استادان دوره آموزشی شعر آیینی با تبیین خطوط و مرزهای این گونه شعری با سایر سروده ها، نسبت به اشعاری که بر مبنای مقاتل ناصحیح گفته می شود، هشدار دادند.
به گزارش گروه فرهنگی بصیرت به نقل از خبرگزاری مهر، پنجمین دوره آموزش شعر «کلک خیال» با محوریت شعر آیینی، طی سه روز از چهارشنبه پنجم تا جمعه هفتم آبان از سوی بنیاد شعر و ادبیات داستانی برگزار شد.
در این دوره آموزشی محمدعلی مجاهدی، اسماعیل امینی، مرتضی امیری اسفندقه، سیدمهدی حسینی، سیداحمد علوی و سیدمهدی موسوی در موضوعات گوناگون با شاگردانی که از سراسر کشور به این دوره آموزشی آمده بودند، سخن گفتند.
مجاهدی: پرداختن به فجایع آل سعود از رسالت های شعر آیینی است
در این نشست محمدعلی مجاهدی استاد شعر آیینی گفت: رفتار و کردار برخی از کشورهای مسلمان نما از جمله آل سعود، فجایع بسیاری را در جهان اسلام و بشریت به دنبال داشته که باید نسبت به این رفتارها اعتراض کنیم؛ چرا که پرداختن به این مباحث یکی از رسالت های اصلی شاعر آیینی است.
محمدعلی مجاهدی با بیان اینکه توجه به محتوای متن، شعر آیینی را از دیگر اشعار جدا می کند، اظهار کرد: معنای شعر آیینی، آن است که محتوای این شعر متاثر از آموزه های دینی است؛ به همین علت شاعران آیینی به محتوا نگاه ویژه دارند.
وی با تاکید بر اینکه مفاهیم مجرد موجود در عوامل ماورایی با مقوله های اخلاقی در شعر آیینی مورد توجه قرار می گیرد، اضافه کرد: شعر ماورایی می تواند جزیی از قلمرو شعر توحیدی باشد؛ نه اینکه تمام این شعر را تشکیل دهد. در این شعر از مقوله های مجرد ذهنی که توسط شاعر با قابلیت دسترسی و فهم مطرح شده، استفاده می شود.
این استاد شعر آیینی از قرآن کریم به عنوان یک منبع وحیانی نام برد و گفت: پیامبر اسلام(ص) برای تکامل اخلاق بشری آمده است؛ اما افرادی به اشتباه در دین اسلام به دنبال منظره های دیگری غیر از اخلاق هستند
وی با اشاره به اینکه مقوله های سیاسی در آموزه های دینی وجود دارد، تصریح کرد: اسلام این حق را به مسلمانان داده است که نسبت به شرایط باطل در هر نقطه از جهان اعتراض کنند. رفتار و کردار برخی از کشورهای مسلمان نما از جمله آل سعود فجایع بسیاری را در جهان اسلام و بشریت به دنبال داشته که باید نسبت به این رفتارها اعتراض کنیم؛ چرا که پرداختن به این مباحث یکی از رسالت های اصلی شاعر آیینی است.
وی با تاکید بر اینکه شعر آیینی از توحید تا شهادت را به نمایش می گذارد، عنوان کرد: افرادی با نگاه های جزیی، شعر آیینی را به شعر ولایی محدود می کنند؛ در حالی که شعر آیینی با توجه به اسناد موجود در حوزه ادبیات نسبت به شعر ولایی تاریخچه طولانی تری دارد و متاثر از اوامر و نواهی دینی است.
پیشکسوت شعر آیینی با بیان اینکه آغاز شعر آیینی، ظهور شاعران برجسته بسیاری را به دنبال داشته است، گفت: طی ۲۰۰ سال نخست فعالیت این شعر، افرادی با عنوان فضائلیان با مستمری گرفتن از حکومت برای ترویج روایات ساختگی در مورد خلفای راشدین، تلاش و اشعار فارسی مرتبط با این افراد را در میان مردم بازگو می کردند.
مجاهدی به ایجاد تشکل جدید مناقبیان در مقابل تشکل فضائلیان اشاره کرد و گفت: مناقبیان با بازگو کردن اشعار مرتبط با حضرت علی(ع) در اواخر سده سوم و اوایل سده چهارم، بنیان مداحی و مدح خوانی اهل بیت(ع) را در ایران نهادینه کردند؛ به همین علت از آن دوره به بعد اثری از فضائلیان در این کشور باقی نمانده است.
مجاهدی با بیان اینکه کشور پهناور شعر آیینی به مقوله خاصی محدود نمی شود، اضافه کرد: شعر آیینی با خون دل افراد بسیاری به دست جامعه کنونی رسیده است؛ به همین علت نباید نسبت به این اشعار ناسپاسی کنیم و به وهابیت بهانه دهیم.
این استاد شعر آیینی، شعر عاشورا را با شعر عاشورایی متفاوت خواند و گفت: شعر عاشورا به رخدادهای مرتبط با امام حسین(ع) در طول تاریخ می پردازد؛ اما شعر عاشورایی به کلیدواژه‌ها و ابرواژه های فرهنگ عاشورا اختصاص دارد که مورد غفلت قرار گرفته اند. موضوع قیام حضرت مهدی(عج) به عنوان امتداد عاشورا مطرح است و به همین علت باید شعر عاشورایی با شعر مهدوی پیوند زده شود.
مجاهدی در نشست دیگر همین دوره با بیان اینکه محتوای شعر آیینی از منابع مشخصی تامین می‌شود، اظهار کرد: با افزایش این منابع، انحرافات و کژتابی ها افزایش داشته که این حواشی گاهی به غباری که متن را پوشانده، تبدیل شده است؛ به همین علت برای رسیدن به اهداف مورد نیاز در حوزه شعر آیینی و پرهیز از روبرو شدن با چهره مبهم شعر عاشورایی باید غبارزدایی ها را دنبال کنیم.
وی از عاشورا به عنوان یک رخداد کم نظیر نام برد و اضافه کرد: منابع عاشورا به دسته های مختلف تقسیم بندی می شوند که مطلوب ترین منبع در این زمینه خطبه های حضرت امام حسین علیه‌السلام در مسیر حرکت به سمت کربلاست؛ چرا که در این خطبه ها علت های قیام ایشان مطرح شده است.
پیشکسوت شعر آیینی با تاکید بر اینکه شاعران باید نسبت به مطالعه خطبه های عاشورایی اهتمام جدی داشته باشند، عنوان کرد: شاعران باید با توجه به این خطبه ها در متن حرکت کرده و از حواشی مختلف که در مورد اهداف کربلا توسط شخصیت های مختلف مطرح می شود، پرهیز کنند.
وی به بازگویی رخدادهای کربلا توسط یاران امام حسین علیه السلام اشاره کرد و گفت: مقاتل مختلفی که نگاشته شده از این گفته ها استفاده کرده‌اند؛ به همین علت می توانیم برای مباحث آنها مستندات مطلوبی را ارائه کنیم.
مجاهدی یادآور شد: مقاتل به چهار دسته قابل استناد، غیر قابل استناد، پژوهشی و منابع مفقوده تقسیم بندی می شوند. در منابع مفقوده به رخدادهایی از کربلا پرداخته شده که منابع آن از بین رفته است.
وی با بیان اینکه مقاتل در طول تاریخ تغییراتی داشته اند، مطرح کرد: اگر مقاتل جدید را با مقاتل قدیمی مقایسه کنیم به خوبی متوجه می شویم که برخی از شخصیت ها و رخدادها با گذشت زمان به حرکت کربلا اضافه شده اند؛ به همین علت شاعران باید نسبت به مطالعه جامع مقاتل مختلف اهتمام جدی داشته باشند تا بتوانند از آسیب های احتمالی شعر عاشورایی جلوگیری کنند.
مجاهدی با اشاره به اینکه شاعران آیینی در تاریخ، کارهای اثرگذار بسیاری از خود به جای گذاشته اند، اظهار کرد: اکنون آثار مطلوبی از آنها در دسترس است و این آثار بر پایه منابع و مقاتل قابل استناد تهیه شده است. شاعران کنونی جامعه نیز باید نسبت به استفاده از مقاتل قابل استناد اهتمام جدی داشته باشند و از مقاتل غیر قابل استناد پرهیز کنند.
این استاد برجسته شعر آیینی خاطرنشان کرد: برخی از مقاتل از نظر شیوه نگارشی شیرین و دلنشین هستند؛ به همین علت، شاعران می توانند با مطالعه آنها از نظر نگارشی به دستاوردهای مطلوبی برسند، اما از نظر محتوایی با مشکلات مختلف مواجه می شوند؛ چرا که در آن مباحث نادرست غیر قابل استناد مطرح شده است.
وی با تاکید بر اینکه شاعران باید نسبت به مقاتل غیر قابل استناد حساسیت بسیاری داشته باشند، عنوان کرد: برخی از مقاتل دارای مطالب وهن آمیز است که شاعران نباید از مطالب این مقاتل استفاده کنند و برخی دیگر از مقاتل برای گریه گرفتن از مردم وقایع غیر مستند را مطرح کرده اند؛ چرا که نویسندگان این مقاتل به عنوان شخصیت های بزرگ دینی با تکیه بر آموزه های فکری و عرفانی خود معتقد بودند که باید از راهکارهای مختلف برای گریاندن مردم استفاده کرد.
مجاهدی اضافه کرد: بر اساس نوشته های یکی از مقاتل، جمعیت مقابل امام حسین علیه السلام در روز عاشورا یک میلیون و ۵۰۰ هزار نفر بوده و حضرت علی اکبر علیه السلام ۱۸۵ هزار نفر را به هلاکت رسانده است؛ در حالی که این آمارها با شرط معقولیت سازگاری ندارد و نباید نسبت به آنها توجهی داشته باشیم.
وی با تاکید بر اینکه شاعران آیینی باید از صنایع کاربردی و کارآمد ادبیات کنونی استفاده کنند، اظهار کرد: شاعران باید با استفاده از آموزه های تاریخی و دیدگاه جامع، اعضای تشکیل دهنده یک صحنه از جریان کربلا را در ذهن خود بچینند تا بتوانند به شیوه مطلوبی شعر عاشورایی را تصویرسازی کنند.
مجاهدی با بیان اینکه شعر عاشورایی بدون پیوند با شعر مهدوی ابتر است، تصریح کرد: کلیدواژه های فرهنگ عاشورا در دوران قیام حضرت مهدی (عج) عینیت پیدا می کند. به همین علت، ایجاد پیوند میان شعر عاشورایی و شعر مهدوی باید به صورت ویژه مورد توجه شاعران قرار گیرد.
وی استفاده مستمر از اسامی کوچک ائمه اطهار علیهم السلام در اشعار را اقدام نادرستی دانست و خاطرنشان کرد: شاعران آیینی باید حرمت ائمه اطهار علیهم السلام را حفظ کرده و نسبت به استفاده از اسامی بدون القاب آنها در اشعار پرهیز کنند.
سبکی با عنوان سبک آیینی وجود ندارد
صدرالدین انصاری از دیگر استادان این دوره مبحثی با عنوان «تحلیل سبکی و اندیشگی شعر آیینی» را تدریس کرد. وی با اشاره به اینکه خراسانی، عراقی، هندی، بازگشت و معاصر از سبک های مختلف شعر است، اظهار کرد: در دوران سبک عراقی، فارسی زبان ها به شعر عرب مسلط شدند. به همین علت به دنبال استفاده از مهارت های سبک عراقی در شعر فارسی بوده اند.
وی از تهیه مشهورترین اشعار آیینی در دوره صفوی با محوریت سبک هندی و عراقی یاد کرد و افزود: سبک معاصر از نگرش ها و حرکت های مختلف آفریده شده است؛ به همین علت در این سبک با پراکندگی مواجه هستیم که در آن حد و مرز مشخصی وجود ندارد.
این استاد شعر آیینی با بیان اینکه سبک ادبی عرب در ایران جا افتاده است، مطرح کرد: شاعران نسبت به محیط پیرامون خود بدبین نبوده اند؛ به همین علت با استفاده از شعر عرب، اشعار خود را از رخدادهای پیرامون تدوین می کنند.
وی با تاکید بر اینکه ادبیات نیمایوشیج در مورد شعر گذشته درست نیست، عنوان کرد: نیمایوشیج در تفکر خود شاعران گذشته را به تقلید متهم می کند؛ در حالی که شاعران کنونی از روی یکدیگر تقلید می کنند و شاعران سبک های قدیم با تنوع مختلف به ریزترین جزییات پرداخته اند.
انصاری خاطرنشان کرد: در گذشته شاعران نمی توانستند بدون اتصال به یک مخزن مالی، فعالیت خود را ادامه دهند؛ به همین علت، برخی از اشعار آنها از مباحث مادی اثر پذیرفته است.
وی با اشاره به اینکه سبک خراسانی در قرن ششم از تشبیه های ساده به سمت استعاره های دشوار حرکت کرده است، مطرح کرد: شعر مدرن، پلکانی تنظیم و معنا در این شعر دچار ابهام بسیار می‌شود. به همین علت، افراد نسبت به شخصیت شاعران تفکرات مختلفی دارند.
انصاری با بیان اینکه شاعران سبک عراقی به دنبال سخن دارای موسیقی خوش هستند، اضافه کرد: از دوران سبک عراقی، غزل سلطه خود را بر ادبیات فارسی اعلام کرده است. سبک هندی دارای تصویری است که واقعیت‌های بیرونی را نمایش می دهد، اما بر خلاف تصویرهای سبک خراسانی، دارای تشبیه ها و استعاره های کنار هم قرار گرفته نیست.
این استاد پنجمین دوره شعر کلک خیال با بیان اینکه تصویرسازی از سبک هندی آغاز شده است، گفت: اکنون نیز تصویرسازی در اشعار به خوبی قابل مشاهده است؛ اما رسیدن به تصاویر زیبا در اشعار، نیازمند بررسی جزییات سبک هندی است.
وی از وجود تفکرات غرب زده در دوران رژیم پهلوی یاد کرد و گفت: بدون واشکافی ادبیات گذشته به تجدد ادبی اقدام کردیم که تاثیرات منفی و مثبت این تجدد تا امروز نیز قابل مشاهده است و اکنون بر اساس یکی از این تاثیرات از تبعیت معقولانه از دنیای بیرون پرهیز می‌شود.
انصاری با تاکید بر اینکه نشر معارف شیعی باید با کیفیت مطلوب انجام شود، گفت: مسلمانان با وجود تاکید پیامبر اسلام(ص) در مورد ائمه اطهار (ع) کوتاهی کردند و امام حسین(ع) ثابت کرد که دین حضرت محمد(ص) به جایگاه لازم نرسیده است؛ به همین علت برای نقد عملکرد مسلمانان باید به صورت مستمر حرکت کربلا را مورد بررسی قرار دهیم.
شاعران آیینی باید از بیان نکات مستقیم در حوزه مرثیه پرهیز کنند
در بخش دیگری از این مراسم سیدمهدی حسینی، تعریف شعر را گره خوردگی عاطفه و تخیل که در زبانی آهنگین شکل گرفته، دانست و اظهار کرد: سلامت، دلپذیری و طراوت، تنوع و جذابیت، برجستگی، تناسب هنری و انسجام شعر از اولویت های مورد نیاز شعر مطلوب است.
وی بر اهتمام شاعران نسبت به هنجارآفرینی در اشعار تاکید کرد و افزود: در آثار شعرای کنونی، کم تر به موضوع انسجام پرداخته می شود؛ چرا که موضوع تنوع، انسجام شعر را در حاشیه قرار می دهد.
این استاد شعر آیینی با بیان اینکه شعر از نظر محتوا به بخش های غنایی، تعلیمی، حماسی و نمایشی تقسیم بندی شده است، عنوان کرد: موضوع شعر آیینی و مذهبی به عنوان زیرشاخه بخش های تعلیمی و غنایی مدح اهل بیت (ع) است و با این شعرها، محبت افراد نسبت به اهل بیت(ع) افزایش می یابد.
وی با تاکید بر اینکه شاعران باید نسبت به تعاریف اشعار خود نگاه ویژه داشته باشند، مطرح کرد: شعر ولایی با موضوع دین و اخلاق تدوین می شود. به همین علت، مهم ترین نقطه در شعر ولایی، برجسته بودن با محوریت های موسیقی، احساس و زبان شعری است.
حسینی خاطرنشان کرد: شعر آیینی با تخیل بالا در مجالس عزاداری نمی تواند به شیوه مطلوب مورد استفاده قرار گیرد؛ اما عنصر حماسه به عنوان زیرشاخه احساس تاثیرگذاری بسیاری در میان مخاطبان دارد.
وی با اشاره به اینکه توجه به زبان شعری، موسیقی و احساس، شعرها را تکمیل تر می کند، اضافه کرد: شعر آیینی بر اساس نوع مخاطب به دو نوع شعر ولایی و شعر مناسب هیأت تقسیم بندی می‌شود؛ شاعران نوع دوم باید نسبت به این موضوع که مخاطبان آن ها به دنبال فراگیری آموزه های اهل بیت (ع) هستند، نگاهی ویژه داشته باشند و در استفاده از عنصر زبان حال باید شأن اهل بیت (ع) را رعایت کنند.
این استاد شعر آیینی یادآور شد: شاعران و مداحان باید نکات تاریخی را از کارشناسان تاریخی جویا شوند؛ چرا که هر فردی نمی تواند بدون نگاه به منابع تاریخی به بیان نکات تاریخی اقدام کند. هرچند شعر نیز مکان طرح این مباحث نیست.
وی با بیان اینکه اشعار باید باور مخاطبان را تغییر دهد، عنوان کرد: رعایت فنون و تکنیک های شعری برای اثبات عنصر سلامت و برجستگی شعر از اولویت های مورد نیاز شاعران است؛ اینکه برخی افراد بدون توجه به آموزه های شاعران بزرگ تاریخ فقط به شعر آیینی اکتفا می کنند، نشان دهنده کم تجربه بودن آنهاست.
حسینی به تقسیم بندی شعر ولایی به دو بخش مدح و مرثیه اشاره کرد و گفت: در بخش مدح باید الگوی رفتاری ائمه اطهار (ع) به نمایش گذاشته شود. علت ماندگاری برخی از اشعار شهریار توجه به این موضوع مهم است، اما در معرفی شخصیت های دینی باید از نگاه های عوامانه که به ظواهر توجه می کند، پرهیز کنیم.
وی با تاکید بر اینکه رعایت عنصر حماسه در اشعار، نظر مخاطبان را جلب می کند، مطرح کرد: در برخی از اشعار برای شخصیت سازی از افراد تعابیر نادرستی بدون توجه به محتوا مطرح می‌شود؛ در حالی که ویژگی شخصیت بزرگان دینی معنویت و معرفت آنها بوده است.
سردبیر اسبق مجله خیمه به ویژگی های برخی از مقاتل اشاره کرد و ادامه داد: شاعران باید نسبت به مباحث مقاتل تحلیل داشته باشند تا بتوانند از این تحلیل ها در اشعار خود استفاده کنند.
وی با بیان اینکه مقاتل به عناوین مختلف روایی، تحلیلی، توصیفی و ذوقی تقسیم بندی می‌شود، اظهار کرد: روایت مقاتل به شکل غیر شاعرانه، ارائه تحلیل های نادرست، اشاره به حکایت های بدون مستند، دروغ سازی تاریخ و بیان زبان حال های نادرست از آسیب هایی است که پرهیز از آنها باید مورد توجه شاعران قرار گیرد.
حسینی بر ایجاد پژوهشگاه های مشخص برای تعریف برخی از مبانی شعر تاکید کرد و افزود: انتظارات مردم از مداحان نسبت به انتظارات مجامع علمی متفاوت است؛ اما اینکه مداحان به کدام یک از این انتظارات توجه داشته باشند، بر عهده خود آنهاست؛ در حالی که شاعران باید بر اساس فرمایش ائمه اطهار (ع)، حریم ها را حفظ کرده و برای تعالی جایگاه آنها حرکت کنند.
وی با تاکید بر اینکه زبان حال، نگاه های شخصی را در خود جای می دهد، اظهار کرد: زبان حال به عنوان یک نوع استعاره باید با توجه به مباحث امام شناسی پشتوانه فکری داشته باشد تا خلاف شان ائمه اطهار (ع) نباشد و همچنین در بیان زبان حال باید بدون توجه به سن افراد نسبت به رعایت حریم آنها نگاه ویژه داشته باشیم.
این شاعر آیینی با بیان اینکه برداشت نادرست از مقاتل در اشعار به نمایش گذاشته می شود، گفت: استفاده از برخی کلیدواژه های نادرست در مورد اشعار مرتبط با کربلا می تواند مفاهیم نادرست را به مخاطبان انتقال دهد؛ به همین علت، شاعران باید نسبت به استفاده از واژه های جدید در مورد کربلا پرهیز کنند.
از واژگان جاهلانه برای شعر عاشورایی استفاده نکنید
دبیر علمی دهمین جشنواره شعر فجر یکی دیگر از استادان این دوره آموزشی بود که در نوبت سخنرانی خود گفت: نباید از واژگان جاهلانه برای شعر عاشورایی استفاده شود؛ هرچند این امر رضایت مخاطبان را به دنبال داشته باشد.
اسماعیل امینی با بیان اینکه شعر به بلاغت وابسته است، اظهار کرد: محوریت بلاغت، مطالعه در مورد دلایل زیبایی ظاهری قرآن است؛ چرا که این کتاب الهی، علاوه بر آموزه های دینی، زیبایی‌های مختلف بسیاری را به خود اختصاص داده است.
وی با اشاره به اینکه بلاغت به معنای تطبیق کلام با مقتضای حال است، اضافه کرد: در نگاه برخی از کارشناسان، مقتضای حال برای افراد مخاطب مطرح شده، اما برخی دیگر این موضوع را نپذیرفته اند.
این شاعر بر اهتمام شاعران برای رسیدن به آموزه های جدید در علم بلاغت تاکید کرد و گفت: افرادی که شعر مذهبی کار می کنند، باید نسبت به تحلیل بلاغی اشعار آگاه باشند تا بتوانند کیفیت اشعار خود را به شیوه مطلوب افزایش دهند.
عضو شورای علمی بنیاد دعبل خزاعی با بیان اینکه معنای دیگر بلاغت، تطبیق کلام با مقتضای حال خود کلام است، عنوان کرد: بر اساس این تعریف نباید از واژگان جاهلانه برای شعر عاشورایی استفاده شود؛ هرچند این امر رضایت مخاطبان را به دنبال داشته باشد.
امینی از تعاریف ارائه شده در مورد ایجاز یاد کرد و افزود: لفظ اندک و معنای بسیار به عنوان معنای اصلی ایجاز از اولویت های مورد نیاز اشعار است که شاعران باید نسبت به رعایت آن نگاه ویژه داشته باشند؛ اما گاهی لفظ بسیار و معنای کم به عنوان معنای اطناب ضرورت شعر می شود. برابری لفظ و معنا نیز تعریف مساوات است، اما این عنصر کاربردی برای اشعار ندارد.
وی مبالغه را دخل و تصرف در واقعیت با شرط معقولیت دانست و اظهار کرد: هر چند در حوزه کلام ادبی و شعر نمی‌توانیم نسبت به کلام انشایی به شیوه کلام خبری و منطقی نگاه کنیم، اما دخل و تصرف در واقعیت ها بدون توجه به معقولیت در اشعار مذهبی جایی ندارد.
امینی، ترویج معارف دینی را هدف اصلی شعر مذهبی دانست و اضافه کرد: دخل و تصرف در واقعیت ها بدون توجه به معقولیت در حوزه ادبیات و شعر مشکل ساز نیست، اما اشعار مذهبی با دیگر اشعار تفاوت های بسیاری دارد که باید نسبت به رعایت حریم های مورد نیاز این اشعار توجه ویژه داشته باشیم.
دبیر دهمین جشنواره بین المللی شعر فجر، معنای تحکم را بکاربردن کلمات در ضد معنای خود برای تمسخر دانست و تصریح کرد: برخی از واژگان، معنای مختلفی را به خود اختصاص می دهند که شاعران باید با ایجاد هماهنگی میان ابیات خود، معنای مورد نظر آن واژه را به مخاطبان انتقال دهند.
وی با تاکید بر اینکه شاعران باید نسبت به رعایت اصول فنی شعر اهتمام جدی داشته باشند، گفت: آگاهی نسبت به تعاریف مقدماتی در حوزه شعر و ادبیات از اولویت های اصلی مورد نیاز شاعر است؛ چرا که شاعر بدون آشنایی با تعاریف مقدماتی نمی تواند با گذشت زمان کیفیت اشعار را افزایش دهد.
این استاد دانشگاه با تاکید بر اینکه اکنون شعر عاشورایی توانسته به کیفیت مطلوبی برسد، تصریح کرد: شعر عاشورایی به عنوان یکی از زیرمجموعه های شعر آیینی، مخاطبان بسیاری در کشور پیدا کرده است؛ به همین علت شاعران آیینی باید نسبت به نوشتن آثار باکیفیت نگاه ویژه داشته باشند.
شاعران جوان آیینی به مطالعه آثار بزرگان تاریخ شعر همت کنند
سیدمهدی موسوی، مدرس ادبیات دانشگاه، یکی دیگر از کسانی بود که در این دوره سخن گفت. وی اظهار داشت: شاعران جوان حوزه ادبیات آیینی باید نسبت به مطالعه آثار بزرگان تاریخ شعر اهتمام جدی داشته باشند؛ چرا که افزایش این مطالعات سبب می‌شود تا بتوانند ترکیب سازی های خود را از نظر معنا و زیبایی مورد ارزیابی قرار دهند.
وی از صورت، سیرت و فکرت شعر به عنوان عناصر تشکیل‌دهنده شعر نام برد و اظهار کرد: صورت به زبان و موسیقی و سیرت به تخیل و عاطفه تقسیم می‌شود و فکرت محتوای شعر را به خود اختصاص می دهد.
موسوی، صورت شعر را مجموعه ای از پرداخت های شاعرانه دانست و اضافه کرد: سیرت شعر، بخش نهانی مفهوم و فکرت، محتوای اصلی شعر است. در زبان شعر از مباحث روزمرگی فاصله گرفته و شاعران با درهم شکستن حالت عادی، جملات انقلابی را رقم می زنند، اما اصول دستورالعمل های ادبی و قابل انتقال بودن در این موارد رعایت می شود.
مدرس ادبیات دانشگاه از ایجاز به عنوان نخستین آرایه زبانی شعر یاد کرد و گفت: شاعر با استفاده از این آرایه ادبی مفاهیم بسیاری را در چند بیت انتقال می دهد که این ابیات، ذهن مخاطب را برای برای رسیدن به مفهوم درگیر می کند.
وی با بیان اینکه گاهی استفاده هنرمندانه از تکرار واژگان سبب رضایت مخاطب می‌شود، مطرح کرد: تکرار به عنوان یکی دیگر از آرایه های زبانی شعر با اهداف القای حالت خاص، بیان کثرت و تاکید کاربردهای مختلفی را برای شاعران به دنبال دارد، اما اگر تکرار، توجیه هنرمندانه نداشته باشد، زاید بوده که حذف آن آسیبی به متن و مفهوم شعر نمی رساند.
موسوی ترکیب سازی را از دیگر آرایه های زبان شعر برشمرد و ادامه داد: در این آرایه به ترکیب یک یا چند کلمه اقدام می کنیم تا به یک هویت و مفهوم واحد برسیم که گاهی ترکیب سازی با پسوندسازی نیز همراه می شود. شاعران برجسته تاریخ از جمله نظامی گنجوی با استفاده از این آرایه، اشعار متفاوتی را نسبت به دیگر شاعران از خود به جای گذاشته اند.
وی با اشاره به اینکه موسیقی شعر به بخش های بیرونی با محوریت عروض، کناری با محوریت قافیه، درونی و معنوی تقسیم بندی می شود، اظهار کرد: واج آرایی از عناصر موسیقی درونی شعر است و خط قرمزها و لغزش های مشخصی دارد که یکی از این لغزش ها استفاده از حروف خشن همانند «خ» و «چ» است.
موسوی از جناس به عنوان یکی دیگر از عناصر موسیقی درونی شعر نام برد و گفت: جناس در حوزه موسیقی درونی به دو بخش تام و ناقص تقسیم بندی می‌شود که شاعران با استفاده از این عنصر و تکرار برخی از بخش های متن زیبایی مطلوبی به اشعار می دهند.
وی با تاکید بر اینکه مراعات نظیر و ایهام از عناصر شعر معنوی است، تصریح کرد: در مراعات نظیر، بخش های مختلف شعر به یکدیگر متصل می شود و در ایهام، شاعران با استفاده از واژگان دارای چند معنا یک بیت یا شعر را با چند مفهوم متفاوت به مخاطب انتقال می دهند.
این مدرس ادبیات دانشگاه، تلمیح را از دیگر عناصر شعر معنوی برشمرد و مطرح کرد: گاهی در این عنصر شاعر با استفاده از دخل و تصرف هنری خود از انتقال عینی عبارات پرهیز می کند.
وی با بیان اینکه تشبیه، مجاز و استعاره از بخش های صُوَر خیال است، اضافه کرد: عناصر تشبیه گاهی مرکب می شود و زیبایی خاصی را به شعر اختصاص می دهد، اما ملکه تشبیهات مجازی استعاره است که شاعران بزرگ تاریخ برای شخصیت پردازی ها نسبت به استفاده از این عنصر اهتمام جدی داشته اند.
موسوی از تشخیص به عنوان زیرمجموعه استعاره نام برد و گفت: سجع، وزن و قافیه زینت بخش شعر است، اما تخیل به عنوان یکی از بخش های سیرت می‌تواند شعر را به جایگاه اصلی برساند.
شاعر آیینی، دنبال واژگان مد شده نیست
همچنین امیری اسفندقه در جمع ادب‌جویان حوزه شعر آیینی دوره آموزشی «کلک خیال» گفت: شاعر آیینی، دنبال واژگان مد شده نیست و شان واژه را مورد توجه قرار می دهد؛ چرا که برخی از واژه ها شانیت ورود به شعر اهل بیتی را ندارند.
وی با بیان اینکه شعر به صورت کلی آیینی است، اظهار کرد: هنر به صورت کلی، روحانی و معنوی است و هنرمندان در عرصه های مختلف هنری نمی توانند در خارج از این اصل هنری را ارائه کنند.
وی با تاکید بر اینکه اشعار غیرآیینی از یادها رفته است، اضافه کرد: اشعار غیرآیینی که از گذشتگان مانده در شیوه زندگی جامعه بشریت جایگاهی ندارد؛ چرا که اشعار ماندگار با فکر و فرهنگ افراد منطبق است و در زندگی روزمره افراد به شیوه مطلوبی مشاهده می شود.
خالق کتاب «رستاخیز حرکات» از شعر مذهبی به عنوان یکی از زیرمجموعه های شعر آیینی نام برد و اضافه کرد: هر فرد شاعر بر اساس آیین خود، ابیات را تنظیم می کند؛ به همین علت اشعار غیرآیینی نمی تواند به گروه خاصی از شاعران محدود شود.
وی رسیدن به معنای اشعار را از اولویت های مورد نیاز برای تشخیص شعر آیینی دانست و تصریح کرد: عرفان داشتن، معرفت نسبت به ائمه اطهار (ع) است و شاعران باید در شعر آیینی با دیدگاه عرفانی خود به وقایع رمزی و سمبلیک نگاه ویژه داشته باشند.
امیری با اشاره به اینکه حماسه و سوگ در شعر آیینی بدون عرفان بی معناست، عنوان کرد: بر اساس آموزه های عرفان که مقدمات مورد نیاز شعر آیینی است، شعر آیینی باید آیینه ای برای معرفی امام باشد؛ نه شاعر. به همین علت، منیت در اشعار شاعران آیینی جایی ندارد.
وی با بیان اینکه شعر آیینی و کربلایی از دوره های گذشته همراه با شعر پارسی بوده است، اضافه کرد: فارس زبان ها با مسلط شدن به آموزه های زبان عرب توانستند آثار مطلوبی را در حوزه شعر و ادبیات ماندگار سازند که این آثار مورد توجه شاعران عرب زبان قرار گرفته است.
این استاد شعر و ادبیات، رسیدن به اخلاق نیکو را نتیجه معرفت دانست و خاطرنشان کرد: شاعران شعر مذهبی در دوران حیات، خود را شاعر اهل بیت (ع) معرفی نمی کردند و اشعار مرتبط با اهل بیت (ع) را پنهان می ساختند؛ چرا که این افراد نگران اخلاق خود بودند، اما بعد از فوت از اشعار آنها به شیوه مطلوبی استقبال شده است.
وی با تاکید بر اینکه اهل بیت (ع) جایگاه بسیار والایی نزد خداوند به خود اختصاص داده اند، تصریح کرد: شاعر آیینی معتقد به اخلاق اهل بیت (ع) در حوزه رمزگشایی عرفان باید مراقب باشند که به بهانه عرفان نباید توحید کلمه را خدشه دار کنند.
امیری اسفندقه، اخلاق نورانی را یکی از تعاریف عرفان برشمرد و عنوان کرد: با وجود احترامی که برای میراث ادب عرفانی قائل می شویم، اما مراقب این مقوله هستیم که برخی از سخنان به نادرستی از زبان برخی افراد مطرح شده است.
خالق کتاب «گاهی خجالت می کشم از اینکه انسانم» با اشاره به اینکه شاعران باید در ابعاد مختلف نسبت به ائمه اطهار (ع) شناخت داشته باشند، اظهار کرد: شاعران آیینی با نگاه معرفتی خود معتقدند که اشعار مرتبط با ائمه اطهار (ع) به آنها هدیه داده می‌شود؛ به همین علت اشعار آنها به شیوه مطلوبی در میان مخاطبان نفوذ کرده و آنها را به سمت معارف دینی حرکت می‌دهد.
امیری اسفندقه رسیدن به عرفان واژگانی را از ویژگی های مورد نیاز برای شاعران آیینی دانست و اضافه کرد: شاعران مامور به تشخیص هویت واژگان هستند. به همین علت باید نسبت به رعایت معرفت کلام اهتمام جدی داشته باشند؛ چرا که برخی واژه ها و حروف در ذهن افکار عمومی هویت مثبتی ندارد و واژگان در دوره های مختلف، بارهای مثبت و منفی مختلفی را به خود اختصاص داده‌اند و اکنون در دوره معاصر کنونی برای تحمیل بارهای منفی به برخی واژگان تلاش می شود.
این کارشناس شعر و ادبیات اضافه کرد: شاعر آیینی دنبال واژگان مد شده نیست و شان واژه را مورد توجه قرار می دهد؛ چرا که برخی از واژه ها شانیت ورود به شعر اهل بیتی را ندارند.
وی با تاکید بر اینکه حساسیت مخاطبان شعر و ادبیات به واژگان نسبت به گذشته بیشتر شده است، مطرح کرد: استفاده از کلیدواژه ها در ادبیات آیینی به صورت ویژه مورد توجه قرار می گیرد.
امیری اسفندقه با بیان اینکه روضه از ادبیات آیینی قابل حذف نیست، گفت: معرفت نسبت به ائمه اطهار (ع) سبب می شود که شاعران از برخی کلمات نادرست که مفاهیم منفی را به مخاطبان انتقال می دهند، در شعر اهل بیت (ع) پرهیز کنند. شاعر نباید از واژه هایی که در حوزه شعر اهل بیت (ع) دارای شانیت مورد نیاز نیست، استفاده کند؛ چرا که واژگان باید توسط شاعران مورد واکاوی قرار داده شود.
این فعال فرهنگی رسانه ملی بر واکاوی اشعار آیینی تاکید کرد و گفت: اشعار آیینی باید با کیفیت بالا به مخاطبان ارائه شود تا در میان آنها تاثیرگذار باشد و سبب تحول شود؛ به همین علت شاعران آیینی باید از ارائه اشعار ضعیف پرهیز کنند.
این استاد شعر و ادبیات با اشاره به اینکه شاعران برجسته تاریخ نسبت به استفاده از منابع دینی اهتمام جدی داشته اند، اضافه کرد: بر اساس فرمایشات رهبر انقلاب اسلامی، ترجمه ادعیه ائمه اطهار (ع) و مناجات در حوزه شعر آیینی نباید مورد بی توجهی قرار گیرد.
وی با بیان اینکه برگزاری دوره های آموزشی برای شاعران سبب انتقال تجربیات می شود، اظهار کرد: این دوره‌ها بدون استمرار نمی تواند نتایج مورد نظر را به دنبال داشته باشد؛ به همین علت علاوه بر افزایش مدت برگزاری، استمرار این دوره ها نیز در طول سال باید مورد توجه قرار گیرد.
امیری اسفندقه از گستردگی شعر آیینی در حوزه های مختلف یاد کرد و گفت: حوزه نقد در شعر آیینی باید فعال شود و شاعران کنونی تا منتقدان، آثار شاعران آیینی گذشته را مورد بررسی و نقد قرار دهند.
این معلم ادبیات آموزش و پرورش در پایان بر استفاده از ظرفیت های شاعران جوان در عرصه های مختلف تاکید کرد و افزود: یکی از مهم ترین رسالت های انجمن های ادبی، شکوفایی ذوق علاقمندان در عرصه های مختلف هنری است و برگزاری دوره های آموزشی می‌تواند در تقویت استعداد شاعران جوان موثر باشد.
یادآور می شود، دوره آموزش شعر آیینی، پنجمین دوره «کلک خیال» بنیاد شعر و ادبیات داستانی ایرانیان است که از دهمین جشنواره بین المللی شعر فجر به این سو در کشور برگزار می شود. در این دوره تخصصی، که در مجتمع یاوران حضرت مهدی (عج) جمکران در استان قم برگزار شد، ۴۰ تن از ادب‌جویان از سراسر کشور شرکت داشتند.
خبرگذاری مهر
حمید نورشمسی