انقلاب اسلامی از همان ابتدای پیروزی خود چالشی بزرگ برای نظام بین‌الملل و کشورهای منطقه به حساب می‌آمد که نظم مطلوب آنان را بر هم ریخته بود. این چالش وقتی بیشتر شد که روز به روز ماهیت آن در نفی مکاتب شرقی و غربی از یک سو و تقابل با تفکرات التقاطی و واپس‌گرایانه از سوی دیگر برای جهانیان آشکار و به الگویی موفق برای مقابله با استعمار و استبداد نزد ملت‌های منطقه بدل شد. این امر موجب شد تا دشمنان این ملت با همه توان برای سرنگونی این انقلاب وارد میدان شوند و هر روز شاهد فتنه‌ای جدید برای تضعیف و براندازی این انقلاب نوپا باشیم. در این میان سؤالی مطرح بود که با توجه به این سطح از تهاجم گسترده، انقلاب اسلامی چگونه خواهد توانست در برابر دشمنان ایستادگی کرده و فتنه‌ها را مهار کند؟ پاسخ حضرت امام به این پرسش، اتخاذ دکترین «مقاومت مردم پایه» بود. امام(ره) معتقد بودند، همان عواملی که موجب پیروزی انقلاب اسلامی شد، خواهند توانست به رمز موفقیت و تداوم انقلاب هم بدل شوند. یکی از مهم‌ترین آنها حضور گسترده و متحد مردم پای کار انقلاب بود. این حضور متحد پس از انقلاب نیز باید دوام می‌یافت و مردم نباید کار انقلاب را تمام شده دانسته و امور را رها کرده و به زندگی روزمره خود می‌پرداختند. بلکه باید سازوکاری طراحی می‌شد که مردم هوشمندانه و سازمان یافته پای کار انقلاب بمانند. این نگاه بر آمده از نگاه هستی‌شناسانه و انسان‌شناسانه و آن باور تمام‌عیار امام(ره) به ملت بود که با همه وجود به سالار بودن آنان در اداره جامعه به آن اعتقاد داشت. تجلی کامل و عینی این دکترین را می‌توان در تشکیل بسیج مستضعفین مشاهده کرد.
حوادث پر التهاب ماه‌های ابتدایی شکل‌گیری انقلاب اسلامی، ضرورت بسیج همگانی ملت برای دفاع از امنیت کشور در برابر ناآرامی‌های ایجاد شده به دست دشمنان انقلاب را ایجاب کرده بود. در این میان ماجرای تسخیر لانه جاسوسی به دست دانشجویان پیرو خط امام(ره) و آشکار شدن تبدیل این سفارتخانه به پایگاهی برای جاسوسی و توطئه‌افکنی علیه نظام جمهوری اسلامی، انقلاب اسلامی را در شرایط ویژه «رویارویی مستقیم با آمریکا» قرار داد.
تهدید آمریکایی‌ها برای حمله نظامی به ایران به قصد آزادی جاسوسان، موضوعی بود که ضرورت وجود نیروی منسجم، آموزش دیده، نظامی، انقلابی و مردمی برای دفاع همه‌جانبه از انقلاب اسلامی را بیش از گذشته فراهم آورد. در چنین شرایطی بسیج مستضعفین به فرمان حضرت امام خمینی(ره) در 5 آذر 1358 تشکیل شد.
حضرت امام(ره) در همان ایام در دیدار با جمعی از پاسداران درباره ضرورت دفاع از کشور فرمودند: «مملکت اسلامی باید همهاش نظامی باشد. تعلیمات نظامی داشته باشد... یک مملکت بعد از یک چند سالی بشود یک کشوری با 20 میلیون جوان که دارد بیست میلیون تفنگدار داشته باشد. بیست میلیون ارتش داشته باشد و این یک همچه مملکتی آسیب بردار نیست.» (4/9/1358) و به این شکل بسیج با حضور میلیون‌ها جوان انقلابی در مساجد سراسر کشور شکل گرفت.
نکته قابل ملاحظه آنکه از همان ابتدای شکل‌گیری، بسیج با دشمنان داخلی و خارجی متفاوتی مواجه بود که قصد داشتند به هر نحو ممکن بسیج را از صحنه به در برند. این کینه‌ورزان که بسیج را رمز بقا و دوام نظام مقدس جمهوری اسلامی می‌دانند، در تلاشند با بکارگیری حربه «انکار» و «اتهام»، بسیج را تخریب کرده و پایگاه اجتماعی آن را تضعیف کنند و زمینه اضمحلالش را فراهم آورند. در نگاهی کلان‌تر باید گفت، مشکل اصلی کینه‌توزان تنها با تشکل بسیج نیست، بلکه اغراض و نیت اصلی دشمنان، مقابله با بسط و گسترش تفکر و نگرشی است که مبتنی برآن تشکل بسیج شکل گرفته است. نگرشی که مولد دکترین «ما می‌توانیم»، «استکبارستیزی» و... بوده و گفتمان‌های انحرافی را به چالش کشیده بود؛ چرا که به فرموده حضرت روح‌الله(ره): «اگر بر کشوری نوای دلنشین تفکر بسیجی طنین‌انداز شد، چشم طمع دشمنان و جهانخواران از آن دور خواهد گردید و الّا هر لحظه باید منتظر حادثه ماند.»(2/9/1367)
رهبر حکیم و فرزانه انقلاب اسلامی در شرح علت دشمنی با بسیج می‌فرمایند: «ابراز دشمنی با بسیج، یعنی ابراز دشمنی با مجاهدت و تلاش و نشاط و کار در همه میدان‌ها. خیلی روشن است که آرزومندان ناکامی این ملت، از بسیج ناراحتند. هرکس آرزومند است که این ملت ناکام بشود و شکست بخورد، از حضور بسیج ناراحت است. همه دشمنان، همه حاسدان، همه دل‌بستگان به دشمن در داخل، از بسیج خوش‌شان نمی‌آید.» (2/6/1384)
محصول به کارگیری و بسط و گسترش تفکر بسیجی در عرصه‌های مختلف، موفقیت‌های چشمگیر علمی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی است که در وضعیت محاصره اقتصادی و مبتنی بر خوداتکایی حاصل شده است. به واقع موفقیت‌های بسیج امروز به خاری در چشمان دشمنان اسلام و انقلاب بدل شده که کینه آن را در دل می پرورند.
امام خامنه‌ای با توجه به این مسئله می‌فرمایند: «از اول انقلاب تا امروز، بسیج خار چشم دشمنان بوده؛ چه دشمنان داخلی و چه دشمنان خارجی. همیشه بسیج مورد تهاجم لفظی و عملی دشمنان قرار داشته است. سمپاشی و لجن‌پراکنی علیه بهترین جوانان این کشور که در صفوف بسیج مستقرند، مخصوص یک دوره از دوره‌های پس از انقلاب نیست؛ از اول بوده، تا امروز هم بوده است؛ خواهد بود؛ بعد از این هم خواهد بود. البته دشمنان موفقیت‌های بسیج را می‌بینند. بسیج در میدان دفاع مقدس از خود حرکتی نشان داد که برای دنیا شگفت‌آفرین بود. حضور بسیج در میدان‌های جنگ و دفاع مقدس، هم به عنوان یک عمل نظامی و هم به عنوان روحیه‌دهی به رزمندگان مستقر در سازمان‌های نظامی‌ـ یعنی ارتش و سپاه‌ـ تأثیرات معجزآسایی داشته است. آن‌جایی که بسیج بود، روحیه و معنویت هم بود؛ طبعاً ایستادگی و مقاومت هم بود و بر اثر آن همه، پیروزی هم نصیب می‌شد.» (2/6/1384)