سه ماه از اجرای برجام می‌گذرد و هنوز از اجرای تعهدات طرف غربی در قبال ایران خبری نیست. تعهدی که نه تنها دولت فعلی آمریکا در قبال آن از خود سلب مسؤولیت کرده بلکه به دولت آینده اجازه می‌دهد تا آن‌را کاملاً نادیده بگیرد.
23تیر سال گذشته خبر توافق هسته‌ای ایران و1+5 در صدر اخبار رسانه‌های جهان قرار گرفت. اهمیت این مسأله در آن بود که به‌دنبال توافق هسته‌ای، برنامه جامع اقدام مشترک منعقد شد؛ برنامه‌ای که به تحریم‌های ظالمانه اقتصادی و مالی ده‌ساله علیه ایران پایان می‌داد.
براین اساس روز 26 دی‌ماه سال1394 برجام حالت اجرایی گرفت تا رؤیای برداشته شدن تحریم‌ها محقق شود. در همین راستا وزارت امور خارجه کشورمان موظف شد هر سه ماه، گزارشی از نحوه اجرای برجام به کمیسیون امنیت ملی مجلس ارائه دهد که اولین موعد آن 26 فروردین بود. رهبر معظم انقلاب اسلامی حضرت امام خامنه‌ای در اولین روز سال 95 به بدعهدی‌های مکرر آمریکا در اجرای برجام اشاره کرده بودند. بدعهدی‌هایی که هدف تمام آن‌ها محروم کردن ایران از نتایج برجام است.
سه ماه از اجرای برجام می‌گذرد و هنوز از اجرای تعهدات طرف غربی در قبال ایران خبری نیست. تعهدی که نه تنها دولت فعلی آمریکا در قبال آن از خود سلب مسؤولیت کرده بلکه به دولت آینده اجازه می‌دهد تا آن‌را کاملاً نادیده بگیرد. روش پیش گرفته شده از طرف مقامات آمریکایی در طول چند ماه گذشته یک طرح جدید برای دور زدن توافقات بین‌المللی میان کشورهاست. ظرافت روش دور زدن برجام تاکنون متأسفانه با اقدام قاطعی از جانب دستگاه دیپلماسی دولت یازدهم مواجه نشده است.
* حذف تحریم‌ها از حرف تا عمل
تا پیش از رسیدن به تاریخ ارائه اولین گزارش وزارت خارجه به مجلس، مقامات دولت یازدهم در هر فرصتی که به‌دست می‌آوردند، از اجرایی‌شدن برجام، حذف تحریم‌ها و برداشته شدن موانع تجاری و مالی سخن می‌گفتند اما در عمل آنچه به‌وقوع پیوسته بود، تداوم مشکلات نقل و انتقال ارز، عدم دسترسی به دلارهای نفتی ایران در بانک‌های خارجی و نگرانی بانک‌های اروپایی بابت از سرگیری روابط پیشین خود با ایران بود. تناقض حرف و عمل در باز شدن اجرای برجام، منجر به نارضایتی بخش خصوصی شد.
با این وجود رئیس جمهور در آخرین نشست خبری خود قبل از پایان سال 94 نسبت به اظهار نظر علی‌اکبر صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی، در مورد تأخیر طرف غربی در اجرای برخی از تعهدات خود ازجمله برداشتن تحریم‌های بانکی، واکنش نشان داد و سعی کرد کماکان نشان دهد اجرای برجام بدون مشکل در حال پیشرفت است.
واکنش رسمی صالحی به عدم لغو تحریم‌ها، در 14 فروردین نیز تکرار شد. وی اعلام کرد: هنوز شرایط رفع تحریم انجام نشده است، هنوز بانک‌های بزرگ پا پیش نگذاشته‌اند، دلیلش این است که در زمان تحریم مجازات‌های سنگینی شده‌اند و هنوز از ارتباط با ایران ترس دارند.
* عدم پایبندی آمریکایی‌ها از زبان سیف
موضوع پایدار ماندن تحریم‌های بانکی از سوی مرد شماره دوم هسته‌ای، عباس عراقچی نیز تأیید شد. اما متأسفانه دولت به‌جای واکنش جدی به تعهد‌گریزی طرف غربی به‌خصوص آمریکا، همچنان مدعی بود برجام در حال اجرا است.
تا آن‌که ولی‌الله سیف، رئیس بانک مرکزی جمهوری اسلامی در سفری که به کشور آمریکا داشته و با برخی از مقامات این کشور دیدار داشته است، در گفت‌وگوی خود با خبرنگار بلومبرگ با بیان این‌که آمریکایی‌ها به تعهدات خود پای‌بند نبوده‌اند، گفت: تقریباً هیچ‌چیز اتفاق نیفتاده است. به‌طور کلی ما قادر نیستیم از پول‌های خود در خارج استفاده کنیم. ایران سه ماه بعد از اجرایی شدن برجام، توان دست‌یابی به 100 میلیارد دلار دارایی ضبط‌شده‌اش در خارج از کشور را نداشته و برای پرداخت صورت‌حساب‌هایش در مبادلات خارجی به‌دنبال راهی برای استفاده از دلار است.سیف نگرانی بانک‌های اروپایی از نقض قوانین آمریکا و ترس از مواجه شدن با جریمه‌های سنگین این کشور را ازجمله موارد دیگر عدم اجرای برجام دانست و تأکید کرد: ایران برای پرداخت پول به تأمین‌کنندگان کالا نیازمند دسترسی به نظام مالی آمریکا است.
در واقع به‌دلیل تحریم‌های هسته‌ای، در چندین سال گذشته همکاری‌های بین بانکی «موسوم به مبادلات چرخه دلار » برای ایران ممنوع شده بود. این وضعیت به کشورمان اجازه استفاده از خدمات دلاری در مبادلات خارجی را نمی‌داد. در نتیجه ایران تا زمان حذف تحریم‌ها نمی‌توانست بدون ارتباط مستقیم با نظام بانکی آمریکا، روابط اقتصادی خود را با سایر کشورها به حالت عادی درآورد.
* بند سوم گزارش وزارت خارجه، اشاره به بدعهدی آمریکا
چند روز پیش گزارش مفصل وزارت امور خارجه به مجلس درباره روند اجرایی برجام منتشر شد؛ اما مهم‌ترین قسمت آن گزارش، قسمت پایانی آن بود که به چالش‌های پیش روی برجام می‌پرداخت. دستگاه دیپلماسی در بند سوم از این چالش‌ها به بدعهدی آمریکایی‌ها اشاره می‌کند و از تهدید و ارعاب سایر کشورها از سوی آن‌ها می‌نویسد و در پایان این بند می‌گوید: چالش‌های ما با طرف آمریکایی و تا میزان کمتری با طرف اروپایی پس از اجرای برجام خاتمه نیافته است و وزارت خارجه با قوت و به‌صورت مستمر و حتی روزانه در سطوح مختلف در حال پیگیری و فشار به طرف مقابل برای اجرای صحیح تعهدات آن‌ها می‌باشد.
* انجام تعهدات فراتر از برجام از سوی ایران
در این رابطه اگرچه محمد جواد ظریف اعلام کرده بود، دسترسی به نظام مالی آمریکا جزو برجام نبوده است. برخلاف برخی ادعاها، بحث باز شدن سوئیفت و ال سی در حال حاضر جزو اولین موانع تحقق برجام به‌شمار رود. این در حالی است که ایران در راستای برنامه اقدام جامع مشترک، صدها تن اورانیوم غنی‌شده را از کشور خارج کرد و با از کار انداختن سانتریفیوژها، چرخه غنی‌سازی برای مدتها ناقص شد.اجرای تعهدات از سوی ایران تا آنجا پیش رفت که یوکیا آمانو، مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، اعلام کرد که ایران حتی فراتر از برجام تعهدات خود را انجام داده است. هم‌چنین آمریکایی‌ها نیز اعتراف کردند ایران شدیدترین بازرسی‌ها را در برنامه هسته‌ای خود پذیرفت.
* آمریکا حتی یک روز از فرایند فشار علیه ایران دست نخواهد کشید
مسأله قابل تأمل در طول اجرای برجام، تحریم‌های جدیدی است که آمریکا به بهانه آزمایش‌های موشکی ایران تصویب کرد. یک‌روز بعد از اعلام اجرای توافق هسته‌ای، وزارت خزانه‌داری آمریکا تحریم‌های تازه‌ای را در واکنش به آزمایش موشکی اخیر ایران وضع کرد.اقدامی که نشان داد طرف آمریکایی حتی یک‌روز نیز از فرایند فشار علیه ایران دست نخواهد کشید. در مفاد این تحریم نام ده فرد و شرکت مشاهده می‌شود که آمریکا مدعی است با برنامه موشکی ایران در ارتباط هستند. اتحادیه اروپا نیز در 11 آوریل 2016 اقدامات محدودکننده خود در زمینه نقض حقوق بشر در ایران را به مدت یک‌سال تمدید کرد. این تحریم اتحادیه اروپا 82 فرد حقیقی و یک فرد حقوقی ایرانی را شامل می‌شود.
هم‌چنین روز پنجم فروردین سال جاری نیز دفتر کنترل دارایی‌های خارجی وزارت خزانه‌داری آمریکا تحریمی علیه ایران وضع کرد، بر اساس آن، اشخاص و شرکت‌های جدیدی به اتهام حمایت از برنامه‌ی موشکی ایران به لیست تحریم‌ها اضافه شد.
روز 28 فروردین هم وزارت خارجه آمریکا تصمیم خود را برای گنجاندن دوباره ایران به فهرست «کشورهای متضمن نگرانی‌های خاص» به موجب «قانون آزادی‌های مذهبی بین‌المللی» به اطلاع کنگره رساند. نکته حائز توجه این است که متن قانون یادشده زمینه‌های اعمال تحریم علیه کشورهای موجود در فهرست کشورهای متضمن نگرانی‌های خاص را فراهم می‌آورد.
بنابراین، قانون محدودیت سفر اتباع دیگر کشورها به ایران، تشکیل کمیته نظارت بر برجام در کنگره، طرح موسوم به قانون شفاف‌سازی حمایت ایران از تروریسم با اهداف فشار به مؤسسات مالی و تجاری ایرانی تنها بخشی از اقداماتی هستند که دولت آمریکا در طول 90 روز گذشته برای مقابله با بهره‌مندی ایران از مزایای برجام تصویب کرده‌اند.
* انتظار اقدامات سازش کارانه بیشتر از سوی ایران (برجام‌های 4-3-2 و...)
این مسائل در حالی به‌وقوع پیوست که چند روز قبل اوباما در سخنانی گفت: توافق هسته‌ای برای توقف برنامه هسته‌ای ایران و انتقال مواد هسته‌ای بود که محقق شد اما من نمی‌توانم قول بدهم ایران می‌تواند از این فرصت برای ورود به جامعه بین‌الملل استفاده کند. روح توافق هسته‌ای نیازمند سیگنال‌هایی است که ایران باید بفرستد و از آن طریق شرکت‌ها را مطمئن سازد، اقدام تحریک‌آمیزی نمی‌کند.
در واقع رئیس جمهور آمریکا آشکارا اعلام کرد اجرای برجام نیازمند اقدامات سازش‌کارانه بیشتری از سوی ایران است. از این‌رو می‌توان پیشنهاد جان کری برای حل مسالمت‌آمیز آزمایش‌های موشکی به ایران را در راستای انتظار آن‌ها برای دریافت «سیگنال» تحلیل کرد.
با توجه به این رویکرد باید منتظر فشارهای بیشتری درخصوص توقف برنامه موشکی، حقوق بشر و پایان دادن به حمایت از حزب‌الله و نیروهای مقاومت به کشور باشیم. فشارهایی که تحت عنوان برجام 2، 3 و 4 رسانه‌ای خواهند شد.
* تدبیر دسته‌جمعی برای جلوگیری از خسارات بیشتر
باکمال تأسف، یکی از بزرگ‌ترین نقاط ضعف برجام که بارها از سوی کارشناسان مسائل راهبردی در داخل کشور مورد نقد قرار گرفت، وجود تعهدات ناهم‌تراز در متن برجام است که عملاً انعطاف و پویایی لازم را برای واکنش به کارشکنی‌های احتمالی طرف غربی شدیداً کاهش می‌دهد.متأسفانه مجموعه اقدامات طرف غربی برای محدود کردن قدرت مانور ایران برای استفاده از مزایای برجام تاکنون پاسخ قاطعی دریافت نکرده است و علت اصلی این بی‌پاسخی، خلا تعهدات ناهم‌تراز است. در واقع فرایند بده‌بستان برجام با عقل دیپلماتیک سازگار نیست و طرف غربی در قبال اقدامات نقدی ایران چندان التزامی به رعایت دقیق تعهدات خود ندارد لذا حداکثر بهره‌برداری را از ناهم‌ترازی موجود می‌برد.
ادامه این روند موجب می‌شود تا برجام نه‌تنها یک راه‌حل یا فرصت نباشد بلکه نقش یک گروگان را برای کنترل رفتار سیاسی کشور با پذیرش استانداردهای طرف غربی فراهم آورد. شاید زمان آن فرارسیده است تا جمهوری اسلامی با اقدامی مشابه که نه ناقض برجام باشد و نه موید آن، پاسخی درخور به کارشکنی‌های مستمر غرب دهد. بنابراین، زمان آن فرارسیده است که در فضای آرامش سیاسی کشور بعد از انتخابات مجلس شورای اسلامی یک تدبیر دسته‌جمعی و اقدام قاطع در برخورد با روش سیاسی غرب در موضوع برجام اندیشیده شود تا بیش از این منافع ملی توسط دشمنان اسلام و انقلاب پایمال نشود، و این مهم همدلی، همراهی، همکاری و تلاش مجدانه تمام مسؤولان را می‌طلبد.
منبع: تسنیم