کشورهای حاشیه خلیج فارس در یک هفته گذشته شاهد دو سفر بسیار معنادار بودند. دو سفری که در شرایط بسیار خاصی صورت گرفته است و عراق و سوریه به عنوان دو پرونده مهم و تاثیرگذار در منطقه به پایان خود نزدیک شده اند.
در حالی که دکتر روحانی، رئیس جمهور ایران، در سفری یک روزه به عمان و کویت سفر کرد، اردوغان، رئیس جمهور ترکیه نیز طی سفری سه روزه به بحرین، عربستان و قطر رفت. این مسئله باعث شده است تا تحلیل های متفاوتی در این مورد صورت گیرد. برخی از کارشناسان معتقدند این دو سفر مرتبط با یکدیگر بوده اند به این معنا که اردوغان در جهت سیاست های توسعه طلبانه خود به دنبال چند هدف در منطقه است. از یک طرف اقتصاد ترکیه به دلیل سیاست های اشتباه اردوغان در خاورمیانه طی سال های اخیر، شاهد رکودی قابل توجه است و رئیس جمهور ترکیه با این سفر به دنبال آن بود که برای این اقتصاد بیمار کشورش چاره اندیشی کند و دلارهای نفتی پادشاهان عربی را به اقتصاد خود تزریق کند. از سوی دیگر برخی معتقدند اساسا هدف از انجام این سفر تلاش برای سهیم شدن در غنایم جنگ سوریه است، به این معنا که بحران سوریه به مراحل پایانی خود نزدیک شده است و ترکیه سعی دارد خود را به عنوان کشوری موثر و تعیین کننده در مراحل سرنوشت ساز بحران سوریه به کشورهای دیگر تحمیل کند. البته می توان اهداف این سفر را نیز تلفیقی از دو مورد دانست.
سفر روحانی نیز که همزمان با این سفر صورت گرفت بسیار معنادار بود. اما اهداف این دو سفر چه می تواند باشد؟
اهداف اردوغان از سفر به سه کشور عربی
اکنون این واقعیت تلخ بر اردوغان روشن شده است که سیاست های توسعه طلبانه وی نه تنها منافع ترکیه را تامین نکرده، بلکه شرایط بی ثباتی را در داخل ترکیه به وجود آوده است که باعث کاهش رونق اقتصادی و فرار سرمایه گذران خارجی از این کشور شده است. اردوغان که اخیرا با هدف قبضه کامل قدرت، طرح مورد نظر خود در جهت تغییر نظام سیاسی ترکیه از پارلمانی به ریاستی را در پارلمان تایید کرد و در صورت تایید این مسئله در همه پرسیف تا سال 2029 بر کرسی ریاست جمهوری ترکیه، تکیه خواهد زد، به شدت نگران اقتصاد رو به رکود ترکیه است، از این رو با هدف رفع این مشکل سفرهای زیادی به کشورهای آسیایی و آفریقایی انجام داده است. در همین ارتباط رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه در سفر سه روزه خود به کشور بحرین، عربستان و قطر که روز 28 بهمن به پایان رسید، گروه بزرگی از نمایندگان بنگاه ها و فعالان اقتصادی ترکیه را با خود همراه کرد تا با استفاده از ابزار تعاملات دیپلماتیک و سیاسی، منافع اقتصادی و تجاری مورد نظرش را به حداکثر برساند. بی دلیل نیست که اردوغان در سفرش به این سه کشور وزیران سیاسی و اقتصادی کابینه را با خود همراه کرد. در این سفر وزیران امور خارجه، انرژی و منابع طبیعی، اقتصاد، دفاع و مسئول سازمان اطلاعات ملی ترکیه، رییس جمهوری این کشور را همراهی کردند.
مساله مورد علاقه ترکیه و اردوغان اقتصاد است که از محورهای گوناگونی قابل توجه است. گرچه افزایش سطح همکاری ها و مبادلات تجاری دو فطرف مورد تاکید مقام های این چهار کشور بود، اما افزایش سرمایه گذاری ها و انجام پروژه های مشترک نیز از جمله مسایل مورد علاقه آن ها به ویژه ترکیه بیان شده است. بروز مشکلات امنیتی در سوریه و تنش ترکیه با اروپا و روسیه در یکی دوسال گذشته باعث شد تا آنکارا از نظر اقتصادی با دوره شکوفایی خود فاصله بگیرد. برخی شاخص های اقتصادی ترکیه همچون نرخ رشد این کشور، کاهش، و حجم بدهی های آن افزایش یافته است و در این دوره اقتصاد ترکیه دچار رکود شده است. ترکیه به دنبال بازارهای جدید برای صادرات، و منابع تازه جهت سرمایه گذاری است و در این زمینه به همکاری با کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس و درآمدهای نفتی آن ها نظر ویژه ای دارد.
از سوی دیگر پرونده سوریه یکی از مسائل مشترک ترکیه با این سه کشور عربی است، چرا که در چند سال گذشته ترکیه با کمک دلارهای سعودی و قطر، تروریست های زیادی را به داخل سوریه وارد کرد. اکنون نیز که ارتش سوریه تروریست ها را روز به روز ضعیف تر کرده و بحران سوریه از مرحله تهدید امنیتی خارج شده است و بسیاری انتظار پایان بحران را دارند، این کشورها به دنبال بهره برداری از شرایط پسا جنگ هستند. در همین ارتباط پایگاه خبری «تی.آر.تی» ترکیه، سفر اردوغان را با هدف مسایل امنیتی و موضوع سوریه دانست و نوشت: اردوغان و ملک سلمان در مورد آینده سوریه به گفت وگو پرداختند، اما این پایگاه در بخشی از گزارش خود اعتراف کرد: هر دو کشور در 6 سال گذشته از گروه های مخالف گوناگونی حمایت کرده اند. آن ها اکنون در دیدارشان اعلام کردند به محض پایان درگیری ها در سوریه برای بازسازی این کشور وارد عمل می شوند.
روزنامه «دیلی صاباح» نیز در گزارشی، دیدار رهبران عربستان و ترکیه را با هدف همکاری برای بازسازی سوریه ارزیابی و تاکید کرد: رهبر عربستان سعودی اعتقاد دارد که جنگ در سوریه بیشتر از یک سال ادامه نخواهد یافت در همین راستا ترکیه و عربستان در بازسازی این کشور مشارکت می کنند. یکی از مقام های اقتصادی عربستان نیز در زمینه مشارکت در بازسازی سوریه اظهار کرد که ریاض و آنکارا باید به برادران سوری خود کمک کنند تا آینده ای روشن بسازند! به طور کلی می توان این گونه نتیجه گرفت در حالی که عمده توجه ترکیه به مسایل اقتصادی است، اما مقام های عربستانی همکاری های امنیتی و مبارزه با تروریسم و صف بندی های منطقه ای را مهم تر می دانند. اردوغان در این سفر سه روزه از یک طرف به دنبال راه حلی برای نجات اقتصاد ترکیه بود و از طرف دیگر به دنبال هماهنگ کردن برنامه ها با شرکای خود در مورد سوریه برای مرحله پساجنگ در سوریه بود و مهمتر از همه اردوغان در شرایطی که برخی از کشورهای عربی به پیروی از عربستان روابط خود را با ایران قطع کرده اند، تلاش کرد تا ترکیه را جایگزین ایران در منطقه کند و حتی با عباراتی تهدید آمیز علیه ایران، درصدد کسب رضایت شیوخ خلیج فارس برآمد.
اهداف سفر روحانی به عمان و کویت
همزمان با سفر اردوغان به کشورهای عربی منطقه، دکتر روحانی، رئیس جمهور کشورمان، نیز سفری به دو کشور عمان و کویت داشت؛ دو کشوری که از سفر اردوغان مستثنی شده بود. از نظر کارشناسان منطقه ای سفر رئیس جمهور روحانی، می تواند به این معنا باشد که ایران در جهت برای خنثی کردن تلاش های اردوغان در منطقه جهت بسط نفوذ و امکان بازیگری بیشتر است، به ویژه اینکه این اولین سفر دکتر روحانی به کشورهای عربی از زمان آغاز ریاست جمهوری اوست. البته اهداف متعددی می توان برای سفر روحانی در نظر گرفت. حتی برخی خبرها این سفر را در راستای نامه اخیر نماینده پادشاه کویت که به نمایندگی از شورای همکاری خلیج فارس به ایران سفر کرده بود، می دانند. حدود 20 روز پیش پس از اخبار متفاوتی که در ارتباط با سفر وزیر امور خارجه کویت به تهران منتشر می‌شد، شیخ صباح الخالد الصباح دیپلمات عالی رتبه کویتی، بعد از دو سال به تهران آمد و با محمدجواد ظریف و حسن روحانی به صورت مفصل دیدار و گفت‌وگو کرد و پیام امیر کویت را به حسن روحانی منتقل کرد؛ پیامی که مضمون آن به طور کامل و شفاف، تاکنون اعلام نشده است، ولی به نظر می‌رسد که در این پیام، امیر کویت بر موضوع همکاری‌های دو جانبه و همکاری‌های منطقه‌ای، با توجه به بحران‌هایی که منطقه با آن روبروست، تأکید کرده است.
در زمان سفر وزیر خارجه کویت به تهران برخی از رسانه‌های عربی مدعی شده بودند، شیخ صباح در سفر به تهران می‌خواهد پیام شورای همکاری خلیج فارس را به ایران منتقل کند. این پیام حاوی مضامینی درباره روابط ایران و کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس بر اساس منشور سازمان ملل و قوانین بین‌المللی است. در همین ارتباط دکتر روحانی پیش از ترک تهران در جمع خبرنگاران گفت: اخیرا دولت کویت از طرف شش کشور حوزه خلیج فارس پیامی را به دولت جمهوری اسلامی ایران ارسال کرده بود، مبنی بر این که این شش کشور به دنبال روابط بهتر با ایران و حل و فصل سوتفاهم ها و ارتقاء روابط از طریق گفت وگو هستند. وی اضافه کرد: ما از اصل پیام استقبال کردیم و در این سفر با دو عضو شورای همکاری خلیج فارس در این زمینه دیدار و بحث و تبادل نظر خواهیم داشت.
بنابراین از یک طرف به نظر می رسد که هدف سفر دکتر روحانی به این دو کشور، زمینه سازی برای تنش زدایی با کشورهای عربی شورای همکاری خلیج فارس و ارتقای روابط باشد، اما می توان یک دلیل و هدف دیگر نیز به این موارد اضافه کرد و آن نیز به شرایط آمریکا در دوره ترامپ بر می گردد. دولت یازدهم در دوران حیات خود تلاش زیادی را برای انجام توافق هسته ای با گروه 5+1 انجام داد و سرانجام این مهم تحقق یافت. معطوف شدن سیاست خارجی ایران در دوران دولت روحانی به برنامه ای هسته ای باعث شده بود که دیگر حوزه های سیاست خارجی و به ویژه کشورهای خلیج فارس تا حدی فراموش شوند. این در حالی است که توافق هسته ای ثابت کرد آمریکا حاضر به دادن امتیاز به کشورهای دیگر نیست.
اکنون با آمدن ترامپ به کاخ سفید، جنگ روانی آمریکا علیه توافق هسته ای افزایش یافته ودولت روحانی از این مسئله بیمناک است. ترامپ بارها علیه توافق هسته ای سخن گفته است. حتی وی بارها ایران را تهدید به حمله کرده و وعده پاسخ سخت به ایران را داده است. این موارد نشان دهنده تشدید جنگ سرد بین ایران و آمریکا در دروه ترامپ است. این وضعیت برای دولت روحانی می تواند سنگین تمام شود، چرا که تا انتخابات ریاست جمهوری کمتر از 4 ماه باقیمانده است و دولت روحانی از برجام به عنوان یک برگ برنده باید در تبلیغات انتخاباتی استفاده کند.
بنابراین می توان این تحلیل را نیز مطرح کرد که دکتر روحانی در کنار دیگر اهداف در سفر به عمان و کویت، به دنبال آن بوده که از طریق این دو کشور که روابط خوبی با آمریکا دارند، به دولت ترامپ پیغام دهد که هزینه های به هم زدن توافق هسته ای، می تواند برای آمریکا گران تمام شود. در واقع برخی کارشناسان این سفر را تلاش دولت یازدهم برای نجات برجام می دانند.
در پایان باید گفت: در شرایط کنونی منطقه دوران پوست اندازی را تجربه می کند و کشورهای مختلف به دنبال آن هستند تا پس از این مرحله، جایگاه خود را ارتقا ببخشند. طبیعی است که ایران و ترکیه به عنوان دو کشور موثر در منطقه، بیشترین رقابت را در منطقه داشته باشند و از این رو همواره به دنبال یارگیری برای دوران تعیین جایگاه ها بوده اند، هرچند در این میان تلاش ایران جهت توسعه همکاری با دیگر کشورهای منطقه را نمی تواند تلاشی منفعت طلبانه همانند ترکیه و یا کشورهای عربی همسو با آنکارا دانست. جمهوری اسلامی ایران مبتنی بر یک سیاست دوستانه و همکاری جویانه در جهت صورت دهی به امنیت پایدار در منطقه، با هدف قطع مداخله قدرت های فرامنطقه ای، وارد رابطه با کشورهای منطقه می شود، اما ترکیه، عربستان، قطر، بحرین، امارات و همراهانشان نمی توانند از آمریکا و انگلیس چشم بپوشند و حضور قدرت های فرامنطقه ای در غرب آسیا را برای خود فرصت می دانند؛ امری که باعث بسیاری از مشکلات در منطقه شده است./