شهید آوینی ماهیت سینمای اسلامی و انقلابی را پی ریزی می کند و ویژگی های هنر اسلامی یعنی تعهد، نگاه انسانی، فطری بودن، رسیدن به معرفت خدا و مبارزه با جریان های باطل را در آثار خود به فعلیت می رساند، به گونه ای که به حق می توان او را تئوریسین و اولین معمار «اندیشه هنر انقلاب» نامید.
با پیروزی انقلاب اسلامی، هنرمندان مسلمان و متعهد تطهیر چهره هنر را آغاز کردند و ریشه های مختلف هنری، رادیو، تلویزیون، سینما و ... را دگرگون ساختند. دگرگونی که همسو با کلام مقتدایشان امام خمینی (ره) می کوشید این هنرها را از «ابتذال» به «تعهد» و از «غفلت آفرینی» به «بیدارگری» متحول سازد. لذا از تاریخ پیروزی انقلاب اسلامی مفاهیم مدرن و به روزی همچون سینما بر اساس دیدگاه دینی و فطری توسط تئوریسین های انقلابی مورد کالبدشکافی قرار گرفت، تا از این طریق تعاریفی متناسب با اصول انقلاب در ساحت هنر هفتم نیز پدیدار شود. در این میان، شاید مهم ترین و برجسته ترین نظریه پرداز از سال های اول انقلاب که در حوزه هنر سینما و رسانه نگاهی دقیق، موشکافانه و نقادانه داشت، کسی نبود جز «سید مرتضی آوینی».
رویکرد شهید آوینی به هنر به طور اعم و سینما به طور اخص رویکردی انقلابی بود. وی در توصیف هنر انقلاب می گوید: «هنر انقلاب، قالب و ماده هنر غربی را می گیرد و اما بدان روح و صورتی تازه خواهد بخشید و در نهایت، از لحاظ ماده و قالب کار نیز از هنر غربی تمایز خواهد یافت و در مراحل بعدی سعی خواهند کرد که در ماده هنر و قالب های آن نیز، تغییراتی متناسب با روح و عهد خاص خویش ایجاد کنند.» آن شهید بزرگوار با این رویکرد، در جهت تعریف جذابیت در سینما، نه روی‌گردانی از جذابیت را پیشنهاد می‌کند و نه به دنبال پذیرش جذابیت سینمای غربی است. او جذابیت مرسوم سینما را متکی بر ضعف های بشر و محصول اندیشه مدرن غربی می داند که تمتع از جهان مادی را هدف خود قرار داده است. لذا در راستای حیات باطنی و تمدن فطری انقلاب اسلامی، جذابیت فطری را پیشنهاد می‌کند و سینما را در حد غایی آن به عنوان یک رسانه برای رساندن صحیح و درست مفهوم تعریف می کند.
در حقیقت شهید آوینی ماهیت سینمای اسلامی و انقلابی را پی ریزی می کند و ویژگی های هنر اسلامی یعنی تعهد، نگاه انسانی، فطری بودن، رسیدن به معرفت خدا و مبارزه با جریان های باطل را در آثار خود به فعلیت می رساند، به گونه ای که به حق می توان او را تئوریسین و اولین معمار «اندیشه هنر انقلاب» نامید. این مهم وقتی بیشتر در معرض توجه متفکرین و اهالی سینما قرار گرفت که سالروز شهادت این هنرمند فرزانه، بیستم فرودین 1372، با پیشنهاد شاعران، نویسندگان و هنرمندان حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی به مقام معظم رهبری، به عنوان «روز هنر انقلاب اسلامی» نام گذاری شد. در ادامه برخی از جلوه های رویکرد هنر انقلابی آوینی که تا حدودی در عرصه سینما توانسته جایگاهی پیدا کند می آید.
- عفاف و اعتبار فکری و اخلاقی و معنوی برای زن
هنر اسلامی برعکس هنر غربی که نگاه کالامحور و استفاده جنسی از زن دارد، در ارزش دادن به زن نهفته است. زن در سینمای انقلابی به محوری برای نقش مادری و هدایتگری مرد و حتی به معراج رفتن مرد دارد. در «شیار143» این نگاه عارفانه و معنوی در قالب صبر به‌خوبی درآمده است و به وضوح از خاک به کیمیا رسیدن در فیلم دیده می‌شود و هنر مقاومت زنانه رخ می نماید. آنچه به این فیلم غنا می بخشد، صبری است که مخاطب از مادران می بیند.
- معرفی عدالت در جامعه به عنوان یک ارزش
هنر دینی باید معارف بلند دینی را در جامعه جاودانه کند. یکی از مهم ترین معارف و ارزش های اسلامی و انقلابی عدالت است. مقام معظم رهبری در این باره می فرمایند: «هنر دینی، عدالت در جامعه را به صورت یک ارزش معرفی می کند ولو شما هیچ اسمی از دین و هیچ آیه ای از قرآن و هیچ حدیثی در باب عدالت در خلال هنرتان نیاورید.» موضوعی که در فیلم های «طلا و مس»، «چهارشنبه نوزده اردیبشهت»، «خانه ای در کنار ابرها»، «رسوایی 1 و 2» و ... به آن پرداخته شده است. در «رسوایی 1» نمادهایی از گفتمان جنگ فقر و غنا چه در قصه و چه در دیالوگ ها و یا با نشانه گذاری آشکارا دیده می شود. نقش حاج یوسف (با بازی اکبر عبدی) نماد عدالت و شرافت است و نقش حاجی ( با بازی شریفی نیا ) که ظاهراً اسلام مرفهین بی درد و رفاه و تجمل را نمایندگی می کند، نقش افسانه (با بازی الناز شاکردوست) نیز آئینه جامعه است جامعه ای که امروز همه در حال مچ گیری از هم هستیم به جای دستگیری از یکدیگر. رسوایی در تحقق ترسیمِ روشنِ عدالت، شرافت و انصاف، اسلام پابرهنگان، اسلام رفاه و تجمل موفق عمل کرده است.
- توجه به ارزش ها و حقوق انسانی
از دیدگاه انقلاب اسلامی هنری ستوده و ارجمند است که از عنصر تعهد و جوهر پیام و بعد سازندگی و تربیتی برخوردار باشد. هنری که ارزش های مقدس و والا را نشان می دهد و برخلاف ادعای مدعیان حقوق بشر که حتی هم جنس بازی و اهانت به پیامبران را هم حقوق هر فرد می دانند، از هرگونه فساد و هرزگی و بدآموزی و ابتذال به دور است. از این زوایه حقوق انسانی در چهره کودکی رخ می دهد که در مصاف نابرابر جنگ عراق علیه ایران رویاهایش ناتمام می ماند. «نفس» ساخته نرگس آبیار روایت کاملاً انسانی از حقوق کودکانی بی گناه و معصومی است که در گوشه به گوشه جهان با پیام صلح و دوستی چشم می گشایند ولی به دلیل جنگ دولت ها با یک دنیا آرزو از دنیا می روند.
- شناخت جریان باطل و ظالم در دنیای کنونی و عدم همراهی با آن
هنر انقلاب باید در خدمت ارزش های انقلابی باشد، که بخشی از این ارزش ها، ارزش مبارزه با جریان ظلم و عدم همراهی با آن و در یک کلام ارزش استکبارستیزی است. فیلم «یتیم خانه ایران» جدا از نشان دادن بخش حذف شده تاریخی درباره قحطی بزرگ ایران به طور مشخص بابت دشمنی تاریخی انگلیسی ها علیه ایران ساخته شد و ما در این فیلم نقش انگلیسی ها را در بسیاری از فجایع و اتفاقات ناگوار پیش آمده در ایران براساس اسنادی واقعی می بینیم. از این جهت فیلم سعی دارد نگاه ضد استکباری خود را نشان دهد.
راه کارهای ترویج و تقویت سینمای انقلابی
اما با وجود توجه به شاخص های هنر انقلابی در عرصه سینما و ساخت آثار سینمایی که بیانگر تحول به سمت آرمان های انقلاب است، باید اذعان داشت این به معنای رسیدن به حد نهایی و مطلوب نیست و کمبود چشمگیری در این زمینه مشهود است. در کنار اندک کارهای انقلابی، چه بسیارند فیلم هایی که متأثر از فضای سینمای غربی خواسته یا ناخواسته به تبلیغ روابط نامشروع، خیانت، سیاه نمایی اوضاع کشور و نادیده گرفتن توانمندی ها و دست آوردهای انقلاب می‌پردازند. در واقع می توان گفت، آن شور انقلابی که توسط آوینی و سایر دوستداران هنر انقلابی در اوایل انقلاب پدید آمد، تبدیل به شعور نشد و امروزه غریبی زیادی در حوزه آثار ارزشی و مبتنی بر فرهنگ انقلابی دیده می شود. چنانکه حتی در جشنواره فیلم فجر که بنا بوده است ویترین و تابلویی برای سینمای آرمانی و متعهد بر مدار دین باشد، خبری از موضوعات اساسی و آرمان گرایانه انقلابی نیست. در این فضا هر اقدامی هرچند کوچک جهت زنده نگه داشتن هنر انقلابی در عرصه سینما بسیار ارزشمند خواهد بود. برخی از این اقدامات می تواند حمایت از هنرمندان متعهد و انقلابی، تحول در نگرش مدیران سینمایی، تسلط نگرش انقلابی در تمامی ژانرهای سینمایی و تبلیغ و حمایت از جشنواره های انقلابی چون عمار و مناسبت هایی چون هفته هنر انقلاب اسلامی که به طور خاص به آثار انقلابی و هنرمندان متعهد اختصاص داده می شوند.
- حمایت از هنرمندان متعهد و انقلابی
افراد دغدغه مند نسبت به آرمان های انقلاب اسلامی همواره در حوزه سینما با مشکلات زیادی مواجه بودند. یکی از این مشکلات، رشد قارچ گونه مدرسان فرهنگی و هنری روشنفکرمآب است. قطعاً با حضور این افراد، هنر ارزشی و هنرمند متعهد امکان دیده شدن نخواهد داشت. از طرفی اگر مضامین انقلابی در هنر سینما تعمیق داده نشوند و به نسل جوان درست معرفی نگردند، ما در آینده در زمینه تولید آثار شاخص فرهنگی و هنری مبتنی بر ارزش های انقلابی با مشکل جدی مواجه خواهیم شد.
از طرف دیگر باور برخی مدیران فرهنگی مبنی بر اینکه کار در حوزه دفاع مقدس و مضامین دینی و انقلابی مخاطب ندارد، موجب شده تا حمایت از هنرمندانی که به نوعی به این قبیل سوژه ها و موضوعات می پردازند صورت نگیرد. اگر از هنرمندی حمایت صورت نگیرد وی نمی تواند رشد کند و کارهای نو و خلاقانه ارائه دهد و همین باعث می شود هنر انقلاب اسلامی به تدریج کمرنگ شود.
بنابراین بر مسئولان و مدیران فرهنگی جمهوری اسلامی ایران لازم است از حمایت مادی و معنوی هنرمندان متعهد و انقلابی دریغ نکنند. افزایش بودجه های فرهنگی و هنری، هدایت جشنواره ها به سمت تولید و خلق آثاری با محتوای انقلابی، تلاش برای صادرکردن محصولات فرهنگی تولیدات هنری به کشورهایی که زخم امپریالیسم بر تن دارند، تعامل هنرمندان انقلابی جهان و جریان سازی برای هنر انقلاب و ... از جمله مسائلی است که مدیران فرهنگی و هنری جمهوری اسلامی ایران می توانند آن را اجرایی کنند.
- تحول در رویکرد مدیران حوزه رسانه از پدافندی به آفندی
از دیگر مسائلی که در حوزه مدیریت فرهنگی و هنری کشور باید مورد توجه قرار گیرد، تحول از رویکرد پدافندی به آفندی است. طبق آخرین آمار بیش از 160 شبکه ماهواره ای فارسی زبان امروزه با حمایت بیگانگان در حال فعالیت هستند و عملیات آفندی انجام می دهند که ما در مقابل آنها ساکت و خاموش هستیم. با توجه به این شرایط حضور اثرگذار و پررنگ مدیران رسانه با رویکرد آفندی می تواند از مصادره به مطلوب استکبار جهانی از وضعیت کنونی جلوگیری کند. اما تداوم رویکرد پدافندی در برابر ضربات فرهنگی دشمنان اسلام و انقلاب نتیجه ای جز سقوط سینمای ایران به وادی ابتذال و شعارزدگی نخواهد داشت. رویکرد آفندی یعنی فراتر از مرزهای جمهوری اسلامی، اقدامات فرهنگی را به خارج از مرزها برده و به ارزش های آلوده غربی حمله کنیم.
- گسترش سینمای انقلابی به تمامی حوزه ها
همه سینمای انقلابی، فیلم های دفاع مقدس و سیاسی نیست، ما باید در تمام ژانرهای سینمایی، انقلابی عمل کنیم تا از کلان بودن هنر انقلاب اسلامی دور نشویم. در این میان پرداختن به آثاری در حوزه بیداری اسلامی، تحریم های ظالمانه غرب علیه ایران، مدافعان حرم، جریان های تکفیری و داعش و نقش تعیین کننده انقلاب اسلامی در مناسبات جهانی می بایست مورد توجه قرار گیرد.
- استفاده از ظرفیت جشنواره های انقلابی
در سال های اخیر با تلاش های فعالان حوزه هنر انقلاب اسلامی اتفاقات خوبی رقم خورده است. برای مثال برگزاری هفته هنر انقلاب اسلامی از طریق معرفی هنرمندان شاخص در عرصه‌های مختلف، امکان دیده شدن هنرمندان انقلابی و آثارشان را فراهم می کند. این مراسم علاوه بر میدان دادن به هنرمندان انقلابی و کشف استعدادهای خفته در این عرصه، موضوعات مهم و اساسی اما مغفول مانده در سینما را برجسته می سازد. موضوعاتی مثل تاریخ معاصر، جنگ فقر و غنا، فتنه، نقد مسائل و کاستی های اجتماعی با رویکرد متعهدانه و دلسوزانه، بازتاب نظرات و دردهای مردم قشر فرودست درباره موضوعات سیاسی و اجتماعی و ... . لذا برای حفظ هنر انقلابی و اسلامی، استفاده از ظرفیت چنین جشنواره هایی باید با جدیت بیشتری دنبال شود.
فرجام سخن
تهاجم فرهنگی غرب و در مقابل انفعال در حفظ هنر و ارزش های انقلابی و اسلامی، امروز بزرگ ترین چالشی است که فرهنگ و هنر کشورمان با آن مواجه است. یکی از نمودهای این واقعیت، بحران در سینمای ایران است. متأسفانه سیاست گذاران حوزه فرهنگی به جای ادامه راه شهید آوینی و تبیین و تعریف هنر انقلاب در عرصه سینما، به تقلید و برداشتی محدود از سینما و هنر غرب اکتفا کردند، که نتیجه آن زنده شدن فیلم فارسی یا همان سینمای آبگوشتی است که آوینی در توصیف سینمای پیش از انقلاب به کار می برد. سینمایی که دغدغه فرهنگ و هویت دینی مردم را ندارد و در جهت نیازها، مسئله ها و خواست های اجتماعی، فرهنگی و تاریخی این مردم قدم برنمی دارد. کسب سود و سینمای تجارتی و متفکرنمایی و آوانگارد بودن برای جشنواره های خارجی از دیگر ویژگی های سینمای ایران است. با این همه هنوز رگه های از هنر انقلابی و هنرمند متعهد وجود دارد که می توانند همچون آوینی به نقطه عطفی در تاریخ هنر و فرهنگ ایران تبدیل شده و هویت دینی و انقلابی را به هنر به طور اعم و سینما به طور اخص بازگردانند. اما همانطور که ذکر آن گذشت بدون حمایت از هنر انقلابی و برنامه ریزی جهت بهبود و گسترش آن نمی توان انتظار تحول در هنر هفتم را داشت. الف/مق