانه را که ان ها را مرتبط با گروه گولن اعلام کرده است، برکنار کرد. چنین وضعیتی در ترکیه روزهای نامعلومی را پیش روی دولت بینالی ییلدریم، نخست وزیر همسو با اردوغان، قرار داده است و باید منتظر روزهای آینده بود. دست کم می توان حدس زد که دولت ترکیه با روزهای سختی مواجه خواهد بود و طیفی از مسائل پیش رویش گشوده خواهد شد. این کودتای نافرجام شاید نشانی از تلاش های پنهانی عناصر وابسته به آمریکا و عربستان برای طراحی آینده ترکیه است که دولت آنکارا را وارد فضای حساسی خواهد کرد./