پنجشنبه هفته گذشته نیروی هوافضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی رزمایش الی بیت المقدس-1 را در منطقه عمومی استان هرمزگان با شرکت ده ها فروند از انواع پهپادهای تهاجمی و شناسایی خود برگزار کرد.
آنچه که در این رزمایش قابل توجه بود عملیات همزمان 50 فروند پهپاد رزمی از کلاس صاعقه RQ-170) ایرانی) این نیرو بود که برای اولین مرتبه در ایران و حتی در بین کشورهای منطقه انجام می شد.
در این رزمایش پهپادهای نیروی هوافضای سپاه از پایگاه های خود در استان های بوشهر، خوزستان، فارس و هرمزگان به پرواز در آمده و با موفقیت توانستند اهداف از پیش تعیین شده در جزیره بنی فارور خلیج فارس را با موفقیت منهدم کنند.
به بهانه برگزاری این رزمایش بنا داریم تا در این گزارش به بررسی اهمیت راهبردی پهپاد در نیروهای مسلح جمهوری اسلامی و نقش آن در نبردهای آینده منطقه بپردازیم.
تعریف پهپاد:
پرنده هدایت پذیر از دور که اختصاراً به آن پهپاد گفته می شود، در حقیقت نوعی هواپیمای بدون سرنشنین است که توسط اپراتور و از طریق ایستگاه های کنترل زمینی و از راه دور هدایت می شود. پهپادها معمولاً با استفاده از نیروی آیرودینامیک از زمین بلند می شوند. به عبارت دقیق تر پهپادها هواپیماهای بدون سرنشینی هستند که در محدوده اتمسفر زمین حرکت کرده و قادر به حمل انواع مهمات، وسایل شناسایی، تجهیزات جنگ الکترونیک و ... هستند.
پهپادها دارای کاربردهای نظامی مانند عملیات رزمی هوا به سطح، هوا به هوا و هوا به زمین، شناسایی و مراقبت، جنگ الکترونیک، فرماندهی و کنترل و فریب هستند و علاوه بر این در امور غیر نظامی مانند نقشه برداری، امداد و نجات، آتش نشانی و .... نیز کاربرد دارند.
تاریخچه پهپاد:
در طول جنگ جهانی اول کشورهای کشورهای انگلیس و آمریکا تلاش هایی برای تولید یک پرنده بدون سرنشین که بتواند یک بمب را حمل کند، انجام دادند اما با پایان جنگ جهانی اول این پروژه نیز متوقف شد تا آنکه در حدود 10 سال بعد یعنی در سال 1927 بنیاد هوایی انگلستان موفق به تولید یک گلوله توپ هوا به زمین که از یک موتور ملخی هم بهره می برد با نام لارینکس 1 شد.
پس از آن در اثنای جنگ جهانی دوم، آلمان با ورود به حوزه طراحی و تولید پهپاد موفق به تولید نوعی هواگرد بدون سرنشین با نام هتسچل 2 شد و توانست به وسیله آن چند ناو جنگی متفقین را هم منهدم کند.
اما در حقیقت طراحی، تولید و بکارگیری انواع پهپاد بعد از جنگ جهانی دوم و با پیشرفته تر شدن سامانه های پدافند هوایی جدی تر شد. با پیشرفته تر شدن سامانه های پدافند هوایی درصد هدف قرار گرفتن جنگنده و بمب افکن ها بالا رفت و این موضوع هزینه های بالایی را بر کشورهای درگیر جنگ در پی داشت، از سوی دیگر نیاز به شناسایی و جمع آوری اطلاعات از مواضع دشمن نیز موضوع بسیار مهمی بود که غالباً توسط نیروی انسانی صورت می گرفت و خطرات زیادی از جمله اسیر و یا کشته شدن نیرو را به همراه داشت.
از زمان آغاز جنگ جهانی دوم به این سو اهمیت نبردهای هوایی و نقش راهبردی که توان رزم هوایی برای از بین بردن مراکز حساس و حیاتی و انهدام توان رزمی دشمن ایفا می کرد، و همچنین نقشی که نیروی هوایی در پشتیبانی از یگان های درگیر در صحنه رزم ایفا می کرد، موجب می شد تا روز به روز بر اهمیت ارتقا توان راهبردی رزم هوایی افزوده شود.
اما با ورود به دهه 90 میلادی استفاده از پهپاد نقش پررنگ تری به خود گرفت و موجب شد تا پهپاد به عنوان جنگ افزاری مهم و راهبردی در صحنه نبرد معرفی شود. برای مثال آمریکا در دو جنگ علیه عراق در سال های 1991 و 2003 استفاده های فراوانی از پهپاد در نقش مراقبت و شناسایی، رزمی، اخلالگر و ... کرد به صورتی که بر اساس برخی آمارها آمریکا و انگلیس در جنگ سال 2003 به صورت مشترک حدود 90 فروند انواع پهپاد را در این جنگ به کار گرفتند.
ایران:
در کشور ما تاریخچه بکار گیری پهپاد به پیش از انقلاب و اواخر دهه 40 شمسی باز می گردد؛ زمانی که در سال 1347 با ورود چند فروند پهپاد از آمریکا استفاده از هواپیماهای بدون سرنشین در ایران آغاز شد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با آغاز دوران دفاع مقدس، در سال 1363 و در جریان عملیات بدر، یگان هوایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی آغاز بکار می کند و در این یگان واحدی به نام تیپ رعد مأمور بکارگیری و استفاده از پهپاد می شود. این تیپ با طراحی و ساخت پهپاد مهاجر رسماً کار خود را آغاز می کند. پهپاد مهاجر در ابتدا یک پهپاد شناسایی بود، اما بعداً با اضافه شدن دو لانچر سه فروندی در زیر بال هایش برای حمل موشک آر پی جی توان حمل 6 موشک آر پی جی را هم پیدا می کند و تبدیل به یک پهپاد رزمی می شود. طی سالیان بعد نمونه های جدیدتری از این پهپاد در نقش های مختلف طراحی و تولید می شود که هم اکنون نیز در نیروی های مسلح بکارگیری می شود.
پس از پایان دفاع مقدس طراحی و تولید انواع پهپاد در ایران روند شتابانی به خود می گیرد تا جایی که امروز ایران دارای انواع پهپادها با کارکردهای مختلف بوده و در بین 10 قدرت برتر پهپادی دنیا جای گرفته است.
اما چرا امروز پهپاد به عنوان یک سلاح راهبردی در نیروهای مسلح ایران معرفی می شود و اهمیت استراتژیک استفاده از پهپاد چیست؟
در هر جنگی استفاده از قدرت هوایی به سه منظور صورت می گیرد؛ برای مقابله با توان هوایی دشمن، تک علیه نیروهای سطحی و بمباران مراکز حساس و حیاتی به منظور کاهش توان رزم دشمن.
برای دستیابی به این اهداف و پیاده سازی آن در میدان نبرد، هر نیروی مسلحی نیازمند مجموعه ای از پرنده های با سرنشین و بدون سرنشین است تا بتواند از آنها در قالب یک شبکه یکپارچه علیه دشمن استفاده کند.
اما در این بین چند پارامتر موجب می شود تا پهپادها از اهمیت ویژه ای برخوردار باشند.
نخست آنکه طراحی، تولید و بکارگیری پهپادها نسبت به جنگنده های باسرنشین از نظر اقتصادی مقرون به صرفه تر است و هزینه های بسیار کمتری نسبت به هواپیماهای با سرنشین دارد. زیرا اولاً پهپادها از ابعاد کمتری نسبت به هواپیماهای سرنشین دار برخوردار هستند، از پیشرانه های ساده تر بهره می برند و از سوخت کمتری هم استفاده می کنند. علاوه بر این ها هزینه های نگهداری و تعمیرات پهپادها هم به مراتب کمتر از هواپیماهای با سرنشین است.
برای مثال هر ساعت پرواز یک جنگنده چیزی در حدود 10 هزار دلار هزینه دارد در صورتی که هزینه هر ساعت پرواز پهپادی مانند شاهد 129 چند صد هزار تومان بیشتر نیست.
نکته دوم عدم به مخاطره افتادن عوامل انسانی است. از آنجایی که پهپادها، پرنده هایی بدون سرنشین هستند و توسط ایستگاه های زمینی و در مناطقی دور از صحنه نبرد هدایت می شوند، تقریباً احتمال به خطر افتادن جان نیروی انسانی در عملیات های رزمی پهپادها به صفر می رسد.
نکته سوم برد عملیاتی یک پهپاد است. با پیشرفت فناوری و بالا رفتن اهمیت پهپادها، برد عملیاتی آن ها نیز افزایش یافته است به صورتی که امروزه برخی پهپادها قادر هستند تنها با یکبار سوخت گیری، 3000 کیلومتر مسافت را طی کنند. اما طی چنین مسافتی برای هواپیماهای با سرنشین، تنها برای هواپیماهای پهن پیکر قابل امکان بوده و سایر هواپیماها هم تنها با سوخت گیری هوایی قادر به طی این مسافت هستند.
مزیت دیگری که پهپادها دارند مداومت پروازی آنها است. امروزه یک پهپاد می تواند تنها با یک مرتبه سوخت گیری ساعات طولانی بعضاً تا 24 ساعت به اجرای ماموریت بپردازند که چنین امری عملاً برای هواپیماهای با سرنشین امکان پذیر نیست.
این مزیت ها در کنار استفاده از مواد مرکب در ساخت بدنه پهپاد که قابلیت رادار گریزی هم به پهپاد می دهد موجب شده تا پهپاد به سلاحی کارآمد و تأثیرگذار در نبردهای حال حاضر دنیا مورد توجه قرار بگیرد.
اما مزیت هایی که در بالا به آن اشاره شد به معنای حذف هواپیماهای با سرنشین نیست، زیرا این پرنده ها نیز دارای قابلیت هایی هستند که پهپادها فاقد آن هستند. به عنوان مثال جنگنده ای مثل سوخو 22 قادر است تا 4 تن مهمات حمل کند در حالی که پهپادی مانند شاهد 129 قادر است حدود 400 کیلوگرم مهمات با خود حمل کند.
شاهد 129
اما امروزه نسل جدید از پهپادها به نام پهپادهای دست پرتاب و ریز پرنده ها وارد صحنه نبرد شده اند که کاربرد بسیاری در نیروهای زمینی و عملیات ویژه دارند.
این سری از پهپادها دارای ابعاد بسیار کوچکی هستند به صورتی که در یک کیف و یا کوله پشتی قابل حمل بوده و یک رزمنده می تواند آن را به راحتی با خود حمل کند و بوسیله دست آن ها را پرتاب کند و بدون آن که دیده شود، اطلاعاتی از صحنه نبرد که در نزدیکی او در حال وقوع است بدست آورد. از این سری از پهپادها می توان به عنوان یک سکوی متحرک دیده بانی بهره برد.
پهپاد دست پرتاب
این مزیت در کنار سایر مزایایی که هواپیماهای با سرنشین دارند موجب می شود تا در جنگ های امروز و آینده ترکیبی از پرنده های با سرنشین و بدون سرنشین در کنار هم بکارگیری شوند.
اما گسترش روز افزون استفاده کشورهای منطقه و فرامنطقه ای از پهپادهای رزمی و شناسایی که دامنه تهدید علیه جمهوری اسلامی را افزایش می دهند، یکی از دلایلی بود که موجب شد تا بخش های دفاعی و نظامی کشور وارد حوزه طراحی و ساخت پهپاد شوند. همچنین تحریم هایی که علیه ایران وضع شده است امکان خرید جنگنده و هواپیماهای شناسایی بروز را برای ایران غیر ممکن کرده است و بکارگیری پهپاد می تواند بخشی از ضعف های کشور در حوزه نبردهای هوایی را جبران کند.
در سال های اخیر نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران پیشرفت های شگرفی در حوزه طراحی و تولید انواع پهپادها داشته اند و به غنیمت گرفتن تعدادی از پهپادهای آمریکایی و اسرائیلی هم کمک شایانی به پیشرفت این فناوری خصوصاً در نیروی هوافضای سپاه کرده است.
این امر موجب شده تا رصد و شناسایی نیروهای فرا منطقه ای در جدار مرزهای آبی و خاکی کشور مانند رصد شناورهای آمریکایی در خلیج فارس و یا رصد گروهک های تروریستی به راحتی برای نیروی های مسلح قابل انجام باشد که در صورت نبود این تکنولوژی در کشور، می بایست هزینه هایی گزافی برای اجرای چنین عملیات هایی پرداخت می شد. همچنین هدف قرار دادن کاروان های نظامی داعش در عراق و سوریه و کمک های اطلاعاتی و رزمی به نیروهای جبهه مقاومت نیز از دیگر دستاوردهای پهپاد برای کشور بوده است که در گزارشی دیگر به تشریح داشته های پهپادی جمهوری اسلامی و عملیات های پهپادی خواهیم پرداخت.
علاوه بر استفاده های نظامی از پهپادها، امروزه پهپادها در کاربردهای غیرنظامی نیز مورد استفاده قرار می گیرند. یکی از نمونه های این امر در ایران استفاده از پهپاد برای بارورسازی ابرها است. بر اساس اخبار منتشر شده، نیروی هوافضای سپاه 5 پایگاه پهپادی خود را برای اجرای عملیات بارورسازی ابرها اختصاص داده است.
آینده پهپاد:
در آینده نبردهای هوایی، جنگنده های پر قدرت، تنها بخشی از قابلیت های خود را به نمایش خواهند گذاشت و دیگر قادر نخواهند بود تمامی ظرفیت های عملیاتی خود را مورد استفاده قرار دهند. در آینده پهپادها بخش عمده ای از نبردهای هوایی را بر عهده می گیرند. هر چند امروزه پهپادها قادر به کارهای ساده ای هستند، اما با رشد روزافزون تکنولوژی و پا به میدان گذاشتن هواپیماهای رباتیک که از پهپادهای رزمی الگو گیری شده اند، این موازنه به سود هواپیماهای بدون سرنشین قابل تغییر است. هم اکنون یکی از اهداف مدیران پروژه های پرنده های ربایتک طراحی نرم افزاری است که این پرنده ها بتواند به انواع تهدیدات به صورت انتخابی پاسخ دهند. در صورت دستیابی به چنین فناوری، جنگ های هوایی آینده در تسخیر هواپیماهای ربایتک خواهد بود.
امروزه در جنگ ها یکی از عوامل مهم کاهش هزینه های مالی و صرفه جویی در نیروی انسانی است. برای نیل به این هدف می بایست به تجهیزات بدون سرنشین و کنترل از راه دور مجهز شد و در این بین پهپاد می تواند نقش بسزایی ایفا کند.
آمریکا و رژیم صهیونیستی به عنوان تهدیدات درجه اول ایران و یکی از عمده ترین به کار گیرندگان پهپاد، برنامه های گسترده ای را برای گسترش توان پهپادی خود پیش بینی کرده اند.
آمریکایی ها در آینده نسبت به تلفات جانی نیروی انسانی حساس و آسیب پذیرتر خواهند شد و از سوی دیگر اقتصاد آمریکا بخش نظامی این کشور را وادار خواهد کرد تا اقتصادی تر بجنگد. همچنین استفاده از سامانه های بدون سرنشین برای عملیات هوایی در مناطق پر تنش بیش از پیش مورد نیاز آمریکا خواهد بود.
بر اساس اعلام وزارت دفاع آمریکا، نیروهای مسلح این کشور، در آینده برای اجرای مأموریت های خود باید به سمت بکارگیری انواع سامانه های بدون سرنشنین زمینی و دریایی و حتی هوایی که قادر به پرواز در خارج از اتمسفر باشد، بروند. بر اساس پیش بینی های رسمی، در آینده حدود 77 درصد از کل تحقیقات نظامی پهپاد در آمریکا اجرا خواهد شد.
رژیم صهیونیستی نیز پیش از جنگ 33 روزه رسماً به ضعف نیروهای زمینی خود در مقابل با حزب الله اذعان کرد و با تغییر ساختار دفاعی خود اولویت شماره یک خود را به تقویت نبرد هوایی و استفاده از پهپاد در عملیات های شناسایی و رزمی داد. انتخاب ژنرال حالوتس در سال 2005 به عنوان رئیس ستاد ارتش اسرائیل که قبلاً فرمانده نیروی هوایی بود، نشانگر تغییرات جدی در ساختار دفاعی این رژیم است.
یک ارزیابی در سال 2005 و پیش از آغاز جنگ 33 روزه نشان می دهد که از 28000 عملیات هوایی صورت گرفته توسط ارتش رژیم صهیونیستی حدود 18000 ساعت، یعنی 65 درصد از آن توسط پهپاد انجام گرفته است.
سید محمد تهرانی