پیش نیاز های فرهنگی تحقق سند تحول بنیادین آموزش و پرورش

پایگاه بصیرت / گروه فرهنگی/ شیرین کمالی

بیگانه بودن نظام آموزشی موجود با فرهنگ و تفکر ایرانی و اسلامی امریست که توسط بسیاری از فعالان این عرصه به عنوان چالش جدی نظام آموزشی و در سطح وسیع تر مانعی جهت پیشرفت و توسعه مطرح شده است. رهبر فرزانه انقلاب، حضرت آیت الله خامنه ای (مدظله عالی) نیز در طول سه دهه اخیر به مناسبت های مختلف این مهم را متذکر شده اند، چنانکه در یکی از بیانات خود می فرمایند: «آموزش و پرورش کنونیِ کشور ما، ساخته و پرداخته‌ فکر ما و برنامه‌ های ما و فلسفه‌ ما نیست؛ ... از روزی که نظامی به نام نظام آموزش و پرورش در این کشور به وجود آمد - از آغاز کار - بنای کار بر آن فلسفه ‌ای نبود که ما امروز دنبال آن فلسفه هستیم.» [1]

با توجه به نقش تعلیم و تربیت در روند های مختلف جامعه، امروز بسیاری از معضلات را در بخش های مختلف باید ناشی از ضعف سیستم آموزشی دانست که از دبستان تا سطوح عالی دانشگاهی و سایر محیط های آموزشی کشور قابل لمس است.

 با این حال نمی توان تلاش هایی که توسط مسئولان و دست اندرکاران نظام تعلیم و تربیت برای بهبود و اصلاح نظام آموزشی کشور به عمل آمده است نادیده گرفت، که مهم ترین آن تدوین سند تحول بنیادین آموزش و پرورش است. سندی که به واقع با تأکید بر ضرورت تحول بنیادی در آموزش و پرورش با تکیه بر فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی – ایرانی و تدوین الگوی اسلامی – ایرانی برای تحول و پرهیز از الگوهای وارداتی کهنه و تقلیدی محض، راه برون رفت از چالش های نظام آموزشی را نشان می دهد. این سند که از هشت فصل تشکیل شده، ضمن بیان هدف ها و راهبردهای کلان، راهکارها و چارچوب نهادی و نظام اجرایی را نیز به خوبی تشریح کرده است. حال سوال اینجاست که چرا با وجود تدوین اسناد جامعی چون سند تحول بنیادین آموزش و پرورش که مورد تأیید و تحسین مقام معظم رهبری نیز بوده است، در عرصه عمل همچنان شاهد تداوم چالش های نظام آموزشی هستیم؟ چالش هایی که از همان بدو ورود دانش آموز به مدارس آغاز می شود و بعد از فارغ التحصیلی نیز ادامه می یابد. از رابطه غلط معلم و دانش آموز گرفته تا دلزدگی بچه ها از مدرسه و همینطور در نهایت سرخوردگی از نظام آموزشی. 

در این نوشتار در پی اثبات این نکته هستیم که برای هر تحولی در نظام آموزشی، لوازم و تبعات فرهنگی آن مورد توجه قرار گیرد. در سند تحول بنیادین به بسیاری از این لوازم اشاره شده اما اینکه چرا در عمل با مشکل مواجه شده اند باز هم دلیل فرهنگی دارد که در ادامه به برخی از این دلایل با تمرکز بر راهکار های پیش رو اشاره می شود:

تغییر در ارزش گذاری های غلط فرهنگی

متأسفانه تحت تأثیر الگوهای وارداتی آموزشی، خانواده ایرانی مسیر موفقیت را یک مسیر از پیش تعیین شده و مشخص می داند. مسیری که منزلت اجتماعی را در پیمودن مقاطع تحصیلی و گرفتن مدرک دانشگاهی می بیند. لذا بدون توجه به نیازهای اخلاقی و اعتقادی فرزندان خود یعنی پرورش، تنها مطالبه ای که از نظام آموزشی دارند، فراهم کردن زمینه های بهتر آموزش است. چه بسا هستند خانواده هایی که با اجبار و صرف هزینه های بسیار سعی در ارتقا مدرک تحصیلی فرزند خود دارند. نمره گرایی و در مراتب بالاتر مدرک گرایی از آفات این ارزش گذاری غلط فرهنگی است. 

بنابراین به نظر می رسد در گام نخست باید نگاه والدین را نسبت به آموزش و پروش تغییر داد. رهبر فرزانه انقلاب با اشاره به همین موضوع می فرمایند: «اشتباه است اگر خیال کنیم آموزش و پرورش لزوماً مقدمه‌ دانشگاه است؛ نه... شما می دانید من مروج گسترش و عمق دانش هستم و بر این معنا اصرار دارم؛ اما این معنایش این نیست که ما فروشنده خوب نمی خواهیم، راننده‌ خوب نمی خواهیم، کاسب خوب نمی خواهیم، تکنسین خوب نمی خواهیم. در همه‌ سطوح کشور از زن و مرد که لزوماً لازم نیست دانشگاه بروند؛ اما به تعلیمات آموزش و پرورش نیازمندند. پس آموزش و پرورش اینجور نیست که فقط مقدمه ای باشد و  نیم خورده ای برای دانشگاه درست کند؛ نه.» [2]

حال هدف آموزش و پرورش چیست؟ «تربیت نیروی انسانی طراز جمهوری اسلامی» [3] دارای «این خصوصیات؛ دانا باشد، با ایمان باشد، دارای اعتماد به نفس باشد، دارای امید باشد، دارای نشاط باشد، دارای سلامت جسمی و روحی باشد، روشن بین باشد، با اراده باشد، کم هزینه و پرفایده باشد». [4] لذا بر مبنای این ویژگی ها باید ایده آل های خانواده ایرانی تغییر کند. 

تغییر دیدگاه به آموزش و پرورش

اقتصاد آموزش و پرورش و یا اقتصاد تعلیم و تربیت یک امر مهمی است و باید به آن پرداخت. اگر کشور ژاپن پیشرفت داشته است به این دلیل است که سهم خوبی از بودجه کشورش را صرف آموزش و پرورش کرده است. در ایران اما نگاه کالایی به آموزش و پرورش به گونه ای دیگری است. سازمان عریض و طویلی که مصرف کننده است. که در اینجا می توان به این بخش از سخنان مقام معظم رهبری اشاره کرد که می فرمایند: «برای یک چنین دستگاهی هرچه ما هزینه کنیم، هزینه نیست، سرمایه گذاری است؛ به این چشم به اقتصاد آموزش و پرورش نگاه کنیم. اقتصاد آموزش و پرورش مثل اقتصاد هیچ دستگاه دیگری نیست؛ اینجا شما هرچه خرج می کنید، در واقع دارید سرمایه گذاری می کنید؛ این آن جمله اساسی و اصلی است که بنده توقع دارم مسئولان کشور، مسئولان دولتی و مردم ما به این نکته توجه کنند.» [5] اما آیا هزینه کردن تنها بعد مادی را شامل می شود؟ یعنی یک عده از بخش های خصوصی یا دولتی بیایند و سرمایه خود را در جهت نتیجه مادی صرف کنند؟ قطعا اینگونه نیست و در نظام جمهوری اسلامی سرمایه گذاری بار معنوی نیز خواهد داشت. یعنی تلاش در جهت تربیت نیروی انسانی مومن، وفادار، ولایت مدار، شجاع و ...، نتیجه این هزینه هم تحقق مدینه فاضله در درون مرزها و در نظام جمهوری اسلامی خواهد بود. 

تغییر نگرش نسبت به مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی 

سند تحول بنیادین آموزش و پرورش توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی در 23 آذر 1390 به تصویب رسید. علاوه بر اینکه این نهاد توسط مقام معظم رهبری به عنوان قرارگاه فرهنگی کشور معرفی شده و در نتیجه تصمیمات فرهنگی بر عهده این نهاد است، با توجه به حضور روسای سه قوه، این نهاد می تواند اختیارات مربوط به قانون گذاری را از مجرای قوه مقننه، اختیارات مربوط به مسئل اجرایی را از طریق قوه مجریه و اختیارات قضایی را از طریق قوه قضائیه اعمال کند. لذا مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی از ضمانت اجرای کافی برخوردار بوده و در عمل هم باید این امر محقق شود. رهبر فرزانه انقلاب در اینباره می فرمایند: «مصوبات اینجا [شورای عالی انقلاب فرهنگی] بایستی اجرا بشود؛ حالا سازوکاری برای ضمانت اجرا تدوین می کنید، فبها و نعمة؛ اگر فرض کنیم که یک سازوکار خاصی هم برای ضمانت اجرای مصوباتِ اینجا تدوین نمی شود، خودِ حضور رئیس جمهور و رئیس قوه‌ مقننه برای قانون‌ گذاری - آنجاهایی که احتیاج به قانون‌گذاری است - و وزرای محترم و مسئولان دستگاه ‌های ذیربط، باید به معنای ضمانت اجرا باشد؛ یعنی وقتی که فرض بفرمایید... سند تحول بنیادین آموزش و پرورش [تدوین می شود] وزیر محترم آموزش و پرورش خود را متعهد بدانند که این را عملی کنند و اجرایی کنند؛ ... و خلاصه باید خود اعضا و دستگاه ‌های فرهنگی قبول کنند و باور داشته باشند که ما این جایگاه را به‌عنوان یک قرارگاه مرکزی [قرار دادیم].» [6]

تلاش در جهت یکسان سازی هدف مراکز فرهنگی گوناگون

امروز تأثیر رسانه به ویژه رسانه های جدید و شبکه های اجتماعی بر هیچ کسی پوشیده نیست. رهبر معظم انقلاب نیز در کنار آموزش و پرورش جهت جوشیدن فکر و اندیشه ورزی از رسانه نام می برند و می فرمایند: «ما باید جوشیدن فکر و اندیشه ‌ورزی را در جامعه‌ خودمان به یک حقیقت نمایان و واضح تبدیل کنیم. البته این از مجموعه‌ نخبگان شروع خواهد شد، بعد سرریز خواهد شد به آحاد مردم. البته این راهبردهایی دارد، الزاماتی دارد. ابزار کار، آموزش و پرورش و رسانه ‌هاست؛ که باید در برنامه‌ ریزی ها اینها همه لحاظ شود و بیاید.» [7] آنچه مسلم است این است که وقتی ما نتوانیم کنترل مناسبی بر رسانه ها داشته باشیم، طبعاً سبک زندگی و به تعبیری برنامه درسی زندگی فرزندان ما متأثر از آنچه خواهد بود که به آنها یاد می دهند و یا آنها را تشویق به یاد گرفتن آنها می کنند. لذا همپای بومی سازی و تدوین الگوی اسلامی و ایرانی برای آموزش و پرورش لازم است الگوی بومی هم برای رسانه ما به ویژه ابزارهای ارتباطی نوین و فضای مجازی تدوین شود. 

منابع:

[1] بیانات در دیدار مسئولین آموزش و پرورش سراسر کشور، 3/5/1386، بازیابی شده در تاریخ 10 بهمن 1396 به آدرس:

http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=3394

[2] بیانات در دیدار معلمان استان فارس، 12/2/1387، بازیابی شده در تاریخ 10 بهمن 1396 به آدرس:

http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=3428

[3] بیانات در دیدار جمعی از معلمان سراسر کشور، 14/2/1390، بازیابی شده در تاریخ 10 بهمن 1396 به آدرس:

http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=12400

[4] بیانات در دیدار معلمان و فرهنگیان سراسر کشور، 16/2/1394، بازیابی شده در تاریخ 10 بهمن 1396 به آدرس:

http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=29639

[5] همان.

[6] بیانات در دیدار اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی، 19/9/1392، بازیابی شده در تاریخ 10 بهمن 1396 به آدرس:

http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=24721

[7] بیانات در نخستین نشست اندیشه های راهبردی، 10/9/1389، بازیابی شده در تاریخ 11 بهمن 1396 به آدرس:

http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=10664