موضوع برجام با حمایت های اروپایی ها هم نمی تواند سَر پا باقی بماند. به ویژه این که حرکتی که آمریکایی ها در دوره ترامپ شروع کردند که یک حرکت یک جانبه گرایانه ایی هست و حتی نسبت به نصایح و پیشنهادات اروپایی ها هم اعتنا نخواهند کرد.تاثیرگذاری اروپایی ها بر آمریکا یک نوع تاثیرگذاری جدی و تعیین کننده بر رفتار آمریکایی ها نیست، زیرا متاسفانه محتوای بیانیه سه کشور اروپایی بیانگر همداستانی سه کشور اروپایی با نگرانی های واهی ترامپ است
سخنرانی سراسر توهین و خصمانه ترامپ علیه جمهوری اسلامی ایران که در آن پابندی ایران به برجام را ردّ کرد و تحریم های جدیدی را علیه سپاه پاسداران در نظر گرفت، چه آینده ای پیش روی برجام قرار می دهد؟ آمریکایی ها که بعد از این سخنرانی هم مدعی ماندن در برجام هستند، چه راهبردی را علیه برجام و جمهوری اسلامی ایران در پیش خواهند گرفت؟
دکتر سیامک باقری، کارشناس ارشد مسائل هسته ای در گفتگوی تفصیلی با بصیرت به ابعاد مختلف این بحث می پردازند:
بصیرت: به نظر شما تصمیم ترامپ مبنی بر این که اجرای برجام از سوی ایران را تأیید نکرد و تصمیم گیری آن را به کنگره واگذار کرد، چه تأثیری بر اجرای برجام خواهد داشت؟ آیا برجام بدون آمریکا قابلیت اجرایی دارد؟
تأیید نکردن اجرای برجام از سوی ایران به معنای بهانه سازی برای خروج برجام است. بدون تردید کنار کشیدن یا خروج آمریکا از برجام، تاثیر اساسی بر اجرای برجام خواهد گذاشت: تاثیر اول: تاثیر بر بافتار کارگزاری برجام است. بافتار کارگزاری برجام بر 1+5 بنا شده است. و مفروض حاکم بر فرایند توافق برجام از حیث کارگزاری، بر این بود که امریکا کارگزار تعیین کننده است. بنابراین خروج امریکا از برجام به معنای خروج جزء اصلی اجرای برجام است.
دومین تأثیر، تأثیر هویتی بر اجرای برجام است. هویت برجام بر اجرای تعهدات بازیگران امضاء کننده آن است؛ تعهدات همه بازیگران به ویژه امریکا آن چیزی است که مکتوب در توافقنامه آمده است؛ مکانیزم تأییدکننده این تعهدات نیز آژانس بین المللی انرژی اتمی است، رسیدگی کننده نقض و عدم پایبندی نیز کمیسیون تعریف شده در برجام است. اقدام ترامپ که به نوعی خروج آمریکا تلقی می شود، به صورت صریح و مستقیم و به طور اساسی، هویت ذکر شده را، نفی و نقض کرده است. زیرا کاخ سفید با این اقدام و نفی و نقض تعهدات خود، سازوکارهای برجام و زیرپا گذاشتن نص و روح برجام و اقدام به تهدید علیه ایران و وضع تحریم ها عملا اجرای برجام را با چالش بنیادی روبرو کرده است
تاثیر سوم: خروج آمریکا از برجام، تأثیر بر کارکردها و کار ویژه هایی است که برجام برای آن منعقد شده بود. کارکرد یا کارویژه برجام، رفع تحریم ها و ایجاد فضای مناسب برای تعاملات اقتصادی از یک طرف و پذیرش محدودیت هایی در فن آوری هسته ای یک بازه معین است، در حالی که اقدام ترامپ نه تنها کارکرد اصلی برجام را بلکه حتی کارکرد فرعی آن را هم را از کار خواهد انداخت. با خروج امریکا از برجام، کنگره این کشور پس از شصت روز تحریم هایی که برجام آنها را تعلیق کرده است را از حالت اول بر می گرداند پیش بینی سازوکار اتوماتیک بازگشت تحریم های کنگره برای ایران به معنای ایجاد کارویژه های جدید برای برجام است.
تاثیر چهارم: تأثیر محیطی و روانی بر اجرایی برجام است. استراتژی اعلامی و اعمالی جدید امریکا که ترامپ در سخنرانی خود اعلام کرد فضای روانی را حاکم خواهد کرد که هیچ بازیگری وارد رابطه و تعاملات اقتصادی با ایران نشود. بنابراین برخی از تحلیل گران اظهار می دارند خروج آمریکا از برجام، تاثیری بر برجام نخواهد گذاشت، پشتوانه استدلالی و تجربی ندارد.
اما در مورد این که برجام بدون آمریکا قابلیت اجرایی دارد، یا نه؛ باید ابتدا عرض کنم که طرح هر نوع بحثی در خصوص استمرار برجام بدون امریکا بحث انحرافی است و به معنای حفظ برجام به هر قیمتی است. طرح این بحث که ادامه دادن برجام بدون آمریکا، ممکن است از سوی افرادی ذکر می شود بیش از اینکه از منافع و امنیت ملی جمهوری اسلامی دفاع کند، هم داستان مقامات امریکایی هستند زیرا تیم ترامپ و اکثر نمایندگان کنگره امریکا برجام را تهدیدی علیه امنیت و منافع ملی امریکا تلقی می کنند و به همین استدلال خواستار اصلاح آن و فشار آوردن ایران به میز مذاکره مجدد جهت افزایش منفعت های خود از برجام هستند. واقعا اتفاقی که اکنون رخ داده و اقدامی که دولت امریکا انجام داده است لازم است همه ما ایرانیان باید یک بار دیگر گذشته رفتار امریکا از سال 1382 به بعد را در خصوص حل و فصل برنامه هسته ای ایران و مذاکراتی که ایران با کشورهای تروئیکای اروپایی و بعد 5 کشور مذاکرکننده با ایران داشته است را مرور کنم. مرور رفتار امریکا و چگونگی شکل گیری این ذهنیت که امریکا باید یکی از ستون های مذاکره در موضوع هسته ای باشد، برای چرایی امتناع تداوم برجام بدون امریکا بسیار روشن کننده است. پروسه ای که از سال 1382 آغاز، آغاز کننده آن امریکا بود که به بهانه های واهی ایران متهم به داشتن برنامه غیرصلح آمیز هسته ای کرده بود. با شکل مذاکرات ایران با سه کشور اورپایی، آمریکا عامل اصلی عقیم سازی مذاکرات ایران بود. آمریکایی ها در هر نوع مذاکره ای که جمهوری اسلامی ایران با اروپائیان، با آژانس بین المللی امرژی اتمی و یا با سایر کشورها انجام می داد، به انحاء مختلف اختلال ایجاد می کردند و نمی گذاشتند مذاکرات به نتیجه برسد.
در همین پروسه بود که اعضای شورای امنیت و آلمان که طرف گفتگوی ایران بودند، به این اعتقاد رسیده بودند که بدون حضور آمریکا در مذاکرات، مذاکرات نتیجه ای نخواهد داشت؛ آنها بودند که مکررا به جمهوری اسلامی ایران پیشنهاد می کردند و اصرار می کردند که ایران، آمریکا را در مذاکرات هسته ای ایران بپذیرد. البته در این خصوص بخشی از نخبگان فکری و سیاسی داخل کشور هم به همین صورت مطرح می کردند که آمریکا باید در فرایند مذاکرات قرار گیرد. وگرنه مذاکرات بدون امریکا به سرانجام نمی رسد. زمانی مذاکرات می تواند فایده مند باشد، که طرف اصلی این دعوا یعنی امریکا وارد مذاکرات شود؛ اوج این مسئله در آخرین دوره ریاست جمهوری احمدی نژاد دیده شد و ادامه آن را در دوره ریاست جمهوری روحانی ملاحظه کردیم. در چنین شرایطی مذاکرات با امریکا کلید خورد و در فرایند توافق برجام حضور اصلی داشت. در واقع مقامات دولتی و برخی از نخبگان، ورود امریکا به عنوان پایه اصلی مذاکرات را پذیرفتند و کسب اجازه از رهبر معظم انقلاب کردند. اگرچه رهبر معظم انقلاب در همان ابتدا با این پیشنهاد مخالف بودند، اما چون جمع بندی مسئولان بود، پذیرفتند. بنابراین اگر قرار باشد برجام منهای آمریکا دنبال شود، به هیچ وجه توافق نامه پایدار نخواهد ماند و دنبال نخواهد شد. به ویژه هویت برجام بر مذاکرات کشورهای 1+5 بوده و محتوای توافق نامه برجام هم اساسا هویتی را برای برجام رقم زده که بدون هر یک از این کشورها متزلزل و هویت آن مخدوش خواهد شد. خصوصا در این جا نقش آمریکا در موضوع برجام و توافق نامه، فوق العاده زیاد است. لذا توافق نامه برجام نمی تواند بدون آمریکا ادامه پیدا کند و نمی توانیم توافق نامه ای را تحت عنوان 1+4 مطرح کنیم. این رویکرد فلسفه اساسی و اولیه مذاکرات و برجام را مخدوش خواهد کرد؛ با توجه به نفوذ و قدرتی که آمریکایی ها دارند، و انگیزه و اغزاضی که برای اصلاح اساسی برجام دارند، ادامه برجام بدون آمریکا هم سرنوشتی محتوم آن از دست دادن همه چیز است
بصیرت: آژانس بین المللی انرژی اتمی بارها پایبندی ایران به توافق هسته ای با 1+5 را تأیید کرده است. به نظر شما این امر تا چه حد تأثیر عملی در حفظ برجام و جایگاه بین المللی جمهوری اسلامی ایران خواهد داشت؟
ایده آل این است که آژانس کارکرد و وظایف اصلی خودش را نسبت به برجام داشته باشد؛ یعنی آژانس براساس یافته های خود در خصوص پایبندی ایران بر تعهدات خود شجاعانه در مقابل آمریکا بایستد و به طور صریح و علنی علیه آمریکا، کاخ سفید و ترامپ موضع مخالفت اتخاذ نماید و شاکی اصلی علیه رفتار ترامپ، آمانو باشد؛ در چنین شرایطی می توان امیدوار بود که آژانس می تواند تا حدودی در رفتار آمریکا تاثیر گذار باشد. از این گذشته می توان امیدوار بود جامعه جهانی علیه آمریکا واکنش سختی نشان دهد و در مقابل خروج امریکا از برجام بایستد. البته این را نیز نباید نایدیده گرفت که با همه اینها برخورد و مواجهه آژانس با آمریکا نیز به تنهایی کفایت نمی کند، بلکه سایر کشورها به تبع آژانس باید به صورت اجماعی مواضع مخالفت با اقدام آمریکا انجام دهند تا امیدار بود که یک تحول بزرگ صورت خواهد گرفت. ولی متاسفانه به نظر می رسد در عمل و با نگاه واقعبینانه چنین اتفاقی نخواهد افتاد؛ تجربه ایی که تاکنون جمهوری اسلامی ایران و سایر کشورها از مواضع آژانس داشته اند این را ثابت می کند. با توجه به تاثیرپذیر بودن آژانس از آمریکا و نفوذی که آمریکایی ها در آژانس دارند، بعید به نظر می رسد که آژانس بتواند در برابر فشارهای آمریکایی ها ایستادگی کند. یا بخواهد به صورت مستقل تأثیری بر رفتار امریکا بگذارد. برعکس خروج امریکا و فشارهای آن بدون تردید بر آژانس اثر خواهد گذاشت و مقامات کاخ سفید آژانس را وادار خواهد کرد که به دنبال منویات آنها باشد. اگر آژانس در تقابل با آمریکا به صورت محکم موضع بگیرد بدون تردید جمهوری اسلامی ایران می تواند جایگاه قابل توجه ایی در جامعه جهانی پیدا کند و این موضوع برای جمهوری اسلامی ایران اعتبارسازی و برای آمریکایی ها اعتبارسوزی خواهد داشت. ولی در صورتی که آژانس نتواند اقدامی را انجام دهد و با آمریکایی ها همراه باشد، در این صورت به نظر می رسد که جمهوری اسلامی ایران بازنده این توافق نامه خواهد بود.
بصیرت: با توجه به رویکرد اخیر اتحادیه اروپا، به نظر شما کشورهای عضو این اتحادیه قابلیت حمایت از ایران و حفظ برجام را دارند؟
این موضوع را از دو زاویه باید نگاه کرد:
اول این که اروپایی ها در سیاست اعلامی خود اعلام کردند بدون آمریکا پایبندی خودشان را نسبت به برجام کامل انجام خواهند داد. به نظر می رسد این موضع یکی از مسائل چالش برانگیز است و این حرکت بدون الزامات و لوازمش برای جمهوری اسلامی ایران اطمینان بخش نخواهد بود، چرا که اروپایی ها نمی توانند تعهدات آمریکا در قبال برجام را تقبل کنند. برجام شامل تعهدات متعددی است که بین طرف های مختلف آن توزیع شده است. هریک از کشورها دارای وظایف خاص خودشان هستند و قادر نیستند وظایف و تعهدات دیگران را متقبل شوند و اروپایی ها به تنهایی نمی توانند جبران کننده تعهدات آمریکایی ها باشند. از سوی دیگر اروپایی ها در این موضوع استقلال ندارند و به شدت از آمریکایی ها تأثیرپذیرند؛ شرکت ها و کمپانی های اقتصادی، تجاری و نفنی، بانکی و.... اروپایی ها به شدت تحت تاثیر آمریکایی ها قرار دارند. در چنین شرایطی اگر آمریکایی ها خروج کنند، شرکت ها، بانک ها، بیمه ها، و خیلی چیزهای دیگر اروپایی ها نمی توانند در برابر مجازات امریکا مقاومت کنند در این خصوص سوابق و پیشینه تعاملات ایران و اروپا موید روشنی است؛ وزیرامورخارجه کشورمان، دکتر ظریف، اعلام کرده است که ایران تاکنون نتوانسته است از یک بانک معتبری در یک کشور خاص مجوز بگیرد و تعاملات مالی داشته باشد، چرا که آمریکایی ها مانع هستند.
البته نمی توان تاثیرگذاری اروپایی ها را به طور مطلق رد کرد، این موضوع را می توان در بیانیه سه اروپایی ها، پس از سخنرانی ترامپ دید این تاثیرگذاری اروپایی ها بر آمریکا یک نوع تاثیرگذاری جدی و تعیین کننده بر رفتار آمریکایی ها نیست، زیرا متاسفانه محتوای بیانیه سه کشور اروپایی بیانگر همداستانی سه کشور اروپایی با نگرانی های واهی ترامپ است.
اروپایی ها نسبت به برخی از مسائل که توسط آمریکایی ها مطرح می شود، مانند مسائل موشکی و ادعای آمریکا مبنی برهم زدن ثبات منطقه توسط جمهوری اسلامی ایران با آمریکایی ها موافق و هم نظر هستند. بنابراین موضوع برجام با حمایت های اروپایی ها هم نمی تواند سَر پا باقی بماند. به ویژه این که حرکتی که آمریکایی ها در دوره ترامپ شروع کردند که یک حرکت یک جانبه گرایانه ایی هست و حتی نسبت به نصایح و پیشنهادات اروپایی ها هم اعتنا نخواهند کرد. شرایط تاریخی نیز بیانگر این است که در مقابل تحریم های ظالمانه آمریکایی ها از سال 1990 علیه ایران، اروپایی ها قادر به مقابله با آمریکا نبودند و در حال حاضر هم نخواهند بود. بنابراین می توان نتیجه گرفت که اروپایی ها قادر به حمایت از برجام و ایران در برابر سیاست های خصمانه کاخ سفید نیستند و تحرکات آنها اثر تعیین کننده نخواهد داشت.
بصیرت: به نظر شما در صورتی که آمریکا به طور یک جانبه از برجام خارج شود، اتخاذ چه سیاستی از سوی ایران می تواند بهتر و بیشتر منافع ملی کشورمان را تأمین کند؟
این موضوع عبرت مهمی برای جمهوری اسلامی ایران است و این مسائل نشان داد که غرب به ویژه آمریکا قابل اعتماد نیست. در شرایط کنونی اگر گفته شود که جمهوری اسلامی ایران باید به سوی مذاکره جدیدی قدم بردارد، این یکی از راهکارهای غیرمعقولانه، غیرمنطقی و مخالف عبرت ها و تجربه هایی است که تاکنون به دست آورده ایم. هر نوع راه حلی که پیشنهاد مذاکره مجدد به آمریکایی ها را بدهد بایستی به عقل افرادی که چنین راهکار داده اند، شک کرد. اما بر این اعتمادم که جمهوری اسلامی ایران در چنین شرایطی بایستی هوشمندانه عمل کند، ولی عمل هوشمندانه نیز نبایستی به معنای محافظه کاری و تعلل در انتخاب راه حل کارآمد و اثر بخش باشد یکی از راه های که قابل اجراء است این است که ایران باید حساسیت و قاطعیت خود را نشان دهد؛ یکی جلوه های قاطعیت اعلام ضرب الاجل در برابر قانون مکانیزم اتوماتیک بازگشت تحریم های ترامپ و کنگره امریکا است. در این راستا باید برای همه مشخص شود که «برجام یا برای همه یا برای هیچ کس» است. برجام به این معنا نیست که یک طرف کاملا سود ببرد و طرف دیگر بازنده مطلق باشد، هویت برجام این نیست که یک بازیگر به دلخواه همه چارچوب ها و داربست ها را بشکند و بیرون برود و مابقی در برجام باقی بمانند.
«شعار همه یا هیچ» در همان ابتدای توافق نامه برجام مطرح شد و در حال حاضر این سیاست باید به صدای بلندتری به گوش کاخ سفید و سایر بازیگران رسانده شود؛ اعلام ضرب الاجلی ایران برای خروج در برابر خروج یکی از صداهای بلند است. جمهوری اسلامی ایران بایستی در بازه زمانی که در این ضرب الاجل اعلام می کند افکار عمومی را نسبت به حقانیت جمهوری اسلامی ایران و یاغی بودن امریکا را به افکار عمومی داخل و خارج آگاه نماید. باید افکار عمومی بداند که آمریکایی ها قابل اعتماد نیست، امریکا ناقض صریح توافق هست و افکارعمومی و جامعه بین المللی باید به این نتیجه برسد که آمریکا با این اقدام خود مستوجب مازات است. در دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران باید ظلم های آمریکا در منطقه و جمهوری اسلامی ایران را به گوضش جهانیان برساند. باید برای افکار عمومی جا بیافتد که آمریکایی ها از ابتدای طرح اتهامی علیه ایران همواره مُخل همه مذاکرات و هر نوع توافقات بین المللی بودند. این شرایط فرصتی است که ایران مظلومیت خود را به جهان نشان دهد.
از سوی دیگر جمهوری اسلامی ایران در این بازه ضرب الاجلی بایستی دیپلماسی بسیار قوی را به راه اندازد؛ شکایت از امریکا در آژانس را به صورت صریح پی گیرد و در رسانه ها اعلام کند. جمهوری اسلامی ایران بایستی موضع غیر مسئولانه و نقض اساسی برجام توسط امریکا در کمیسیون نظارت بر برجام به صورت جدی تر پیگیری کند و به صورت جدی درخواست نشست اضطراری و اعلام ضرب الاجلی خود را در آنجا مطرح کند. دیپلماسی ایران باید اتحادیه اروپا، سازمان امنیت، شورای امنیت سازمان ملل در در این خصوص درگیر کند. به گونه ایی ضرب الاجل تعیین بلوف فرض نشود همچنین در صورت عدم تغییر رفتار امریکا، سیاست خروج ایران در برابر خروج برای همه امری محق تلقی شود
با تشکر از جناب آقای دکتر باقری که وقت خود را در اختیار بصیرت قرار دادند.
مصاحبه از: وحید قاسمی