شكر از جمله كالاهايي است كه در سبد محصولات راهبردي وزارت جهاد كشاورزي قرار دارد. بر اساس اقدامات كارشناسي صورت گرفته در اين وزارتخانه، ايران با داشتن همين ميزان زمين‌هاي زراعي چغندر قند و نيشكر، توان توليد شكر به ميزان مصرف داخلي را دارد؛ اما اينكه چرا كشورمان تاكنون نتوانسته است در محصول شكر و قند به خودكفايي برسد، موضوع گفت‌وگوي اين شماره نشريه با مجري طرح چغندر قند و نيشكر در كشور است. در ادامه، پرسش‌هاي خبرنگار صبح صادق و پاسخ‌هاي دكتر عليرضا يزداني را از نظر مي‌گذرانيد:
* در ابتداي گفت‌وگو توضيحي درباره وضعيت توليد چغندر قند و نيشكر از ابتداي انقلاب تاكنون بفرماييد.
لازم است به عنوان مقدمه عرض كنم كشورهايي كه توان استحصال شكر از نيشكر را دارند عبارتند از: آمريكا، چين، پاكستان، ژاپن، ونزوئلا و اسپانيا. ايران نيز از جمله اين كشورها محسوب مي‌شود.
از نظر شرايط آب و هوايي خاصي كه براي كشت نيشكر نياز است، اين محصول تنها در استان خوزستان كشت مي‌شود و سابقه كشت آن در اين استان به دهه 40 مي‌رسد كه حدود دو هزار و 200 هكتار بود و اكنون حدود 90 تا 92 هزار هكتار سطح زير كشت نيشكر در اين استان داريم؛ اما چغندر قند كه سابقه آن در ايران به 1273 ه.ش مي‌رسد، در 20 استان كشور كشت مي‌شود. اوايل انقلاب، سطح زير كشت چغندر قند حدود 150 هزار هكتار بود و بيشترين سطح زير كشت چغندر قند طي سال‌هاي بعد از انقلاب تاكنون، در سال 1374 با 225 هزار هكتار كشت رقم خورد؛ اما اين سال ركورددار بيشترين توليد چغندر قند در كشور نيست، بلكه ركورد توليد اين محصول در كشور متعلق به سال 1396 با توليد بيش از 8 ميليون تن چغندر قند است.
علت اينكه در سال 1374 با وجود بيشترين كشت چغندر قند، بيشترين برداشت را شاهد نيستيم به استفاده از ارقام پلي‌ژرم در كشت آن زمان چغندر قند مربوط مي‌شود. متوسط عملكرد اين ارقام در واحد سطح كمتر است؛ به همين دليل در آن سال حدود 5 ميليون و 300 هزار تن چغندر قند توليد شد.
در حالت طبيعي، بذر چغندر قند متشكل از چندين چغندر قند به هم چسبيده است كه به آن پلي‌ژرم گفته مي‌شود. عملكرد اين بذر در واحد سطح كمتر است. در سال‌هاي اخير، فناوري تك بذر يا منوژرم چغندر قند موجب افزايش برداشت در واحد سطح شده است و ايران از جمله كشورهاي مطرح در استفاده از اين نوع بذر محسوب مي‌شود. در حال حاضر، بيش از 98 درصد از بذر چغندر قند كشور از ارقام منوژرم است. استفاده از اين نوع بذر هزينه‌هاي توليد را به شكل قابل توجهي كاهش داده و ميزان توليد در واحد سطح را نيز به طرز چشمگيري افزايش مي‌دهد.
* وزارت كشاورزي براي تثبيت خودكفايي شكر در كشور چه برنامه‌اي دارد و براي تحقق آن چه اقداماتي كرده است؟
حدود پنج سال پيش در راستاي اجراي سياست‌هاي اقتصاد مقاومتي ابلاغي از سوي رهبر معظم انقلاب در وزارت جهاد كشاورزي، طرح افزايش ضريب قدرت خوداتكايي به شكر رقم خورد. تاكنون در قالب اين طرح، چند هدف در دستور كار قرار داده‌ايم كه افزايش توليد چغندر قند، افزايش بهره‌وري آب و افزايش عملكرد در واحد سطح از جمله آنهاست.
الگوي مرسوم براي كشت چغندر قند در كشور، كشت بهاره است كه هم اكنون در 20 استان كشور اجرا مي‌شود. زمان كشت در اين نوع الگو از اواخر اسفند ماه شروع مي‌شود و گاهي تا اوايل خرداد ماه نيز ادامه مي‌يابد. عمليات برداشت در آن نيز از اول مهر ماه هر سال شروع مي‌شود. با اين حال، طي چهار سال اخير كشت پاييزه چغندر قند نيز در دستور كار قرار گرفته است. در اين الگو عمليات كشت در مهر ماه شروع مي‌شود و حداكثر تا اوايل آذر ماه ادامه مي‌يابد. برداشت آن نيز عملاً از ارديبهشت ماه آغاز مي‌شود. در اين الگو، چرخه رشد گياه در پاييز و زمستان انجام مي‌شود و گياه مي‌تواند از نزولات جوي يا همان آب سبز استفاده بكند كه اين امر در افزايش بهره‌وري آب تأثير فراواني دارد.
طي چهار سال اخير، توسعه كشت پاييزه يكي از اهداف بسيار مهم طرح افزايش ضريب خوداتكايي شكر بوده كه در دستور كار قرار داديم. از آنجا كه استان خوزستان زمستان‌هاي معتدلي دارد، كشت پاييزه را از اين استان شروع كرديم. در حال حاضر در ده استان كشور نيز كه زمستان‌هاي معتدل و گرمي دارند، مانند جنوب استان فارس، گلستان، مناطق سرپل ذهاب و گيلانغرب كرمانشاه، ايلام، منطقه دشت مغان اردبيل، اصفهان، خراسان رضوي، لرستان، كهگيلويه و بويراحمد و جنوب كرمان طي سال‌هاي اخير كشت پاييزه چغندر قند در آنها شروع شده و سطح زير كشت پاييزه در آنها در حال افزايش است.
در كنار افزايش سطح زير كشت چغندر پاييزه، افزايش عملكرد چغندر بهاره نيز در دستور كار قرار گرفته است. چغندر بهاره به دليل نياز آبي بالا، طول دوره رشد كه در بهار و تابستان است، نياز به آبياري مداوم مزارع در اين فصول و كاهش ميزان بارندگي كشور در اين دو فصل، در طبقه‌بندي گياهاني كه نياز آبي بيشتري دارند، قرار مي‌گيرد. از نظر خشكسالي‌هايي كه در سال‌هاي گذشته وجود داشت‌ـ سال زراعي 1397ـ1398 را بايد از اين قاعده مستثنا كنيم‌ـ موجب شده بود كه ما افزايش سطح زير كشت چغندر پاييزه را در اولويت قرار دهيم.
در كنار اين، از توسعه كشت نشائي چغندر قند نيز غافل نشده‌ايم. تحقيقات مربوط به كشت نشائي چغندر قند در كشور ما به 40 سال پيش برمي‌گردد؛ اما چون مشكلات خشكسالي مشابه سال‌هاي اخير در آن سال‌ها نداشته‌ايم، در آن زمان به كشت نشائي اهميت داده نشده بود. طي چهار سال اخير، كشت نشائي چغندر قند هم در دستور كار وزارت جهاد كشاورزي قرار گرفته است و هر ساله در حال افزايش است. اين روش كشت، علاوه بر كاهش 40 درصدي مصرف آب، بيشتر هزينه‌هاي توليد را مانند استفاده از علف‌كش‌ها، هزينه‌هاي تنك كردن و طول دوره رشد چغندر قند در زمين اصلي كاهش مي‌دهد.
برنامه ديگري كه در قالب طرح افزايش ضريب خودكفايي شكر اجرا شده است، كشت متراكم چغندر قند است كه در آن با كاشت دو رديف پشته، 30 درصد تراكم بوته افزايش مي‌يابد و عملكرد در واحد سطح و بهره‌وري آب افزايش پيدا مي‌كند. اجراي اين برنامه‌ها در كشور موجب شد تا در پايان سال 1396 به ركوردي در طول تاريخ صنعت قند كشور برسيم كه آن توليد بيش از 8 ميليون تن چغندر قند و 7/9 ميليون تن نيشكر در كشور بود كه حاصل آن بيش از 2 ميليون و 15 هزار تن شكر شد. با توجه به حجم نياز ساليانه كشور به شكر كه حدود 2 ميليون و 200 هزار تن است، در آن سال به حدود 91 درصد خوداتكايي در توليد شكر دست يافتيم.
* پيش‌بيني مي‌كنيد در سال 1398 چه ميزان توليد داشته باشيم؟
در نيمه اول سال 1397 از نظر خشكسالي‌هايي كه در استان خوزستان حادث شده بود و تأمين نشدن آب كشت و صنعت‌هاي نيشكر، اين تنش‌هاي خشكسالي بر ميزان توليد محصول اثري منفي گذاشت. در نيمه دوم سال 1397 بارندگي‌هاي پاييزه‌اي كه هم‌زمان با برداشت نيشكر شروع شد، موجب تأخير برداشت نيشكر شد كه اين امر تا اواخر سال 1397 نيز ادامه داشت. تداوم بارش‌ها و استمرار آن در ابتداي سال 1398 به سيل در استان خوزستان و آسيب ديدن بخشي از مزارع توليد نيشكر اين استان منجر شد.
درباره پيش‌بيني توليد چغندر قند در سال جاري نيز ابتدا بايد بگويم كشت چغندر قند تابع آيتم‌هاي گوناگوني مانند قيمت محصولات رقيب، قيمت خريد تضميني چغندر قند، نحوه تسويه حساب كارخانه‌هاي قند با چغندركاران و سياست‌هاي قيمت شكر، تعرفه واردات شكر و... است كه بر ميزان توليد شكر در كشور تأثير مستقيمي مي‌گذارد. امسال شوراي اقتصاد، افزايش صرفاً 20 درصدي را درباره خريد تضميني چغندر قند تصويب كرد و از اواخر سال گذشته نيز افزايش قيمت محصولاتي مانند سيب‌زميني، پياز و گوجه‌فرنگي در سطح كشور موجب شد برخي كشاورزان چغندركار به كشت اين محصولات روي بياورند كه اين موضوعات در كاهش توليد چغندر قند امسال بي‌تأثير نخواهد بود.
در مجموع پيش‌بيني مي‌كنيم كه امسال سطح زير كشت چغندر قند در مقايسه با سال گذشته 30 تا 35 درصد كاهش داشته باشد كه اين امر ناشي از رفتار كشاورزان است.
* آيا نوسان قيمت شكر در كشور تحت تأثير آثار سيل يا كاهش سطح زير كشت چغندر قند است يا از وضعيت رواني جامعه تأثير مي‌پذيرد؟
از نيمه دوم سال گذشته، پيامدهاي خشكسالي در مورد محصول نيشكر و كاهش توليد شكر از نيشكر را پيش‌بيني مي‌كرديم؛ اما بارندگي‌ها هم مزيد علت شد. در اين ميان سودجويان و اخلالگران اقتصادي از اين فرصت استفاده كردند و قبل از نمود عيني كاهش توليد شكر در بازار، شاهد وضعيت نوسان قيمتي در بازار بوديم. افزايش ناگهاني قيمت شكر در اواخر اسفند ماه نشان مي‌دهد در پشت پرده اين گراني‌ها افرادي به دنبال سوءاستفاده و آشفته كردن بازار هستند و علت اصلي افزايش بي سابقه قيمت شكر در بازار كشور نيز همين عامل است.
با توجه به دو الگوي كشت، سال گذشته حدود 15 هزار هكتار كشت پاييزه چغندر قند در كشور داشتيم كه عمليات برداشت آن در استان خوزستان شروع شده است و پيش‌بيني مي‌كنيم با برداشت چغندر قند در ساير استان‌هايي كه به كشت پاييزه پرداخته‌اند، توليد شكر در كشور تا حدودي تثبيت شود. همچنين در طول تابستان و از نظر جلوگيري از آشفتگي موجود در بازار، اقدام به واردات شكر نيز شده است كه به مرور در سطح جامعه توزيع مي‌شود.
* آسيبي كه سيل امسال به مزارع كشت چغندر قند و نيشكر وارد كرد چه ميزان بوده و اين رويداد چه تأثيري در توليد سال داشته است؟
در جريان سيل، بيش از 50 هزار هكتار از اراضي نيشكري استان خوزستان دچار آبگرفتگي شد و برآورد خسارت‌ها بالغ بر 3000 ميليارد تومان بود. در اين حادثه، بخشي از مزارع نيشكر اين استان كه هنوز برداشت نشده بود، زير آب رفت و تا مدت‌ها زيرآب بود و محصول آنها از بين رفت.
پيش‌بيني ما اين است كه از كشت چغندر قند و نيشكر كشور، حدود يك ميليون و 800 هزار تن شكر تا پايان سال 1398 توليد كنيم.
* پيش‌بيني چشم‌انداز برنامه‌اي 1405 در حوزه توليد شكر چه ميزان است؟
افق چشم‌انداز برنامه وزارت جهاد كشاورزي كه بر مبناي سياست‌هاي اقتصاد مقاومتي است تا سال 1405 ترسيم شده است. ما تا پايان اين برنامه پيش‌بيني كرده‌ايم در توليد شكر به خودكفايي و توليد بيش از 2 ميليون و 200 هزار تن در سال برسيم. در سال 1396 تقريباً اين ركورد را در كشور شكستيم. امسال نيز رفتار كشاورزان در كاهش سطح زير كشت و پايين بودن قيمت تضميني موجب شد تا در توليد شكر با افت نسبي مواجه شويم؛ اما توليد سال 1396 نشان داد ظرفيت خودكفايي شكر در كشور وجود دارد. با وجود اين، رسيدن به خودكفايي و تثبيت آن در كشور به مقدماتي نياز دارد كه خريد تضميني و با قيمت منصفانه محصول كشاورزان يكي از مواردي است كه در توليد آن تأثير مستقيم مي‌گذارد.
نيشكر تنها در استان خوزستان كشت مي‌شود و به مصرف شركت‌هاي كشت و صنعت مي‌رسد و عملاً به خريد تضميني آن توسط دولت نيازي نيست؛ اما درباره چغندر قند، دولت بايد خريد تضميني و با قيمت رضايت‌بخش براي كشاورزان را در دستور كار خود قرار دهد.
كشور ما سابقه زيادي در كشت چغندر قند دارد و به جرئت مي‌توان گفت در ميان محصولات زراعي، زنجيره كاملي از توليد شكر از چغندر قند در كشور داريم كه نمونه موفقي از زنجيره غذايي در كشور است و مي‌توان از آن براي ايجاد و تكميل ساير زنجيره‌هاي غذايي الگوبرداري كرد.