روسیه از دیرباز از شرکای اصلی اقتصادی ایران بوده است. بخش عمده ای از تجارت ایران از دوران قاجار با روسیه انجام می شد. شاید تنها در دوران محمدرضا شاه پهلوی بود که سهم روسیه در بازار اقتصادی ایران به شکلی محسوس کاهش یافت ولی پیش و پس از او به دلایل مختلفی، روسیه سهمی اساسی در اقتصاد ایران داشته است. شاید اصلی ترین دلیل این است که بزرگ ترین اقتصاد همسایه ایران، روسیه بوده و هست.
در سال های اخیر، مهمترین عنصر اقتصادی که دو کشور را به هم پیوند داده، تحریم های طولانی مدت ایران و اینک، تحریم های اروپا علیه روسیه است. از این رو ایران در دوران تحریم برای کم کردن اثر تحریم های بین المللی به سمت همکاری بیشتر با چین و روسیه و اقتصادهای کوچک حاشیه ای چه در میان همسایگان یا در دوردست ها مانند امریکای لاتین، گرایش پیدا کرد. بجز این دو حوزه، نوع تعامل ایران با اقتصادهای پویا و جهانی چون ترکیه و حاشیه جنوبی خلیج فارس در کنار اقتصاد بازار سیاه به تامین نیازهایش، و لو با قیمت بسیار بالا و کیفیت پایین کمک کرد. اینک، این روسیه است که در جایگاه ایران قرار گرفته و حتی سخنان مقامات روسی نشان می دهد به نوعی به ایران دوران تحریم به عنوان الگو و تجربه ای آزموده می نگرد.
روسیه به عنوان نزدیک ترین و بزرگ ترین اقتصادی که زمینه ی آشنایی با بازار ایران را دارد، سازنده و صادر کننده برخی فناوری ها و ساختارهای بنیادی مانند راه آهن و تسلیحات و انرژی اتمی به ایران بوده، و در عین حال بازار خوبی برای محصولات کشاورزی ایران به شمار می آید که در دوره تحریم، بیش از پیش، ظرفیت وارادات غذایی و کشاورزی از ایران را دارد. طی سال های تحریم دو کشور، قراردادهای تجاری مهمی به امضا رسیده است که از جمله آنها می توان به مذاکره پیرامون خرید نفتکش های پنج هزار تنی، مذاکره برای خرید واگن مترو و انعقاد خرید ۲۰۰ هزار تن کود شیمیایی در سال از روسیه و همچنین قرارداد خرید تجهیزات نیروگاه کارون - فاز سه و چهار اشاره کرد. در این راستا همکاری هسته ای روسیه با ایران نیز تحقق یافتهاست.
نگاهی به مهمترین کالاهای صادراتی و وارداتی ایران - روسیه نشان دهنده اولویت های تجارت دو کشور در سال های اخیر است. در سال 1389 در حدود 415 میلیون دلار کالا از روسیه به ایران وارد شد که عمدتا شامل چوب، اجزاء و قطعات رآکتورهای هسته‌ای، کاغذ روزنامه، کک ذغال، شمش آهن و کنجاله بود. همچنین میزان صادرات کالاهایی نظیر پسته، خیارشور، انگور خشک، کلم، مربا، ژله، سیب‌زمینی، خرما، کیوی، رب گوجه فرنگی، توتون و تنباکو از ایران به روسیه در این سال درحدود 329 میلیون دلار بود. اما در سال 1390 در طول 12 ماه صادرات روسیه به ایران افزایش داشت و به 758 میلیون دلار در سال 1391 رسید. در این سال کالاهای مشابه سال قبل با میزان بیشتری وارد شد. صادرات ایران به روسیه اما در این سال تغییر چندانی نداشت و با رشد اندکی به حدود 366 میلیون دلار رسید و همچنان کالاهای کشاورزی و سنتی صادر شد. در سال 1391 میزان واردات از روسیه همچنان با روند رو به رشد مواجه بوده‌است. در این سال روسیه 1570 میلیون دلار کالا به ایران صادر کرد که عمدتا شامل دانه گندم، فولاد، کک، کاغذ روزنامه، توربین‌های بخار، دانه لوبیا و سویا بود. صادرات از ایران به روسیه نیز در این سال افزایش یافت و به 494 میلیون دلار رسید.همچنان صادرات کالاهای سنتی و کشاورزی، سیمان، لیوان پایه‌دار، بخاری، پلی‌اتیلن، لوازم خانگی و غیره کالاهای اصلی صادراتی از ایران به روسیه است. اما از سال 1392 روند رو به رشد مبادلات تجاری بین دو کشور متوقف شد. در این سال صادرات ایران به روسیه با کاهش 185 میلیون دلاری به 309 میلیون دلار رسید. واردات از روسیه نیز در وضعیت مشابه قرار داشت و با کاهش 893 میلیون دلاری به 677 میلیون دلار رسید. در سال 1393 نیز روند کاهشی مبادلات تجاری بین این دو کشو ادامه یافت. صادرات ایران به روسیه به 291 میلیون دلار و واردات از این کشور به 632 میلیون دلار رسید. در این سال عمده کالاهای وارد شده از روسیه چوب، روغن آفتابگردان، ذرت دامی، جو، محصولات آهن، خمیر چوب، دوربین، کنجاله، کتاب و بروشور، تراکتور و لکوموتیو است. از ایران نیز، خیار و خیارترشی، مکمل‌های دارویی، سبزیجات، سیمان سفید، رب گوجه فرنگی، کیوی، کلم، پسته، خرما آلبالو، سیب‌زمینی و هندوانه صادر شد. امروز تجارت مستقیم ایران و روسیه به حدود ۵۰۰ میلیون دلار می رسد.
همانطور که می بینیم بیشترین صنایع صادراتی ایران به روسیه مواد غذایی و کشاورزی است و بیشترین واردات ایران از روسیه، صنایع چوب و کاغذ می باشد. نمونه صادرات ایران به روسیه در سال 1393 نشان دهنده اولویت روس ها است: بالاترین رقم صادراتی از ایران به روسیه متعلق به خیار و خیارترشی با 30 میلیون دلار است. همچنین مکمل‌های دارویی 29 میلیون دلار، سیمان سفید 26 میلیون دلار، سبزیجات 15 میلیون دلار، انگور 13 میلیون دلار، کیوی 12.5 میلیون دلار، انواع کلم 12.2 میلیون دلار، پسته حدود 19 میلیون دلار از جمله کالاهای مهم صادراتی ایران به روسیه است. روسیه به میزان زیادی خواهان واردات میوه، سبزی ها و محصولات لبنی است و مکان های گردشگری ایران هم ظرفیت خوبی برای جذب گردشگران روسی است که سالانه تا ۶ میلیون نفر به ترکیه سفر می کردند.
تحریم ها تاثیر زیادی بر ماهیت، کمیت و کیفیت روابط اقتصادی ایران و روسیه داشته است. با توجه به اینکه مناسبات تجاری روسیه پیش از این عمدتاً با اروپا و ترکیه بوده است، برای اینکه ایران هم بتواند متناسب با ظرفیت های خود در بازار این کشور حضور یابد نیاز است زیربناهای بازرگانی مانند امکانات و تجهیزات حمل و نقل دریایی و هوایی برای انتقال کالا از ایران فراهم شود. همکاری در حوزه ترانزیت و حوزه بازارهای آسیای مرکزی و کشورهای شرق آسیا از دیگر موارد همکاری دو کشور است و همایشها و نمایشگاه‌های مشترکی هم در تهران و مسکو برگزار شده است. همچنین ایران پس از هند و چین، سومین واردکننده سلاح از روسیه تلقی می شود. معاملات تسلیحاتی میان دو کشور که از دوران 8 سال دفاع مقدس توسعه یافته بود در سال های بعد از فروپاشی شوروی نیز تداوم پیدا کرد.
در مجموع عواملی چون مقابله با نفوذ آمریکا در آسیای مرکزی ،قفقاز و خاورمیانه، مخالفت با گسترش ناتو به شرق، جلوگیری از سلطه شرکت های خارجی و چند ملیتی بر منابع نفت و گاز منطقه، استفاده از اهرم ایران برای چانه زنی با آمریکا، عامل اشتراک دو کشور ایران و روسیه در حوزه تجارت منطقه ای هستند. با توجه به تمدید تحریم ها علیه روسیه و ادامه تحریم های غیرهسته ای مانند داماتو علیه ایران، انتظار می رود روسیه و ایران در زمینه واردات و صادرات صنایع غذایی و صدور سرمایه های کوچک مقیاس و تسلیحات همکاری های خود را بیش از پیش گسترش دهند.
*استادیار علوم سیاسی دانشگاه پیام نور