پس از آزادسازی شهر راهبردی حلب و متعاقب آن برقراری آتش بس در سوریه، تحولات این کشور وارد مرحله تازه ای شده است. ویژگی مهم مرحله جدید آن است که دمشق و متحدانش چه در عرصه میدانی و چه در صحنه سیاسی، دست برتر را دارند و در مقابل، گروه های تروریستی و حامیانشان دچار انفعال و عقب نشینی آشکار شده اند.
آزادسازی حلب که حاصل همکاری های گسترده میدانی روسیه و جمهوری اسلامی با ارتش سوریه بود، به عنوان دستاورد راهبردی سوریه و متحدانش در روند تحولات بحران سوریه ثبت شد. پس از آن، طرح برقراری آتش بس و نیز برگزاری نشست آستانه دومین دستاوردی بود که در عرصه سیاسی حاصل شد و هر گونه ابتکار عمل را از جبهه ضدسوری سلب کرد.
در این نوشتار نگاهی داریم به آخرین وضعیت سوریه در ابعاد میدانی و سیاسی و نیز طرح های جبهه ضدسوری که سعی دارند شکست های متوالی خود را به نحوی جبران کنند.
تحولات میدانی
پس از آزادسازی شهر حلب و شکست سنگین تروریست ها در جبهه شمالی، درگیری در سایر جبهه ها کم و بیش ادامه دارد. روند کلی میدانی به نفع ارتش سوریه و نیروهای مقاومت به پیش می رود. در محور تدمر که چند هفته پیش مورد حمله داعش قرار گرفته بود، ارتش سوریه پیشروی های قابل ملاحظه ای را در حومه این شهر انجام داد. با وجود درگیری های سنگین، نیروهای ارتش سوریه موفق شدند مساحت وسیعی از منطقه «البیارات» را از وجود عناصر تروریستی پاکسازی کنند. درگیری‌ها در مزارع «طواف» غربی و شرقی و منطقه «الرمل» هم ادامه دارد. نیروهای سوری و رزمندگان مقاومت در محور شمالی فرودگاه تی4 نیز عملیاتی را برای بازپس گیری میدان نفتی «المهر» انجام دادند و ارتفاع «الملح» را به کنترل خود در آوردند.
در جنوب، تروریست ها حملات سنگینی را از محله درعا البلد آغاز کرده و خود را به حومه جنوبی مسجد «المنشیه» و مجتمع ساختمانی النجار در جنوب محله المنشیه رساندند. در مقابل نیروهای سوری توانستند با پشتیانی جنگنده ها و انجام ضد حملات، پیشروی تروریست ها را در این مناطق متوقف و آنان را عقب برانند. درگیری ها در حومه جنوبی درعا البلد در جریان است و ارتش سوریه ابتکار عمل را در میدان نبرد در دست گرفته است.
گزارش های میدانی از استان ادلب حاکیست که ده ها جنگجو در درگیری میان دو گروه تروریستی تحریرالشام و جندالاقصی در شمال سوریه کشته شده اند. این گونه درگیری ها که سابقه زیادی دارد معمولا هر از گاهی بر سر قلمروی نفوذ میان تروریست ها رخ می دهد. این در حالی است که چند ییش احرار الشام و فتح الشام (جبهه النصره سابق) هم در گیرودار نشست آستانه و برقراری آتش بس، در ادلب درگیری های شدید میدانی داشتند.
در واقع طرح آتش بس و حضور گروه های مسلح در نشست آستانه موجب شکاف عمیقی میان گروه های تروریستی شده و آن ها را بیش از گذشته تضعیف کرده است.
تحرکات ترکیه
ترکیه در حال حاضر فرماندهی عملیات موسوم به «درع الفرات» (سپر فرات) را در شمال سوریه بر عهده دارد و بخشی از خاک این کشور را اشغال کرده است. دولت، ارتش و دستگاه اطلاعات ترکیه (میت) طی چند سال گذشته نقش مهمی در حمایت و انتقال گروه های تروریستی در شمال و جنوب سوریه داشته اند. برخی گزارش ها نشان می دهد که دستگاه اطلاعات ترکیه در تجهیز تروریست های تکفیری و خصوصا داعش نقش عمده ای را ایفا کرده است.
پس از درگیری های ارتش ترکیه با داعش در شهر الباب، منابع خبری در استان حلب اعلام کردند که ترکیه به عناصر مسلح تحت حمایت خود در عملیات سپر فرات مهلت داده است که شهر «اعزاز» در ریف حلب را ظرف دو هفته تخلیه کنند. این منابع تصریح کردند که ترکیه 15 روز به نیروهای سپر فرات فرصت داده که این شهر را ترک کنند و آن را تحویل ارتش ترکیه و پلیس آزاد دهند. برخی ناظران گفته اند که آنکارا در حال زمینه چینی برای ورود مستقیم به اعزاز است.
رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه طی سخنانی با بیان این که هدف کشورش از مداخله نظامی در سوریه، تنها شکست داعش است، اعلام کرد که نیروهای نظامی ترکیه پس از شکست داعش، سوریه را ترک خواهند کرد تا به گفته وی، این کشور به صاحبان اصلی خود بازگردد. اردوغان که این سخنان را پیش از سفر رسمی خود به بحرین مطرح می کرد، گفت: مانند جرابلس، الرای و دابق که از وجود داعش پاک شدند و مردم به خانه های خود بازگشتند، الباب نیز پاکسازی خواهد شد و مردم الباب مجددا به آنجا باز خواهند گشت.
وی همچنین با تاکید بر این که ترکیه به دنبال ایجاد منطقه امن و خالی از تروریسم است، هدف عملیات سپر فرات را پیشروی به سوی منبیج و رقه پس از نبرد الباب دانست. به گفته اردوغان پایتخت داعش، الباب نیست، بلکه رقه است؛ لذا این شهر هدف اصلی نبرد خواهد بود.
اردوغان در توضیح منطقه امن، گفته است این منطقه وسعتی بین ۴ تا ۵ هزار کیلومتر مربع خواهد داشت و لازمه آن ایجاد منطقه پرواز ممنوع است. ترکیه از سال ها قبل به دنبال ایجاد منطقه پرواز ممنوع در سوریه برای در امان نگاه داشتن تروریست های مورد نظر خود از گزند حملات ارتش سوریه بوده است، اما هیچ گاه موفق به اجرای چنین طرحی نشد.
ارتش ترکیه در حالی در خاک سوریه حضور دارد و مشغول انجام عملیات نظامی است که دمشق در سطح رسمی به شدت با این موضوع مخالف است، اما بر اساس یک توافق نانوشته که روسیه هم در آن دخیل بوده است، از مدت ها پیش به ترک ها جهت حضور نظامی در برخی مناطق سوریه و البته با هدف مقابله با داعش و نیز مهار کردها، اجازه داده شده است.
انزوای عربستان
روند میدانی و سیاسی سوریه، حامیان گروه های تروریستی و در رأس آن ها عربستان سعودی را دچار انزوا کرده است. در همین راستا رئیس سازمان اطلاعات عربستان از تلاش اردن و مصر برای همگرایی با روسیه در جهت حل بحران سوریه و انزوای ریاض از این روند انتقاد کرد. سرلشگر خالد عبدالله الحمیدان رئیس سرویس جاسوسی عربستان در گفتگو با روزنامه فرامنطقه ای الشرق‌الاوسط گفت ریاض اطلاعاتی در دست دارد که نشان می‌دهد ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه تعهد کرده است در صورتی که اردن در روند حل بحران سوریه مشارکت کند، در عرصه های مختلف از این کشور حمایت کند. دونالد ترامپ رئیس جمهور آمریکا نیز با این تصمیم رئیس جمهور روسیه مخالفت نکرده است.
رئیس سرویس اطلاعات عربستان با تهدید اردن و مصر گفت: کشورش اقدامات اردن و مصر در پاسخ مثبت به تصمیم طرف روسی بدون هماهنگی با این کشور و سایر دولت‌های عربی را نادیده نخواهد گرفت.
تنها اقدامی که سعودی ها موفق به انجام آن شدند آن بود که محمد علوش از رهبران جیش الاسلام را به عنوان رییس تیم مذاکره کننده معارضان، راهی نشست آستانه کردند. قرار است علوش در مذاکرات آتی آستانه و نیز مذاکرات ژنو هم شرکت کنند.
روند سیاسی
شهر آستانه پایتخت قزاقستان ماه گذشته میزبان نشستی با حضور کشورهای مختلف، نمایندگانی از دولت سوریه و گروه‌های مسلح معارض بود. وزارت خارجه قزاقستان اعلام کرد که نمایندگانی از دولت سوریه و گروه‌های مخالف مسلح به همراه استفان دی میستورا، نماینده ویژه سازمان ملل در امور سوریه به مذاکراتی که قرار است برای بار دوم در آستانه، پایتخت برگزار شود، دعوت شده اند.
پس از نشست آستانه، ایران، روسیه و ترکیه همچنان رایزنی های خود را جهت تثبیت آتش بس و حل و فصل بحران در سوریه ادامه می دهند. در واقع مذاکرات اخیر در آستانه سه بازیگر اصلی داشت که عبارت بودند از روسیه، ایران و ترکیه و سرانجام توانستند طلسم حدودا ١١ ماهه عدم مذاکره میان گروه های معارض سوریه و دولت این کشور را بشکنند و دو طرف را برای حضور در مذاکرات زیر یک سقف راضی کرده و روحی تازه به روند ضعیف مذاکرات سوریه ببخشند.
کارشناسان ایران، روسیه و ترکیه ضمن بررسی همکاری های خود در این مدت، درباره موضوعاتی همچون روند اجرای آتش بس میان طرف های درگیر در سوریه، اتخاذ تدابیر نظارتی و جلوگیری از نقض آن و همچنین اتخاذ تدابیری برای اعتمادسازی و حل موضوعات مربوط به ارسال کمک های بشردوستانه با یکدیگر بحث و رایزنی می کنند.
مهم‌ترین موضوع رایزنی های سه جانبه در آستانه، آتش بس و تلاش برای تداوم بخشیدن به آن جهت مهیا شدن زمینه برای مذاکرات سیاسی در ژنو است. به عبارتی مذاکرات آستانه تنها یک دستاورد موفق داشت و آن تثبیت آتش بس میان دولت و معارضان سوری بود و همین مساله موجب شد تا درگیری های نظامی و حتی سیاسی میان طرفین تا حد قابل توجهی کاهش پیدا کند.
تا قبل از مذاکرات آستانه، روند تحولات در سوریه به نفع ایران و روسیه رقم خورد که بخش بزرگی از آن ناشی از انتقال قدرت در واشنگتن بود و سبب شد تا امریکا از توجه و اهتمامش نسبت به مسائل سوریه بکاهد.
مذاکرات ژنو می تواند عامل تسریع در حل بحران سوریه باشد که البته با اما و اگرهای فراوانی روبه رو است. مهم‌ترین توافق در آستانه، ادامه آتش بس بود و در خصوص مسائل مهم دیگر برای حل بحران، پیشرفت قابل توجهی صورت نگرفت و تصمیم گیری درباره آن به اجلاس ژنو موکول شد.
مسکو یک پیش نویس جدید قانون اساسی برای سوریه پیشنهاد داده است، اما آنکارا و معارضان اعلام کردند با گفت وگو درباره قانون اساسی سوریه در شرایط فعلی مخالف هستند؛ امری که روس‌ها از ماه‌ها پیش آن را کلید زده بودند و در حاشیه اجلاس آستانه پیش نویسی از قانون اساسی جدید سوریه را به گروه‌های معارض ارائه کردند. در واقع روس ها در آستانه پیش دستی کردند تا طرحشان را جلو ببرند، ولی تنها مساله مورد توافق میان طرفین، مسایل میدانی و تداوم آتش بس و تاکید بر مبارزه با گروه‌های تروریستی و حمایت از مذاکرات سیاسی بود و در باره موضوعات دیگر توافقی صورت نگرفت. معارضان نیز با اشاره حامیان خود به ویژه آمریکا و عربستان سعودی، خواستار اجرای توافقات نشست های قبلی ژنو همچون ایجاد دوره انتقالی و انتخابات خواهند شد. مخالفت ها با طرح روسیه عمدتا به موضوع فدرالیسم و تقسیم قدرت در سوریه بازمی گردد؛ موضوعی که علاوه بر معارضان، دولت سوریه و نیز جمهوری اسلامی ایران هم با آن موافق نیست.
ناگفته نماند مشکلی که میان روسیه و ترکیه وجود دارد، میان ایران و روسیه نیز هست. همکاری های دو طرف، مقطعی و در شرایط خاصی صورت می گیرد و به نظر نمی آید تهران و مسکو در باره آینده سوریه همسویی کامل داشته باشند. برای مثال روس ها نسبت به شخص بشار اسد حساسیت زیادی ندارند و حتی حاضرند شخص دیگری را به جای او در قدرت بپذیرند، اما برای ایران، بشار اسد خط قرمز محسوب می شود.
حتی نسبت به برقراری آتش بس در سوریه، میان ایران و روسیه توافق تامّ وجود نداشت، لذا روسیه این امر را با ترکیه قطعی کرد. این اقدام به نوعی نادیده گرفتن نقش و اقدامات ایران در سوریه بود. با این حال در ادامه کار جمهوری اسلامی به دوگانه مسکو ـ آنکارا پیوست و تیم ایرانی عازم آستانه شد.
از طرفی رییس جمهوری جدید آمریکا نگاه مثبتی به نقش منطقه ای ایران ندارد و اگر روسیه و امریکا درباره سوریه با یکدیگر به توافق برسند و همچنین توافقات منطقه ای میان ریاض و قاهره و آنکارا صورت گیرد، می تواند نقش ایران را در پرونده سوریه تحت الشعاع قرار دهد.
ترامپ و طرح ایجاد منطقه امن در سوریه
از زمانی که دونالد ترامپ، رئیس جمهوری جدید آمریکا وارد کاخ سفید شد، همه ناظران در انتظار آن بودند تا ببینند سیاست های منطقه ای او، خصوصا در قبال سوریه، چیست؟ ترامپ پیش از انتخابات اشاراتی به سیاست های دولت خود در مساله سوریه داشت، اما در شـشم بهمن ماه در گفت وگویی با شبکه خبری ABS از طرح تازه خود در سوریه پرده برداشت. وی تاکید کرد برای حمایت از آوارگان جنگ سوریه قطعا منطقه ای امن را در این کشور ایجاد خواهم کرد.
بنا بر اسنادی که برخی خبرگزاری ها مانند رویترز فاش کرده اند، ترامپ از وزارت دفاع، و نیز وزارت خارجه خواهد خواست تا طرحی با هدف ایجاد منطقه امن برای سوریه ارائه کنند. در پیش‌نویس این فرمان اجرایی آمده وزارت خارجه با همکاری وزارت دفاع، طی ۹۰ روز پس از ابلاغ این فرمان، موظف هستند طرحی برای ایجاد منطقه امن در سوریه و مناطق اطراف آن برای شهروندان سوری آواره از جنگ آماده کنند. هدف از این طرح، استقرار در یک منطقه مطمئن، در انتظار بازگشت به محل سکونت یا دریافت اجازه سکونت در کشور ثالث عنوان شده است.
هرچند جزئیات اجرایی چنین طرحی هنوز مشخص نیست، اما ممکن است به حضور نظامی ایالات متحده در سوریه بینجامد. ابعاد این طرح به طور کامل مشخص نیست و معلوم نیست آیا واقعا ترامپ قصد دارد منطقه امن را در سوریه ایجاد کند یا این موضوع تنها یک حرف است تا واکنش دیگران را ببیند.
طرح رئیس جمهور آمریکا مبنی بر ایجاد مناطق امن در سوریه در سایه فرمان اجرایی او در خصوص ممنوعیت ورود اتباع هفت کشور به ایالات متحده به حاشیه رفته است، اما به نظر می رسد که ترامپ چنین ایده‌ای را به تعویق انداخته است تا پس از برآورد میزان همکاری و همراهی سایر کشورهای منطقه در مورد ایجاد این مناطق در سوریه، آن را عملیاتی کند. در واقع کاخ سفید به دنبال آن است که با همراه سازی کشورهای منطقه از میزان هزینه‌های سنگین آن برای آمریکا بکاهد.
اگر آمریکا به طور جدی این طرح را مطرح کرده باشد در نتیجه باید با روسیه و کشورهای منطقه تعامل کند. تماس‌های اخیر تلفنی ترامپ با پوتین رئیس جمهور روسیه، ملک سلمان پادشاه عربستان و شیخ محمد ولیعهد ابوظبی در این راستا قابل ارزیابی است.
دولت ترامپ قصد دارد از ورود مهاجران و پناهجویان سوری به ایالات متحده جلوگیری کرده و آن ها را در همان سوریه نگاه دارد؛ اما سؤال آن است که طرح ایجاد مناطق امن در سوریه تا چه حد امکان پذیر است؟
به نظر می رسد که تیم ترامپ در مورد پرونده سوریه و عراق تاکنون تصمیمات قاطعانه و نهایی نگرفته یا این که قصد دارد دست به اقدامی بزند که باعث شگفتی منطقه شود. آمریکا قصد ندارد تا سیاستی را که متفاوت با سیاست های تیم اوباما باشد، اتخاذ کند. تلاش ترامپ بیشتر در زمینه چانه‌زنی با روسیه و استفاده از کارت های منطقه ای همچون ارتباط با ترکیه، قطر و عربستان است تا پرونده را به سمت راه حل سیاسی ببرد.
بی تردید آمریکا برای ایجاد مناطق امن یا منطقه پرواز ممنوع در سوریه با چالش‌ها و موانعی مواجه خواهد شد. بنابر برآورد پنتاگون برای ایجاد مناطق امن در سوریه، حضور حداقل 30 هزار سرباز آمریکایی روی زمین و همچنین هزینه مالی ماهانه 1 میلیارد دلار نیاز است.
دمشق در واکنش به طرح رئیس جمهور آمریکا نسبت به پیامدهای خطرناکی که اجرای این طرح بدون هماهنگی دولت سوریه به همراه دارد، هشدار داد. وزیر امور خارجه روسیه هم بیان کرده که روسیه قصد دارد موضوع ایجاد مناطق امن در سوریه را که از سوی ایالات متحده مطرح شده است، با دولت این کشور شفاف سازی و بررسی کند. به گفته لاوروف ایجاد مناطق امن در سوریه که در آن‌ها آوارگان و پناهجویان احساس امنیت داشته باشند، نیازمند توافقات عملی با حاکمیت در سوریه است.
برخی از تحلیل‌گران آمریکایی بر این باورند که که ترامپ با این پیشنهاد سعی دارد تا همان‌طور که در شعارهای انتخاباتی خود اشاره کرده بود، از بار هزینه های دخالت نظامی - امنیتی آمریکا در خاورمیانه بکاهد و آن را بر دوش کشورهای منطقه از جمله کشورهای حوزه خلیج فارس بیندازد؛ موضوعی که به نظر نمی رسد چندان عملی باشد.
به علاوه این نوع از ساز و کار برای پناهجویان، خود زمینه ای برای افزایش تروریسم و اقدام‌های تروریستی در منطقه خواهد بود. این امر با شعارهای ترامپ برای مبارزه با داعش منافات دارد.
جزئیات طرح ترامپ برای ایجاد مناطق امن در سوریه اعلام نشده است، ولی می تواند مانند طرح ترکیه باشد که می خواهد این مناطق در نزدیکی مرزهای ترکیه و در داخل خاک سوریه باشد. طبق برآورد کارشناسان، طرح ترکیه برای ایجاد منطقه امن دارای این مشخصات است: این منطقه نزدیک به 100 کیلومتر طول دارد. از سمت شرق از شهر جرابلس شروع شده و در غرب به شهر اعزاز منتهی می‌شود. عمق این منطقه به شهرهای الباب و منبج و پشت رودخانه سجور می‌رسد و عرض آن نزدیک به 45 کیلومتر است که از مرز ترکیه به سوی شهر حلب امتداد پیدا می کند.
منطقه امن مورد نظر، نیازمند حمایت هوایی است در نتیجه می‌بایست نیروی هوایی آمریکا حضور بیشتری داشته باشد تا بتواند از منطقه حفاظت کند. در مناطق امن سیستم مراقبتی نیز مورد نیاز است. کمیته‌های نظارتی سازمان ملل هم باید در این منطقه حضور داشته باشند.
حمایت هوایی از مناطق امن از پایگاه اینجرلیک در شهر آدانا درترکیه صورت خواهد گرفت که در 100 کیلومتری مرزهای سوریه است. در این پایگاه آمریکا چندین اسکادران جنگی دارد. طرح آمریکا برای ایجاد منطقه امن احتمالا شامل مناطق مرزی کشورهای همجوار با سوریه هم می‌شود. کشورهایی که میلیون ها پناهنده سوری را در خود جا داده اند.
در پایان باید گفت طرح ترامپ هر چند ابعاد و جزئیاتش اعلام نشده است، اما در صورت اجرایی شدن چالش های تازه ای را در سوریه و منطقه ایجاد خواهد کرد؛ چالش هایی که ضمن افزایش نفوذ و قدرت مانور نظامی آمریکا در منطقه، امنیت سوریه را با تهدید مواجه ساخته و دور تازه ای از تروریسم ظهور خواهد کرد. از طرفی موضع دولت سوریه و نیز بازیگران پرونده سوریه اعم از متحدان دمشق (روسیه و جمهوری اسلامی ایران) و مخالفان (ترکیه، سعودی و...) در این میان نقش مهمی دارد و اگر نسبت به آن اتفاق نظر حاصل نشود، اجرایی نخواهد شد./