ایران می‌تواند با فروش ریالی و تنوع بخشیدن به مسیرهای صادراتی نفت خام خود در غالب بورس نفتی؛ ضمن عبور از تحریم‌های پیش‌رو به انحصار وزارت نفت برای صادرات نفت که در حال حاضر تبدیل به پاشنه آشیل امنیت اقتصادی کشور شده پایان دهد.
آمریکا به دنبال آن است با فشار بر خریداران نفت ایران برای صادرات نفت محدودیت هایی اعمال نماید اما راهکارهایی برای دور زدن تحریم ها وجود دارد که مهتمل‌ترین روش‌های پیش روی ایران برای دور زدن تحریم‌ها تخفیف به مشتریان، ایجاد بورس نفتی، تهاتر کالایی و استفاده از ظرفیت تجار آزاد غیر دولتی است.
سوال اصلی اینجاست که کدام مسیر می‌تواند بهترین نتیجه را برای کشورمان کسب کند پاسخ به این مهم با بررسی مسیرهای فروش ممکن است.
تهاتر کالایی روشی مناسب؛ اما ناکافی
به گفته خسروتاج معاون توسعه صادرات وزارت صنعت، معدن و تجارت موضوع تهاتر کالایی در آفریقای جنوبی صورت خواهد گرفت. پیش از این هم در تحریم‌های دهه نود این موضوع با کشورهای چین و هند تجربه شده بود اما این روش در بهترین حالت یک پنجم حجم صادرات نفت خام ایران را می‌تواند پوشش دهد.
موضوع دیگر اینجاست که در قراردادهای تحت عنوان تهاتر نفتی در اکثر مواقع ترسیم بازار توسط خریدار نفت صورت می‌گیرد و او تصمیم می‌گیرد با چه سازوکاری و در چه بازه زمانی تهاتر کالایی صورت گیرد همین موضوع باعث می‌شود ابتکار عمل در اختیار ایران نباشد.
تخفیف یا خودکشی
موضوع تخفیف به مشتریان با وجود اینکه در حال حاضر از سوی معاونت امور بین‌الملل وزارت نفت شروع شده است اما می‌تواند در بلند مدت صدمات بسیار جدی به بازارهای فروش نفت ایران وارد کند. آنطور که بلومبرگ گزارش کرده است ایران در هر بشکه نفت پس از تحریم بین 80 سنت تا 1.45 دلار تخفیف داده است.
در این باره محمدعلی خطیبی نماینده سابق ایران در اپک، گفت: تخفیف به یک مشتری آن هم در بازار شفافی مانند بازار فروش نفت یک کار اشتباه است زیرا دیگر مشتریان این موضوع را متوجه می‌شوند و حق شکایت و اعتراض برای آنها ایجاد می‌شود.
باید توجه داشت که به موازات تخفیف‌های نفتی ایران عربستان سعودی هم این کار را شروع کرده است و ادامه‌دار شدن این موضوع می‌تواند به ضرر تمام کشورهای صادر کننده نفت، تمام شود.
ظرفیت تجار آزاد
بهره گرفتن از تجار آزاد با کشتی‌هایی که گاها اجاره‌ای و با پرچم دیگری تردد کنند یکی از روش‌هایی بود که در دوره تحریم‌های دهه 90 انجام شد و تا حدودی توانست باعث کم اثر شدن تحریم‌های نفتی شود.
شیرینی استفاده از این روش برای فروش نفت با یک فساد به کلی از بین رفت؛ داستان متهمان نفتی و حواشی آن باعث شد تا دیگر حاکمیت هیچگاه به این سمت نرود.
در حالت کلی این روش فروش نفت می‌تواند رانت و فسادزا باشد.
ایجاد بورس نفتی
به نظر می‌رسد پر اقبال‌ترین مسیر فروش نفت در زمان تحریم‌ها بین کارشناسان و نمایندگان مجلس شورای اسلامی موضوع بورس نفتی است.
به عقیده طرفداران بورس نفت این ظرفیت می‌تواند اصلی‌ترین نقطه ضعف فروش نفت کشور پس از موضوع انتقال ارزی؛ یعنی انحصاری بودن فروشندگان نفت را حل کند.
در همین باره یکی از اعضای کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی، گفت: فروش نفت در بورس راهکاری مهم جهت متنوع سازی فروش نفت است؛ ما در مجلس و دولت باید در کنار هم باید این موضوع را زودتر اجرایی کنیم تا بتوانیم اثرات تحریم نفتی را کاهش دهیم.
احمد صفری افزود: برای فروش نفت می توان از ظرفیت کشورهای همسایه که ارتباط داریم می توانیم نیز استفاده کنیم و معادلات نفتی را پیش ببریم و با بعضی از کشورها هم تفاهم نامه داریم، نمی‌شود زیر تفاهم نامه زد. اینها تضامینی دارند که نمی توانند زیر آنها بزنند.
نماینده دیگری در مجلس شورای اسلامی با تایید مفید بودن بورس نفتی، گفت: برای فروش نفت راهکارهای متعدد و متفاوتی وجود دارد. بحث کاهش فروش نفت ایران با نگاهی آمریکایی دنبال می‌شود. روزنه‌های مختلفی وجود دارد و ما می‌توانیم برای جلوگیری از کاهش فروش نفت از آنها استفاده کنیم. یکی از این موارد بحث بورس است و در مجلس مطرح شد. بورس راهی برای جلب مشارکت مردم در بحث فروش نفت است. این روش راهکاری جدی برای فروش نفت و اموری در این راستا شناخته می‌شود.
محمدرضا اکبری، مدیر گروه نفت اندیشکده نفت دانشگاه صنعتی شریف هم درباره نیاز کنونی کشور به عرضه نفت در بورس تصریح، کرد: یکی از راه‌های تشویق بخش خصوصی برای ورود به زنجیره‌ی ارزش افزوده راه‌اندازی بورس نفت است. اینکه خودمان را به صادرات تک محصولی محدود کنیم و بعد هم به بهانه‌های بروز فساد و عدم توانمندی مانع مشارکت بخش خصوصی در سازوکار بورس شویم نشان می‌دهد که اراده‌ای برای حل معضل پیش آمده نداریم.
وی افزود: خام فروشی و انحصاری بودن فروش نفت به پاشنه آشیل کشور تبدیل شده به گونه‌ای که هر وقت درگیری با دشمن صورت می‌گیرد، اولین نقطه‌ای که دشمن دست می‌گذارد تحریم نفت کشور است. در نتیجه، ما باید به فکر جایگزین آن باشیم. به نظرم راهکار اصلی این است که با تمرکز بر تکمیل زنجیره‌ی ارزش افزوده از تداوم خام‌فروشی جلوگیری کنیم. فلذا می‌توان به جای نفت خام، فرآورده‌های آن را صادر کرد که تحریم آن به مراتب سخت‌تر از نفت خام است چون بالاخره تنوع فرآورده‌ها و کشورهای هدف و روش‌های فروش آن بیشتر است.
موضوع قابل توجه اینجاست که بند 13 سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی هم ناظر به همین موضوع است و می‌گوید: «مقابله با ضربه‌پذیری درآمد حاصل از صادرات نفت و گاز از طریق ایجاد تنوع در روش‌های فروش و مشارکت دادن بخش خصوصی در فروش» است.
بورس نفتی چیست؟
بنا بر این گزارش بورس نفتی محلی شفاف برای فروش ریالی و یا ارز توافقی (بنا بر تصمیم سازمان بورس برای مشتریان غیر بومی)، نفت در داخل کشور است که شرکت‌ها و بازرگانان در صورت اخذ مجوزهای اولیه از سازمان بورس می‌توانند در آن حضور داشته باشند.
سهام نفت خریده شده هم خود می‌تواند به صورت کاغذی به فروش برسد که این موضوع می‌تواند توسط مشتری‌های کوچکتر صورت گیرد و هم خریدار می‌تواند آن را تحویل گرفته در اختیار پتروشیمی‌های داخلی بگذارد یا در صورت توانایی آن را به کشور دیگری صادر کند.
چرا بورس نفتی اجرا نمی‌شود؟
آنچه مشهود است در حال حاضر تنها مانع شکل‌گیری بورس نفتی وزارت نفت است.
به ادعای حسن خسروجردی، مدیرعامل شرکت نخل بهارستان پارس و رئیس سابق اتحادیه صادرکنندگان نفت، گاز و پتروشیمی که خود یکی از اعضای خانواده بخش خصوصی است شرکت ملی نفت علاقه‌ای به مشارکت بخش خصوصی در صادرات نفت ندارد به دلیل اینکه از این موضوع بسیار سود می‌برد.
وی در این باره اظهار داشت: مسؤولان وزارت نفت به بخش خصوصی می‌گویند چرا باید نفت را در بورس عرضه کنیم. مگر بخش خصوصی چه راهی برای دور زدن تحریم‌ها می‌داند که ما آنها را نمی‌دانیم. این نگاه که وزارت نفت فکر می‌کند تنها خودش متوجه مسائل است و شرکت‌های خصوصی متوجه نیستند بسیار غلط است.