کاهش ارزش واحد پول ملی آثار روانی و اجتماعی زیادی بر جامعه دارد. زمانی که ارزش پول ملی پایین باشد مردم در مقایسه با پول قوی احساس حقارت می کنند؛ مثلاً می گویند یک دلار آمریکا ۱۲۰ هزار برابر واحد پولی ایران است یا یک دینار کویت ۳۸۴ هزار برابر است. با این حال، حذف صفر از پول ملی در شرایط خاص اقتصادی یک مسئله مناقشه برانگیز در تمام جهان است که در دانشکده های اقتصادی کشور‌های مختلفی درباره آن بحث میشود و مقالات و تحقیقات زیادی در این باره وجود دارد.
دولت ها در جهان برای کنترل تورم های بالا و سهل الوصول کردن محاسبات اقتصادی و بالا بردن ارزش پول ملی، اقدام به حذف صفر از پول ملی می کنند. حذف صفر از پول ملی کشورها سابقه طولانی دارد. در ۵۰ سال اخیر ۱۹ کشور اقدام به حذف صفر از پول ملی خود کرده اند تا بتوانند تورم را در اقتصادشان کنترل کنند. [۱] آلمان در سال‌های ۱۹۲۱ تا ۱۹۲۳ میلادی تورم بسیار شدیدی را می گذراند. در سال ۱۹۲۳ قیمت‌ها در آلمان در هر دو روز یکبار دو برابر می شد. در سال ۱۹۲۳ م ارزش هر دلارآمریکا معادل با ۲ /۴ هزار مارک آلمان بود. آلمان در آن زمان به سراغ چاپ اسکناس ۵۰ هزار مارکی رفت، اما چون کفاف معاملات نمی داد اسکناس ۱۰۰ هزار میلیارد مارکی در سال ۱۹۲۳ چاپ کرد و، چون تجربه موفقی نداشت، درسال ۱۹۲۳ اقدام به حذف ۱۲ صفر از پول ملی کرد و یک واحد پولی جدید را معرفی کرد. [۲] بعد از جنگ جهانی دوم دوران تاز‌های از حذف صفر از پول کشورها آغاز شد و کشورها در مقاطع مختلف به سراغ این سیاست رفتند. مجارستان بعد از جنگ جهانی با تورم بسیار بزرگی یا همان ابرتورم روبرو شد که اقدام به حذف ۲۹ صفر از پول ملی خود کرد. فرانسه نیز در سال ۱۹۶۰ چهار صفر از پول خود حذف کرد.
انبوهی از برنامه‌های حذف صفر درکشور‌های دیگری نیز عملیاتی شده است؛ به طوری که کره جنوبی بعد از جنگ دو کره در سال ۱۹۵۷ میلادی ۲ صفر حذف کرد و در سال ۱۹۶۳ مجددا ًچون با تورم روبرو شد ۱ صفر دیگر نیز حذف کرد بعد از آن کشور شیلی در سال ۱۹۶۰ سه صفر در سال ۱۹۷۵ و سه صفر دیگر در پی یک موج تورمی از پول ملی خود حذف کرد.
آرژانتین و برزیل دو نمونه شکست خورده در سیاست حذف صفر از پول خود هستند؛ آرژانتین در سال ۱۹۷۰ دو صفر، در سال ۱۹۸۳ چهار صفر، در سال ۱۹۸۵ سه صفر و در سال ۱۹۹۲ چهار صفر از پول خود حذف کرد و حذف این صفرها باعث نجات اقتصاد آرژانتین از تورم نشد و حتی در حال حاضر نیز این کشور تورم بالایی دارد.
برزیل در شش مرحله و مقطع زمانی مجموعاً ۱۸ صفر از پول ملی خود حذف کرد، اما هنوز هم نتوانسته در حفظ ارزش پول ملی خود موفق باشد.
روسیه بعد از فروپاشی شوروی تورم شدید را تجربه کرد که در سال ۱۹۹۸ سه صفر از پول ملی خود را حذف کرد.
کشور ترکیه نمونه موفق در سیاست حذف صفر‌های اضافی از پول ملی است. این کشور در دهه ۷۰ تا ۹۰ گاهی تورم بالاتر از ۱۰۰ درصد در سال را تجربه می کرد. زیرا این کشور همزمان با کنترل نقدینگی با حذف شش صفر از پول ملی خود تجربه موفقیتآمیزی داشت.
شکست خورده ترین کشور در سیاست حذف صفر از پول خود، کشور زیمباوه است که در سال ۲۰۰۶ و ۲۰۰۸ و ۲۰۰۹ به ترتیب سه صفر، ده صفر و دوازده صفر از پول خود را حذف کرد، اما نتوانست موفق شود. [۳] چینی ها در سال ۱۹۴۷ دچار بحران ابر تورم شدند و با اصلاحات ارضی و جایگزین یوان با یوآن طلایی توانستند از بحران عبور کنند.
پرو کشوری بود که در دهه ۸۰ میلادی ارزش سه میلیارد و دویست و ده میلیون از پول قدیمی آن برابر یک دلار آمریکا بود، اما اقدام برای تغییر پول ملی باعث و خیمتر شدن اوضاع اقتصادی این کشور شد. [۴] کشور پرو یکی از کشور‌های ناموفق در سیاست حذف صفر از پول ملی است که تورم این کشور سالانه به طور متوسط بالای ۱۰۰ درصد یا گاهی هزاران درصد همراه بوده است.
نکته:
به طور کلی کشور‌هایی که تورم شدید داشته اند با حذف صفر نتوانستند تورم اقتصاد خود را کنترل کنند و در تمامی این کشورها، آن کشوری موفق بود که حذف صفر با سایر سیاست های کارآمد پولی و اقتصادی تلفیق کرده اند و تا زمانی که این کشورها دارای تورم نتوانستند نقدینگی را به حوزه تولید انتقال دهند و به سمت توسعه اقتصادی بکشند سیاست حذف صفر از پول ملی نه تنها کارساز نبوده بلکه به شکل شدیدتری بازگشته است.
حذف صفر از پول ملی در ایران
داستان تغییر پول ایران به سال ۱۳۰۸ باز می گردد. در آن زمان رسماً واحد پول ایران ریال تعیین شد. حذف صفر از پول ملی در ایران برمی گردد به سال ۱۳۷۲ که برای اولین بار مطرح شد. در سال ۱۳۸۶ زمان ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد بار دیگر این جریان قوت گرفت [۵] ، اما باز به دست فراموشی سپرده شد. در سال ۱۳۹۵ بار دیگر بر حذف صفر از پول ملی تاکید شد، اما باز به جایی نرسید. در ۱۱ دیماه ۱۳۹۷ از ایران چک های جدید با ۴ صفر کمرنگ شده رونمایی شد که تیتر بسیاری از رسانه ها شد. این مسئله در ۹ مرداد سال جاری ۱۳۹۸ در هیئت دولت به تصویب رسید.
حذف صفر از پول ملی فی نفسه به دلایل زیر قابل دفاع می باشد:
۱- ریال فعلی به عنوان واحد پول رسمی جایگاهی در بین مردم ندارد و مردم خودشان در محاوره معاملات خود یک صفر را حذف کرده اند.
۲- مردم در مبادلات ساده روزمره و در خواندن ارقام بزرگ نظام آماری و گزارشگری با مشکل مواجه هستند.
۳ – وجود صفر‌های زیاد باعث شده مردم در محاسبه دچار اشتباهاتی شوند به ویژه در زمینه تراکنش های کارتی و اینترنتی و گاهی هم باعث سوءاستفاده از افراد کمسواد شده است.
۴- در زمینه های محاسباتی و حسابداری و حسابرسی دفاتر اقتصادی و مالی، مشکلات مرتبطی وجود دارد.
۵- ناامنی در حمل مقادیر زیاد پول حتی برای مبادلات روزمره.
۶ - مردم درصف بانک ها با معضلات شمارش حجم بالای اسکناس معطل می‌شوند.
۷- مردم بدلیل حجم بالای پول مجبور هستند از ایران چک استفاده کنند و این باعث شده است که دچار مشکلات حقوقی ناظر بر ایران چک باشند.
۸ - بالا بودن هزینه چاپ و امحای اسکناس ها با توجه به حجم انبوه اسکناس.
۹- بدلیل نگهداری حجم بالای اسکناس، استهلاک اسکناس ها بالا رفته است....
نقد دو هدف اصلی دولت از حذف ۴ صفر
۱- کاهش تورم:
تورم به ویژه در نرخ های بالا به صورت مستقیم و غیرمستقیم هزینه زیادی را بر جامعه تحمیل میکند. بین تورم و رشد اقتصادی رابطه ای وجود داردکه برای تنظیم و هدایت سیاست های پولی جامعه دارای اهمیت است. [۶] دولت ها برای کنترل تورم ابتدا دست به اصلاحات سیستم اقتصادی میزنند و بعد اقدام به حذف صفر از پول ملی می کنند.
این تصور که حذف چهارصفر از پول ملی در ایران به تنهایی نرخ تورم را کاهش می دهد و باعث رشد و توسعه اقتصادی می شود نادرست و عوامانه است. حذف صفر در صورتی باعث کاهش تورم می شود که اصلاحات و بسترسازی های مناسب و اقدامات اساسی و زیربنایی در اقتصاد قبل از اجرای این طرح صورت گیرد. در واقع ابتدا باید یک ثبات نسبی در اقتصاد انجام داد و بعد اقدام به حذف صفر از پول ملی کرد که در غیر این صورت ممکن است در کوتاه مدت اثراتی بر کاهش سطح عمومی قیمت ها و کاهش نرخ تورم داشته باشد. اما کارشناسان معتقدند که به طور یقین در بلند مدت حذف صفر از پول ملی بدون در نظر گرفتن اصلاح در ساختار، نتیجه ای جز افزایش تورم نخواهد داشت.
۲ - بالابردن ارزش پول ملی:
ارزش پول ملی در هر کشور تحت تأثیر تولید آن کشور است و تا زمانی که روند تولید در یک کشور نامساعد و تولید رو به کاهش باشد، حذف صفر از پول نمی تواند ارزش پول ملی را بالا ببرد. ارزش پول ملی با کنترل مرز‌ها وجلوگیری از قاچاق کالا به ویژه کالا‌هایی که امکان تولید آن در کشور وجود دارد امکان پذیر است، زیرا کسانی که قاچاق کالا می کنند، دلار‌هایی وارد کشور می کنند که هرگز وارد چرخه تولید و اقتصاد نمی شود.
آیا دولت می‌خواهد ناکارآمدی خود را بپوشاند؟
در خبر‌ها و تحلیل‌های حول و حوش این موضوع مطرح است که دولت با اجرای طرح حذف چهار صفر از پول ملی می خواهد با بازی با ارقام ناکارآمدی خود را پنهان کند، زیرا بعد ازاجرای طرح حذف چهار صفر از پول ملی وقتی حجم نقدینگی که ۲ تریلیون تومان می باشد و ۴ صفر از آن حذف شود می گویند حجم نقدینگی ۲۰۰ میلیارد تومان است. وقتی ۹۹۶ میلیارد تومانی که در هرروز به حجم نقدینگی اضافه می شود با حذف چهار صفر می‌گویند ۹۹ هزار و ۶۰۰ تومان است، وقتی اختلاس فلان شخص می گویند ۳۰۰۰ میلیارد تومان است، با اصلاح پول ملی بیان می شود ۳۰۰ میلیون تومان، وقتی حقوق نجومی فلان مدیر دولتی ۵۷ میلیون تومان است و در وضعیت جدید بیان می شود ۵۷ هزارتومان، و این گونه دولت با بازی با ارقام سعی دارد ناکارآمدی خود را پنهان کند.
پیش شرط هایی که قبل از حذف صفر از پول ملی باید انجام داد:
۱- باید یک فضای رقابتی در بازار‌ها به وجودآید و حتی این رقابت عمیق شود. زیرا رقابت عامل پویایی و کارآمدی اقتصاد است و هر چه شاخص های رقابتی بودن بالاتر رودآن اقتصاد توانمندتر، توسعه یافته تر و رشد یافته تر است. [۷] رقابت باعث می شود خلاقیت و نوآوری افزایش پیدا کند و صاحبان صنایع و فعالان اقتصادی ترغیب شوند تا با افزایش بهره وری و نوآوری، ضمن اینکه سود بیشتری کسب کنندکالا وخدمات با کیفیت بیشتری به مشتریان عرضه کنند.
۲ - باید قدرت قیمت گذاری عوامل اقتصادی محدود شود.
۳ -باید انضباط و شفافیت در بودجه و رفتار مالی دولت اتفاق افتد.
۴ - باید نظام مالیاتی اصلاح شود و وابستگی اقتصاد کشور و بودجه دولت به درآمد نفت خام کاهش یابد.
۵ - باید بر اعطای اعتبار و بازیافت وام های معوقه نظارت کامل صورت بگیرد.
۶- دولت بایدانضباط پولی داشته باشد.
مزایای حذف ۴ صفراز پول ملی:
۱- صرفه جویی در هزینه چاپ اسکناس: طبق آمار در سال ۱۳۸۴ بیش از ۸ میلیارد برگ اسکناس در کشور ما در جریان بوده است که با توجه به جمعیت کشور، سرانه اسکناس هر ایرانی ۱۱۴ برگ می شود. این آمار در کشو رهای پیشرفته ۱۳ تا ۱۴ برگ برای هر نفراست. یعنی آمار اسکناس چاپی در ایران ۱۰ برابرکشور‌های پیشرفته است. [۸] با حذف ۴ صفر از پول، حجم عظیمی از هزینه چاپ اسکناس بر اقتصاد کشور برداشته می شود.
۲- اثرات مثبت روانی در جامعه: وقتی ۴ صفر از پول ملی حذف شود، مردم از لحاظ روانی احساس می کنند که پول کمتری در معاملات روزمره هزینه می کنند). [۹] البته این به صورت کوتاه مدت است (۳- سادگی در معاملات و نگهداری سادهتر حساب ها، ارقام و ترازنامه ها
۴- کاهش تسهیلات فعالیت دستگاه‌های خودپرداز
۵- بهبود و راحتی سیستم ضبط و ثبت و خواندن اعداد، بویژه اعداد بزرگ و اطلاعات شرکت ها و آسایش و راحتی و سادهتر شدن عملیات حسابداری و حسابرسی
۶- آسان ترشدن نقل وانتقال پول وکاستن مخاطرات آن در حجم کلان. [۱۰] ۷- مانع نفوذ ارز خارجی: با کم شدن صفر از پول ملی، مردم به پول ملی اعتماد بیشتری می کنند و از پول های خارجی و دلار کمتر استفاده می کنند.
۸- افزایش ارزش اسمی پول ملی و تقویت آن: باحذف صفر ازپول ملی جایگاه پول ملی در حوزه بینالملل افزایش می یابد. یعنی یک دلارآمریکا برابر با ۱۲ تومان میشود نه این که۱۲۰ هزار برابر، و این همان ارزش اسمی پول است.
۹- حذف صفر از پول ملی بعد از اقدامات اساسی و بنیادی در اقتصاد، باعث کاهش تورم می شود و کاهش تورم موجب جلب اعتماد سرمایه گذاران خارجی و جذب سرمایه گذاران خارجی موجب تسهیل روند رشد اقتصادی کشور خواهد شد.
۱۰- کاهش نیاز به استفاده ازچک های بانکی به شکل بی رویه و غیرمنطقی [۱۱] ۱۱- اشغال فضای کمتر آمار و اطلاعات مالی در حافظه و هارد رایانه ها. [۱۲]
معایب طرح حذف ۴ صفر از پول ملی
۱ - هزینه سنگین امحاء اسکناس های فعلی و تولید اسکناس ها بعد از حذف ۴ صفر: طبق آمار بانک مرکزی حدود ۷ میلیارد اسکناس ۵ هزارتومانی و بیشتر از ۵ هزار تومانی و بیش از یک میلیارد اسکناس کمتر از ۵ هزارتومانی وجود داردکه ارزش این ۸ میلیارد برگ اسکناس و ایران چک (۴۵ درصد از این اسکناس و ۵۵ درصد ایران چک) ۶۵ هزار و ۲۰۰ میلیارد تومان است. هزینه امحا و تولید هر برگ اسکناس ۲۲۴ تومان است. کل هزینه تغییر و تولید اسکناس های جدید ۱۹۱۶ میلیارد تومان می شود. [۱۳] ۲ - افزایش سطح عمومی قیمت ها [۱۴] : حذف صفر از پول ملی باعث می شود عده ای تلاش کنندکه قیمت کالای خود را افزایش دهند و بر مبنای پول جدید کالای خود را با قیمت بالاتری ارزشگذاری کنند. عدم نظارت بر بازار در چنین شرایطی، با توجه به پیچیدگی اجرای این تصمیم، باعث افزایش سطح عمومی قیمت ها می شود.
۳- حذف صفر از پول ملی باعث ناسازگاری در زیرساخت و ساختار دفاتر و صورت های مالی و پایگاه‌های اطلاعاتی جدید و قدیم و تحمیل هزینه بالا بر فعالان اقتصادی جهت سنخیت سازی می شود. علاوه بر این، در دفاتر و پایگاه‌های اطلاعاتی وصورت های مالی یک بی نظمی بین اطلاعات قبلی و جدید اتفاق می افتد که باعث اتلاف وقت می شود و حتی مقایسه سرعت های مالی و حساب‌های اقتصادی با مشکل مواجه میشود.
۴- بعضی ازکارشناسان معتقدند افراد مسن تا مدت ها از قبول واحد پول جدید سرباز می زنند.
۵ - بسیاری از کارشناسان معتقدندکه حذف صفر در متغیر‌های واقعی کاملاً بی اثراست.
۶- مردم ممکن است درکوتاه مدت احساس کنند از لحاظ روانی کالا‌ها ارزان شده اند، اما بعد از مدتی متوجه می شوند که حجم عظیمی از ارزانی وجود دارد، اما قدرت خرید ندارند (زیرا همان گونه که ۴ صفر از قیمت کالا‌ها برداشته میشود ۴ صفر نیز از جیب مردم کم می شود) و این باعث می شودکه بی اعتمادی به پول ملی در اثر تورم و نوسانات ارزی فعلی بازگردد.
۷ - احتمال این که مردم در سایه عدم اعتماد، خبرسازی و شایعات، تمایل به نگهداری ارز‌های خارجی داشته باشند زیاد می شود که این باعث می شود دوباره ارز‌های خارجی در کشور گران شود.
۸- امکان نیاز دوباره به اصلاح پول ملی به علت وجود تورم و بی اثر شدن طرح حذف چهار صفر از پول ملی.
پی نوشت:
[۱] روزنامه خریدار شماره ۳۵۴، ۱۵ مرداد ۱۳۹۸
[۲] همان
[۳] خبرگزاری ایسنا ۱۳ مرداد ۱۳۹۸، کدخبر: ۹۸۰۵۱۳۰۶۴۸۳
[۴] همان
[۵] سایت تابناک، ۹ مرداد ۱۳۹۸، کد خبر:۹۱۵۱۵۵
[۶] مقاله تاثیر نااطمینانی تورم بر نرخ ارز در ایران، ۱۳۹۳، عباسعلی ابونوری، محمد توکلیان
[۷] روزنامه صمت، ۱۰ دی ماه ۱۳۹۳
[۸] پایگاه خبری تحلیلی پیرانشهر، ۹ مرداد ۱۳۹۸
[۹] خبرنامه دانشجویان ایران، ۲۲ مرداد ماه ۱۳۹۸، کد خبر: ۳۲۳۶۴۲
[۱۰] خبرگزاتری صدا و سیما، ۹ مردادماه ۱۳۹۸، کد خبر: ۲۴۸۹۲۸۱
[۱۱] سایت تابناک، ۱۸ آذر ۱۳۹۵، کد خبر: ۶۴۶۸۱۶
[۱۲] همان
[۱۳] خبرگزاری جمهوری اسلامی، ۱۶ مرداد ماه ۱۳۹۸، کد خبر: ۸۳۴۲۷۸۲۸
[۱۴] پیک ایران، ۲۳ مردادماه ۱۳۹۸، کد: ۱۸۸۶۴۳