اساساً هرآنچه که در یک زندگی اجتماعی وجود دارد، شامل آن است و با پیشرفت مراحل زندگی اجتماعی از خانواده به قبیله، از قبیله به روستا، از روستا به شهر‌ها و کشورها، دامنه آن نیز وسیع‌تر و طویل‌تر می‌شود و از آنجایی که شرایط زمانی و مکانی، که سازنده اولویت‌ها هستند، متفاوت‌اند.
امر به معروف و نهی از منکر، هر دو از فروع واجب مذهب تشیع در دین اسلام هستند که البته واجب بودن آن‌ها منوط به شرایطی است که باید برقرار باشند تا نتیجه عمل، عکس آنچه که مدنظر است حاصل نشود.
امر به معروف و نهی از منکر همواره از جانب ائمه معصوم و علمای دین توصیه شده و مهمترین نمونه عینی این تکلیف الهی عبارت است از قیام امام حسین (ع) علیه حکومت یزید. امام حسین (ع) در وصیت خود به برادرشان محمد حنفیه، یکی از اهداف قیام خویش را امر به معروف و نهی از منکر عنوان می‌کنند.
امر به معروف و نهی از منکر در تعریف ساده عبارت است از دعوت به آنچه که خوب و نهی کردن از آنچه که بد است. حال سوال این است که معیار این خوبی و بدی چیست؟ چه عواملی در پیدایش خوب و بد وجود دارد؟ میزان دخالت انسانی در تعیین حدود خوبی و بدی چیست؟
پاسخ به این سوالات بسیار ساده است؛ از آنجایی که امر به معروف و نهی از منکر مختص مذهب تشیع و دین اسلام است، فلذا حرکت در مسیر آن در چهارچوب قوانین اسلام خواهد بود. خداوند به واسطه پیامبر (ص) و ایشان نیز به واسطه قرآن و عترت که میراث بزرگ واقعه غدیرخم هستند، خط و مشی زندگی درست و صحیح را مشخص کرده و راه‌های رسیدن به سعادت بشری را فراهم آورده است و در نتیجه خوبی، بدی، اثرات هر یک بر زندگی و همچنین راه‌های تحقق هرکدام از آن‌ها به صراحت و تفصیل توصیف و توضیح داده شده‌اند.
دامنه‌ی امر به معروف و نهی از منکر
امر به معروف و نهی از منکر، تمام بخش‌های زندگی انسان را شامل می‌شود و اساساً در فرد، معنایی ندارد و لزوم اجرای آن وجود جمع است و از این نظر، جامعه و زندگی اجتماعی اساس آن است؛ لذا تمام روابط اجتماعی، فرهنگی، مذهبی، سیاسی و اقتصادی و حتی خانوادگی در حیطه قلمرو اجرای امر به معروف و نهی از منکر هستند.
آگاهی به مسائل
با توجه به موارد فوق و نیز آنچه که شرایط امر به معروف و نهی از منکر هست، لازم است فرد آمر به معروف و ناهی از منکر، خود عالم به آنچه که بدان امر و نهی می‌کند باشد و در نتیجه دومین لازمه امر به معروف و نهی از منکر، آگاهی به مسأله امر و نهی است و به عبارتی تخصص در آنچه که بدان پرداخته می‌شود واجب است تا نتیجه کار موجب شدت گرفتن منکر نشود.
لزوم شناخت اولویت‌ها
نکته دیگری که باید در این زمینه رعایت شود، رعایت اولویت‌ها است. اولویت امور بر یکدیگر بدین شرح است که ممکن است پرداختن به موضوعی که درست انتخاب شده است موجب شود سایر مسائل نیز خود به خود در کوتاه مدت حل و فصل شود. علی هذا لازم است اولویت مسائل در امر و نهی مورد توجه قرار گیرد تا نه موجب تحت فشار قرار گرفتن شخص امر و نهی شونده شود و نه موجب دلسردی آمر به معروف و ناهی از منکر از آنچه که بدان امر و نهی می‌کند. با توجه به شرح داده شده، زندگی اجتماعی، آگاهی به خوب و بد و نیز شناخت اولویت‌ها در پرداخت به امر به معروف و نهی از منکر ضروری است.
در جامعه کنونی بنا به شرایط، امر به معروف و نهی از منکر به آن صورت که باید وجود ندارد، هرچند که نباید وجود آن را رد کرد، به طور عادی این فریضه مهم در جامعه جریان دارد، اما متأسفانه آنطور که باید، بدان پرداخته نشده و مفاهیم آن نیز برای عموم مردم ناشناخته است.
معروف‌ها و منکرهای فراموش شده
در پاسخ به این سؤال که چه معروف‌ها و چه منکر‌هایی به فراموشی سپرده شده‌اند، نمی‌توان به سادگی پاسخ داد. همانطور که قبلاً اشاره شد، حد و مرزی برای امر به معروف و نهی از منکر وجود ندارد و اساساً هرآنچه که در یک زندگی اجتماعی وجود دارد، شامل آن است و با پیشرفت مراحل زندگی اجتماعی از خانواده به قبیله، از قبیله به روستا، از روستا به شهر‌ها و کشورها، دامنه آن نیز وسیع‌تر و طویل‌تر می‌شود و از آنجایی که شرایط زمانی و مکانی، که سازنده اولویت‌ها هستند، متفاوت‌اند. نمی‌توان گفت که موضوعی به فراموشی سپرده شده و بالعکس و باید با دید دیگری به آنچه که فراموش شده پرداخت.
اصول دین در مذهب تشیع عبارتند از توحید، عدل، نبوت، امامت و معاد. با اندکی تأمل در این اصول قابل درک است که توحید، نبوت، امامت و معاد هرسه امری فردی و اعتقادی هستند هر چند که آثار آن‌ها در اجتماع مشخص می‌شود؛ اما عدل، موضوعی است که در جمع معنا پیدا می‌کند و در فردیت معنای خاصی پیدا نمی‌کند و اصولاً معنی و مفهوم آن در روابط اجتماعی است و از طرفی عادل از صفات خداوند است که اشاره به نگاه او به بندگانش دارد و در همین راستا خداوند حقوق خود بر بندگان و حقوق بندگان بر خود را مشخص می‌سازد. حال این سوال مطرح می‌شود که عدل و عدالت چه ارتباطی با امر به معروف و نهی از منکر دارد؟ در پاسخ به این سؤال باید گفت که عدل حد و مرزی ندارد، هر فعلی که در عالم هستی وجود دارد، مشمول قانون عدل است. عدل و عدالت را می‌توان در یک جمله کوتاه از کلام امیرالمؤمنین علی (ع) استفاده کرد که می‌فرمایند: «آنچه که براى خود دوست میداری، برای دیگران هم دوست بدار و آنچه براى خود نمى پسندى، براى دیگران هم مپسند» و البته این سخن بر این مبنا مشخص شده که پایبندی به دین مبین اسلام معیار پسند هرآنچه که خوب است می‌شود.
نتیجه‌گیری
موضوع عدالت و طلب آن توسط تک‌تک مردم یک جامعه که همان عدالتخواهی است، از نیاز‌های مهم زمان است که متأسفانه کم‌رنگ شده است و چنانچه مردم عدالتخواه بوده و در راستای تحقق عدالتخواهی گام بردارند، بر این اساس که عدل از صفات خداوند است و تضمین اجرای آنچه که در دین به خوب و خیر تعبیر شده، می‌باشد. با اجرای صحیح این فریضه دینی به مرور جامعه شاهد آن خواهد شد که دیگر منکری وجود نخواهد داشت که شخصی به آن مبتلا شود تا نیاز به امر به معروف و نهی از منکری وجود داشته باشد.