شکل گیری بسیج مردمی در جمهوری اسلامی ایران با نام بسیج و در سوریه با نام «نیروهای دفاع ملی» یک مبنای مشترک دارد و آن هم نمایش مشروعیت این نظام هاست.
با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران امکان ورود و نقش آفرینی مردم در ساختارهای اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و نظامی فراهم شد. مهمترین عرصه ایفای نقش مردم ایران در یک قالب منسجم و سازماندهی شده، «بسیج» بود، سازمانی که شکل گیری آن تنها 9 ماه پس از پیروزی انقلاب بنیان نهاده شد. در آن زمان گروهی از نیروهای سپاه پاسداران با حضور در محضر امام خمینی (ره) نسبت به توطئه ها آمریکا و ایادی او در کشور هشدار دادند. در پاسخ به این مساله، امام (ره) فرمودند: «یک مملکتی که پس از چند سال، 20 میلیون جوان دارد، باید 20 میلیون تفنگ‌دار داشته باشد.» و این سخن مبنای تاسیس بزرگترین سازمان مردم نهاد در کشور شد.
به دنبال فرمایش امام (ره) در دی ماه سال 1359، تعدادی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی، تلاش خود را برای انسجام بسیج و قانونی کردن آن آغاز کردند و موفق شدند، اداره و سازماندهی بسیج را که همان آموزش و سازماندهی مردم بود، به سپاه پاسداران واگذار کنند.
مطابق اساسنامه بسیج، این سازمان به عنوان نهادی به فرماندهی رهبری و با هدف جهاد در راه پروردگار، حراست از دستاوردهای انقلاب اسلامی، تقویت کامل توان دفاعی کشور و کمک به مردم در هنگام بروز بلا و حوادث غیر مترقبه باید ایفای نقش کند که با آغاز جنگ تحمیلی کارکرد و ماهیت بسیج آشکار و تقویت شد.
حمله یکباره ارتش صدام‌حسین با همراهی چندین کشور غربی و منطقه ای که در طول هشت سال به چهل کشور افزایش یافت، نظام نوپای اسلامی را با یک تهدید بزرگ روبرو کرد. در واکنش به این مساله علاوه بر ارتش جمهوری اسلامی، سپاه پاسداران انقلاب به عنوان یک ساختار نظامی برآمده از بطن انقلاب اسلامی و به تبع آن بسیج مردمی وارد عمل شدند.
در همین راستا نیروهای فعال در بسیج که غالبا شامل مردان و زنان غیرنظامی می شدند به چند دسته تقسیم شدند: الف)نیروهایی که به دلیل برخورداری از آموزش نظامی و توانایی کار با سلاح به جبهه ها اعزام می شدند، ب)نیروهایی که در کنار فراگیری آموزش های اعتقادی-سیاسی، دوره های آموزشی نظامی را در محل های کار، مدارس و مساجد می گذراندند، ج) نیروهایی که دوره هایی برای آموزش فرهنگی و تقویت تشکل بسیج دریافت می کردند.
حضور مردم در صحنه نبرد علیه باطلبراین اساس انقلاب اسلامی موفق شد با وارد کردن مردم به صحنه فرهنگی و نظامی دوران سخت جنگ، از پتانسیل غیرنظامیان در جهت تحقق پیروزی در میدان نبرد استفاده کند. شکل گیری بسیج عشایری، بسیج دانش آموزی، بسیج ادارات و کارخانجات و همچنین بسیج خواهران باعث شد تا علاوه بر نیروهای آموزش دیده ارتش و سپاه، بخش عظیمی از مردم تبدیل به بازوی مسلح کشور شوند.
ماحصل مدیریت نیروی مردمی در جنگ، ایجاد همدلی و تقویت وحدت، بروز شکوفایی ابتکارات و نوآوری ها در عرصه نبرد، خدمت رسانی منسجم تر به نیروهای فعال در جبهه، افزایش توان ساخت بخشی از مهمات جنگی مانند گلوله های توپ و خمپاره بود. در این رابطه می توان فتح خرمشهر را بزرگترین ثمره حضور خودجوش مردم در جنگ در شاکله بسیج دانست.
در واقع پیوستن مردم به نظامیان که منجر به چند برابر شدن توان مبارزه ارتش و سپاه شد، معادلات جنگ را تغییر داد و نقشه صدام حسین و متحدانش را بی نتیجه گذاشت. زیرا در شرایطی که بخش زیادی از نظامیان برای جلوگیری از ورود دشمن از سایر مرزها و انجام وظیفه مرزبانی در مناطق مختلف حضور داشتند، ورود یک نیروی بزرگ انسانی به مناطق درگیر جنگ، موجب دلگرمی و روحیه نظامیان در مبارزه با دشمن بود.
مساله قابل توجه در عملکرد بسیج این بود که این تفکر و راهبرد باعث شد تا کمترین و کوچکترین اراده های معطوف به حمایت از انقلاب و کشور عملیاتی شود. بسیج مردمی به معنای کامل کلمه استفاده از تمامی ظرفیت های کشور بود. لذا همان طور که تصاویر و فیلم های آن دوران نشان می دهد، بسیج زمینه ساز حضور گسترده مردان و زنان در سنین مختلف شد؛ افرادی که تا پیش از آن شاید کمترین آموزش های کمک رسانی و کار با سلاح داشتند.
نکته مهم آن است که فعالیت بسیج به دوران جنگ محدود نماند و پس از آن نیز با تمرکز بر ابعاد فرهنگی و نرم افزاری حراست از انقلاب و مقابله با دشمن، تلاش کرده است راه های نفوذ را شناسایی و با آنها مقابله کند.
شکل گیری «بسیج مردمی» در سوریهبحران سوریه در نتیجه استفاده غرب و متحدان خاورمیانه ای آن از اعتراضات و نارضایتی های محدود مردم این کشور در جهت اجرای اهدافشان در منطقه به وجود آمد. آمریکا، اسرائیل و عربستان امیدوار بودند با هدایت جریان تظاهرات مردم اتفاقی که در تونس، مصر و لیبی به وقوع پیوست را این بار در راستای منافع خود، در سوریه با سرنگونی دولت قانونی این کشور تکرار کنند. طبق این سناریو، حذف بشار اسد به معنای از بین رفتن حلقه مهمی از زنجیره محور مقاومتی بود که ایران را به حماس و حزب الله لبنان متصل می کرد.
اما روند حوادث یکسال پس از شروع تحولات سوریه تغییر کرد، در این راستا تجربه انقلاب اسلامی ایران در مقابله با دشمن راهگشا بود و مقامات کشور روسیه با الهام گیری از الگوی مقاومت بسیج در ایران، ارتشی مردمی به نام «نیروهای دفاع ملی» را پایه گذاری کردند.
در این راستا نقش شهید سردار حاج حسین همدانی، از سرداران دفاع مقدس و از نظامیان برجسته جمهوری اسلامی ایران که در آن دوران به دعوت دولت سوریه برای ارائه کمک مستشاری به این کشور رفته بود، بی بدیل و قابل توجه است. در واقع شهید سردار همدانی با پیشنهاد تشکیل کمیته های مردمی و تجهیز آنها به سلاح زمینه ساز تقویت توان ارتش سوریه شد. ایشان با جلب نظر بشار اسد در اعتماد به غیرنظامیان، این فضا را به وجود آورد که حکومت سوریه هم به تاسی از جمهوری اسلامی ایران از تمامی ظرفیت های خود برای مقابله با دشمن استفاده کند.
بنابراین در تابستان سال 2012 نیروهای دفاعی مردمی سوریه زیر نظر هلال اسد پسر عموی بشار اسد، متشکل از گروههای مردمی شیعه، سنی، علوی و مسیحی در مناطق مختلف این کشور شکل گرفت. این نیروها در گردان های داوطلب زنان و مردان جداگانه سازماندهی شده اند و آموزش سلاح های ساده مانند کلاشینکف و نارنجک را دریافت و با ایجاد پست های ایست بازرسی اقدام به پشتیبانی از ارتش کردند.
در شرایطی که رهبران کشورهای متجاوز امیدوار بودند با هجوم همه جانبه از طریق فعال کردن ناراضیان، ورود تروریست های خارجی به این کشور و ایجاد شکاف در ارتش حکومت بشار اسد به سرعت سقوط کند، ورود یک نیروی با انگیزه و با تعداد بالا برنامه ریزی های آنها را بهم ریخت. طبق آمار، در فاصله یکسال از شکل گیری بسیج مردمی سوریه، 100 هزار نفر به توان عملیاتی و نظامی این کشور افزوده شد که مهمترین مناطق عملیاتی آنها استان های حلب در شمال، حماه و حمص در مرکز، لاذقيه و طرطوس در غرب، دمشق و سويداء در جنوب بود.
دستاوردهای بسیج مردمی در سوریهنیروهای داوطلب فعال در جیش الشعبی در چند زمینه باعث شکست تروریست ها و بازپس گیری مناطق اشغال شده از دشمن شدند.
1) سپردن امنیت بخشی از شهرها به نیروهای مردمی و بسیجی این فرصت را برای ارتش سوریه فراهم کرد تا بتواند با نیروهای بیشتری در صحنه های درگیری با تروریستها ظاهر شود. جیش الشعبی نقش مهمی را در پاک سازی شهر «حلب»، در شمال سوریه از گروههای تروریستی مسلح به خصوص گروه مسلح موسوم به «ارتش آزاد» ایفا کرد. اعضای فعال در این گروه ضمن دریافت آموزش های نظامی مختلف، با برپایی ایستهای بازرسی و گشت در شهرها امنیت را بالا بردند و مانع از ورود افراد مسلح به برخی مناطق شدند. به عنوان مثال امنیت محله زینبیه در دست این نیروها بود که جوانان شیعه این منطقه با در اختیار گرفتن امور امنیتی آنجا امنیت حرم حضرت زینب(س) و حرم حضرت رقیه(س) را تضمین کردند. براین اساس جوانان غیرنظامی که تا پیش از این خود برای تامین امنیت جانشان نیازمند نیروهای ارتش بودند، تبدیل به بازیگران فعال و مبارز سوریه شدند.
2)ورود یک نیروی بزرگ نظامی کمکی به میدان نبرد، علاوه بر آنکه دست رهبران ارتش را در برنامه ریزی های دفاعی باز کرد، به آرامش خیال و اطمینان سربازان در جهت ادامه مبارزه افزود. تا پیش از آن رهبران ارتش نگران از دست دادن مناطقی بودند که از چنگ تروریست ها خارج می کردند لذا آنها مجبور می شدند برای محافظت از آن مناطق بخشی از نیروهای خود را در آنجا مستقر کنند. این مساله به تدریج می توانست از قدرت عمل ارتش در حوزه های وسیعتر بکاهد. اما شکل گیری نیروهای مردمی و محول شدن وظیفه پاسداری از مناطق بازپس گرفته شده و یا شهرهایی که کماکان در اختیار دولت بود، باعث آسودگی خیال سربازانی شد که در این مسیر باید از جان خود می گذشتند. لذا تقویت روحیه ارتش یکی از مهمترین دستاوردهای شکل گیری بسیج مردمی در سوریه بود.
3)اقدام دیگر «نیروهای دفاع ملی» نمایش مشروعیت مردمی حکومت بشار اسد در برابر جهان بود. تا پیش از آن رسانه های غربی و برخی کشورهای عربی با فرافکنی های گسترده تلاش داشتند ضمن پوشش راهپیمایی ناراضیان عنوان کنند که حکومت اسد مورد قبول قاطبه مردم سوریه نیست. اما شکل گیری این سازمان مردمی و پیوستن 100 هزار نفر در همان سال نخست، ادعای دروغین رسانه های مذکور را افشا کرد. از سوی دیگر حضور گسترده نیروهای داوطلب مردمی از ادیان، مذاهب و گروه های مختلف در قالب تشکل بسیج اعتماد سربازان ارتش را نسبت به آینده وظیفه ای که پیش رو داشتند بیشتر کردند.
4)دستاورد دیگر شکل گیری کمیته های مردمی سوریه، حذف گزینه حمله نظامی گسترده کشورهای غربی و در راس آنها آمریکا بود. رهبران کشورهای حامی تروریست های سوریه می دانستند صرف حمله هوایی نمی تواند کاری از پیش ببرد. اما ورود پیاده نظام به داخل این کشور هم می توانست بهای سنگینی برای آنها به بار بیاورد. اگر تا پیش از سال 2012 تنها بازیگر میدان نبرد، ارتش سوریه بود، اینک هر یک از شهروندان سوری تبدیل به یک نظامی بالقوه شده بود که در قالب ساختار نیروهای دفاع ملی می توانست ریسک حمله به این کشور را بسیار بالا ببرد.
5)از دیگر تاثیرات ایجاد بسیج مردمی، کاستن از قدرت چانه زنی تروریست ها بود. زیرا آنها می‌دیدند که پس از پاکسازی مناطق تحت اشغالشان توسط ارتش، نیروی بسیج به سرعت در آنجا شکل می گیرد و تبدیل به مانعی در برگشت تروریست ها به آن منطقه می شود. در این میان همراهی مردم مناطق آزاد شده در قالب نیروی دفاع میهنی با بسیج، امکان نفوذ در بین ساکنین آن مناطق را به صفر تقلیل می داد.
6)نتیجه دیگر تشکیل نیروهای دفاع ملی زمینه سازی برای به وجود آمدن حزب الله دوم منطقه است. حزب اللهی که هدف آن مقابله با هرگونه مداخله خارجی، تجزیه طلبی و بی ثباتی خواهد بود و در این رابطه با فعالیت زیر نظر ارتش، توان عملیاتی حکومت در برابر هرگونه توطئه را ارتقا خواهد داد.
سخن پایانیشکل گیری بسیج مردمی در جمهوری اسلامی ایران با نام بسیج و در سوریه با نام «نیروهای دفاع ملی» یک مبنای مشترک دارد و آن هم نمایش مشروعیت این نظام هاست. زمانی که ایران پس از پیروزی انقلاب با انواع ترورهای کور، عملیات بمب گذاری در داخل شهرها روبرو بود، به فرموده رهبر کبیر انقلاب حضرت امام خمینی(ره) نگاه به اکثریت قریب به اتفاق جوانان کشور، نگاهی حاکی از اعتماد بود. در این رابطه مردم هم جواب اعتماد امام(ره) و مسئولین را با ورود به عرصه نبرد و مقابله با دشمن دادند. در سوریه هم این تجربه تکرار شد و در هنگامه درگیری شدید ارتش با تروریست ها که موفق شده بودند در برخی مناطق از میان شهروندان سوری یارگیری کنند، به مردم اعتماد شد و آنها به انواع سلاح تجهیز شدند.
بنابراین شکل گیری بسیج مردمی در بحبوحه نگرانی های امنیتی ایران و سوریه در آن دوران، مهر تاییدی بر پایه های مستحکم مشروعیت آنها بود. لذا موفقیت ایران در انتقال تجارب خود در خصوص اعتماد به ملت و کسب دستاوردهای قابل توجه در سوریه منجر به آن شد که «لئون پانه‌تا» وزیر وقت دفاع آمریکا در همان ابتدای راه این تشکل مردمی، ضمن متهم کردن تهران به دخالت در سوریه، «نیروهای دفاع ملی» را یک نگرانی عمده آمریکا برشمرد.