قیمت تضمینی گندم نان در سال ۱۳۹۸ در مقایسه با سال گذشته، ۳۱ درصد و گندم دوروم برای تولید ماکارونی ۳۳ درصد رشد داشته است. به ظاهر سازمان برنامه و بودجه معذوریت‌هایی برای تأمین منابع اعتباری به منظور افزایش قیمت بیشتر از این میزان دارد.
ایران با داشتن اقلیم غنی آب و هوایی، طی قرن‌های متمادی از حیات تمدنی خود وابستگی غذایی نداشته و همواره نیاز‌های غذایی خود را تأمین کرده است؛ اما در دوره پهلوی با اجرای طرح موسوم به انقلاب سفید که با دستور آمریکا اجرا شد، کشاورزی ایران دستخوش آسیب‌های جبران‌ناپذیری شد. در این دوره عملاً بخش زیادی از توان کشاورزی کشور از بین رفت و ایران به یکی از واردکننده‌های بزرگ مواد غذایی تبدیل شد. در میان مواد غذایی و محصولات کشاورزی، گندم مهم‌ترین منبع غذایی ما ایرانیان به شمار می‌رود که با اجرای انقلاب سفید بخش زیادی از نیاز داخل کشور به این منبع غذایی وابسته به واردات شد. به دلیل اهمیت این محصول راهبردی، تقریباً تلاش همه دولت‌های پس از انقلاب اسلامی، خودکفایی کشور در این محصول بوده است و حتی برخی از آن‌ها نیز دستیابی کشور به خودکفایی در گندم را اعلام کرده‌اند؛ با وجود این خودکفایی در این محصول راهبردی مستمر و ثابت نبوده و اگر در چندین سال زراعی تولید بیشتر بوده است، در برخی سال‌ها نیز شاهد افت تولید در کشور بوده‌ایم.
به منظور بررسی وضعیت تولید گندم در مقطع فعلی به سراغ مهندس اسماعیل اسفندیاری‌پور رفته‌ایم. وی پس از ابلاغ سیاست‌های اقتصاد مقاومتی از سوی رهبر معظم انقلاب و تشکیل جلسات اقتصاد مقاومتی وزارت جهاد کشاورزی به عنوان مجری طرح گندم کشور انتخاب شد و اکنون چند سالی است که مسئول مستقیم سر و سامان دادن گندم در کشور است.
* در حال حاضر چه برنامه‌ای برای تثبیت خودکفایی کشور در گندم وجود دارد؟
از سال زراعی ۱۳۹۲ ـ ۱۳۹۳، برنامه طرح ۱۲ ساله افزایش ضریب خوداتکایی و تأمین گندم مورد نیاز کشور تهیه شد و برنامه نیاز کشور برای تأمین آرد نانوایی‌ها و آرد سایر تقاضا‌ها و محصولات مثل قنادی‌ها و... در این طرح مد نظر قرار گرفت. پارامتر‌های مهمی از قبیل تقاضا و روند آن، روند رشد جمعیت، مقادیر تولید و سطوح کشت نیز در این طرح جامع مشخص شد و بر اساس آن، برنامه سالیانه و الزامات فنی و پشتیبانی آن به طور کامل در طرح دیده شد و به مرحله اجرا رسید. نتیجه اجرای این طرح ۱۲ ساله تاکنون به این صورت بوده است که در سه سال گذشته وضعیت خودکفایی در گندم تثبیت شده و در این مدت نیاز به واردات گندم نداشته‌ایم. در سال جاری نیز تا این تاریخ، حدود ۲ میلیون تن گندم از کشاورزان خریداری شده است و برداشت بهاره تا اواسط شهریور ماه ادامه خواهد داشت. بر این اساس پیش‌بینی ما در سال ۱۳۹۸ تولید بیش از مصرف داخلی است.
* وضعیت گندم در سال‌های گذشته به چه شکل بوده که اکنون شاهد تثبیت خودکفایی در این محصول راهبردی هستیم؟
در کشاورزی و امور زراعی، به دلیل مواجه بودن با شرایط متغیر اقلیمی، اثرگذاری این پارامتر بر رشد و نمو گیاه و تأثیر خشکسالی‌ها و ترسالی‌ها، متوسط تولید سه سال را به عنوان شاخص انتخاب می‌کنیم تا اعداد و ارقام واقعی‌تر برای سنجش به دست بیاید. به همین دلیل میانگین سه سال سطوح کشف و تولید و عملکرد و خرید گندم (۱۳۹۰ـ ۱۳۹۲) در برنامه تهیه و تدوین طرح افزایش ضریب خوداتکایی، به عنوان سال‌های پایه در نظر گرفته شده است. بر این اساس میانگین سه سال یاد شده سطح کشت گندم آبی کشور، ۲۴۷۲، گندم دیم ۲۹۶۷ و مجموع سطح کشت گندم ۶۴۳۹ هزار هکتار بوده است.
متوسط تولید گندم در این سه سال ۸۹۳۳ هزار تن برآورد شده است. همچنین وضعیت میانگین تولید گندم در پنج سال اخیر منتهی به ۱۳۹۷، معادل ۱۲۴۷۹ هزار تن یعنی ۴۰ درصد رشد را نسبت به وضعیت پایه (۱۳۹۰ـ ۱۳۹۲) نشان می‌دهد که این موفقیت ناشی از اقدامات متعدد علمی و عملی بوده است.
اگر بخواهیم مقایسه‌ای از میزان افزایش در واحد سطح، طی پنج سال اخیر با سه سال پایه داشته باشیم، وضعیت عملکرد گندم در هر هکتار آبی از ۲۴۹۲ کیلو به ۳۸۸۷ کیلوگرم و در گندم دیم از ۶۹۹ کیلوگرم در هکتار به ۱۱۹۴ کیلوگرم رسیده است؛ یعنی در تولید گندم آبی و دیمی کشور طی دوره پنج ساله، نسبت به سه سال پایه، به ترتیب شاهد رشد ۵۶ و ۷۱ درصدی در واحد سطح بوده‌ایم؛ در حالی که میزان خرید گندم مازاد بر مصرف کشاورزان، از متوسط سه سال پایه، که ۴۰۷۹ هزار تن بود، به ۸۹۳۸ هزار تن رسیده که معادل ۱۱۹ درصد افزایش در خرید گندم است. در صورتی که میزان بارندگی طی پنج سال اخیر در مقایسه با سه سال پایه، از میانگین ۲۱۹ میلیمتر به ۲۰۸ میلیمتر یعنی معادل ۵ درصد کاهش یافته است.
* چه اقداماتی در این زمینه صورت گرفته که منجر به افزایش تولید در واحد سطح شده است؟
روند تغییرات مثبت، ناشی از سیاست‌گذاری صحیح، پشتیبانی و اقدامات فنی در زمینه رشد تولید، اجرای مزارع انتخاب مشارکتی (pvs)، سطح پوشش قرار گرفتن مزارع بیشتر از بذر‌های جدید اصلاح شده است؛ به نحوی که مقادیر بذر‌های تولیدی و توزیعی از ۲۹۰ هزار تن در سال ۱۳۹۲ به ۴۰۲ هزار تن در سال ۱۳۹۷ رسیده است. توسعه مکانیزاسیون و ماشین‌آلات، بهبود تغذیه گیاهی، کنترل مناسب آفات، بیماری‌ها، علف‌های هرز، توسعه روش‌های نوین آبیاری، اجرای برنامه‌های آموزشی و ترویجی و خرید‌های تضمینی مناسب از اقداماتی است که به رشد در تولید گندم طی پنج سال اخیر منجر شده است. با وجود کاهش ۱۲ درصدی سطح برداشت گندم طی این دوره، ۴۰ درصد افزایش تولید را شاهد هستیم.
آمار عملکردی طرح افزایش ضریب خوداتکایی گندم در پنج سال منتهی به ۱۳۹۷ در مقایسه با سه سال پایه ۱۳۹۰ ـ ۱۳۹۲ را جدول پایین صفحه مشاهده می‌کنید. این جدول از گزارش‌های رسمی وزارت جهاد کشاورزی در حوزه گندم احصاء شده است.
* پیش‌بینی شما از میزان برداشت گندم امسال (۱۳۹۸) چقدر است؟
در نتیجه برنامه‌ریزی و اجرای طرح افزایش ضریب خود اتکایی گندم، برآورد می‌کنیم در سال جاری حداقل 14.2 میلیون تن تولید گندم داشته باشیم و ان‌شاءالله بیش از 11.5 میلیون تن گندم را با قیمت تضمینی از کشاورزان بخریم.
* استان‌های برتر کشور در تولید گندم کدام استان‌ها هستند؟
استان‌هایی که در چند سال اخیر بیشترین تولید و تحویل گندم به سیلو‌ها را داشته‌اند، به ترتیب استان‌های خوزستان، گلستان، کردستان و فارس هستند.
* با توجه به آسیب دیدن مزارع برخی از این استان‌ها بر اثر سیل امسال، وضعیت تولید گندم در استان‌های درگیر سیل چگونه است؟
بر اثر بارندگی شدید در اوایل سال جاری، دو استان مهم تولید کشور (گلستان و خوزستان) دچار سیل شدید شدند و مزارع تعدادی از کشاورزان بعضی شهرستان‌ها در این استان‌ها خسارت سنگینی دیدند؛ اما در مجموع باران رحمت الهی در تولید سایر نقاط همان استان‌ها که دچار سیل نشدند، سبب افزایش کیفیت و کمیت تولید شده است؛ به نحوی که تا این تاریخ (سوم خرداد) در استان خوزستان بیش از ۱۲۰۰ تن گندم یعنی حدود ۶ درصد بیشتر از کل خرید سال ۱۳۹۷ تحویل سیلو‌ها و انبار‌های مراکز دولتی داده شده است و برداشت محصول و خرید آن کماکان ادامه دارد. در استان گلستان نیز وضعیت عملکرد مزارع مناسب است و برداشت گندم در این استان از چند روز آینده آغاز می‌شود.
* نظر شما درباره این شایعه که گندم کشور کیفیت پایینی دارد و مصرف آن به ترکیبی از گندم وارداتی نیاز دارد، چیست؟
در کشور ما، تولید گندم در چهار اقلیم کلان شامل اقلیم گرم و خشک جنوب مثل خوزستان و استان‌های مشابه، اقلیم گرم و مرطوب نوار سواحل خزر، اقلیم معتدل و اقلیم سرد کشت می‌شود؛ به عبارت دیگر، تمام گروه‌های گندم که در دنیا کشت می‌شود، در ایران قابلیت تولید دارند و اکنون در حال کشت هستند. این پتانسیل یعنی تولید گندم داخلی، پاسخگوی همه تقاضا‌ها و نیاز‌های مصرفی است، ضمن اینکه نوع گندم با نوع نان تولیدی در کشور نیز تناسب دارد. ۹۵ درصد نان‌های تولیدی و مصرفی کشور از نوع مسطح و پهن هستند که گندم تولیدی کشور از این نظر انطباق لازم را با تولید این نان‌ها دارد.
شایعه‌سازی در ادوار گذشته نیز حکایت از آن دارد در دوره‌هایی که کشور در تولید گندم به مرز خودکفایی نزدیک شده، بهانه و بحث کیفیت مطرح شده است. این امر شاید از سوی گروه‌هایی که واردات گندم برای آن‌ها سودآور است، مطرح شود. توجه به این شایعه‌سازی‌ها موجب تداوم وابستگی کشور و خدای نکرده کم‌توجهی مسئولان به حمایت از تولید این محصول راهبردی و مؤثر در امنیت غذایی کشور می‌شود. آیا گذشتگان ما در کشور از گندم‌های وارداتی استفاده می‌کردند که ما امروز برای تأمین نیازمان به واردات متوسل شویم؟ بدیهی است چنانچه قیمت ارز برای واردات گندم، واقعی و متناسب با نرخ بازار آزاد باشد، چنین مباحثی کمتر مطرح خواهد شد؛ زیرا در این صورت واردات، توجیه اقتصادی نخواهد داشت؛ البته در شرایط فعلی و با اختصاص ارز یارانه‌ای به واردات گندم، شرایط متفاوت‌تر است.
البته ناگفته نماند مؤسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر در چند سال اخیر و در دو فاز سه و پنج ساله، برای سنجش کیفیت گندم کشور، حدود ۱۵ هزار نمونه از تولید مزارع گندم سراسر کشور را از نظر کیفیت ارزیابی کرده است و این برنامه هر سال ادامه دارد. نتایج این بررسی‌ها، خلاف این ادعای طرفداران واردات را ثابت می‌کند. بدیهی است کیفیت گندم در استان‌های گوناگون به دلیل شرایط اقلیمی و خاک متفاوت، تفاوت‌هایی دارد که برای مصارف خاص و نانوایی‌ها باید اختلاط مناسبی از گندم‌های تولیدی کشور صورت بگیرد تا کیفیت نان بهتر شود. این امر که در برنامه کاری شرکت بازرگانی دولتی قرار دارد، به هیچ وجه به معنی کیفیت ضعیف گندم تولید داخلی در مقایسه با وارداتی نیست.
* در خبر‌ها مطرح است که عده‌ای گندم تولیدی کشاورزان را بالاتر از قیمت تضمینی خریداری می‌کنند. چرا دولت با قیمت‌گذاری پایین برای خرید تضمینی گندم، زمینه این کار را فراهم کرده است؟
گندم کالایی بسیار مهم در حفظ و تحکیم امنیت غذایی است. هر ساله وزارت جهاد کشاورزی نظرات و هزینه‌های مترتب بر تولید آن را برای تعیین قیمت تضمینی سال بعد، از استان‌ها دریافت و جمع‌بندی کرده و قیمت پیشنهادی را برای بررسی و تصویب به شورای اقتصاد ارسال می‌کند. شورای اقتصاد نیز پس از بررسی مجموعه شرایط، قیمت تضمینی گندم را برای سال بعد اعلام می‌کند؛ البته طبق قانون، قیمت خرید تضمینی کف قیمتی گندم است و زارع اگر توانست محصول را با قیمت بالاتر بفروشد، مجاز است؛ در غیر این صورت دولت موظف به خرید گندم تولیدی کشاورز با قیمت تضمینی است. در سال جاری با توجه به رشد هزینه‌های تولید ناشی از افت ارزش پول ملی و اختلاف قیمت گندم داخل با کشور‌های همسایه، کشاورزان انتظار دارند که گندم با توجه به این افزایش قیمت از آن‌ها خریداری شود.
قیمت تضمینی گندم نان در سال ۱۳۹۸ در مقایسه با سال گذشته، ۳۱ درصد و گندم دوروم برای تولید ماکارونی ۳۳ درصد رشد داشته است. هر چند باید برای تحکیم و تقویت امنیت غذایی، در این مورد بیشتر از کشاورزان پشتیبانی و حمایت شود و قیمت خرید کالای تولیدی آن‌ها با نرخ عادلانه صورت بگیرد، به ظاهر سازمان برنامه و بودجه معذوریت‌هایی برای تأمین منابع اعتباری به منظور افزایش قیمت بیشتر از این میزان دارد.
البته چنانچه افزایش قیمت گندم، مطابق با نرخ واقعی ارز صورت بگیرد، به نفع کشاورزان خواهد بود و موجب رضایت بیشتر آنان خواهد شد. در این صورت، برای تأمین منابع مورد نیاز این کار، دولت یا باید قیمت نان و سایر محصولات گندم را افزایش دهد یا اینکه به مصرف‌کننده یارانه بیشتری بدهد تا قیمت‌ها برای او ثابت بماند.
باید توجه داشت وجهی که دولت بابت خرید گندم به کشاورزان پرداخت می‌کند، در واقع یارانه‌ای است که به ۸۰ میلیون ایرانی می‌پردازد تا نان ارزان‌تری به دست‌شان برسد. در این میان، کشاورز تنها وجه کالای تولیدی خود را دریافت می‌کند؛ بنابراین هزینه مصرف‌کننده نباید از جیب زارع پرداخت شود و باید قیمت منصفانه‌ای برای خرید تضمینی گندم مد نظر قرار بگیرد که دولت با توجه به منابع بودجه‌ای تمام تلاش خود را در این زمینه می‌کند و سعی دارد وجوه گندم خریداری شده را نیز به موقع به کشاورزان پرداخت کند.
جدول رشد تولید گندم کشور طی سال های اخیر