قطعا با عملیاتی شدن بازار باز، دولت با استفاده از اوراق قرضه امکان دخالت در تعیین نرخ بهره یا سود را خواهد داشت؛ به هر حال اجرای عملیات بازار باز نوید بخش توسعه سیاست‌های پولی دولت و مدیریت نرخ سود در بازار بین بانکی و کنترل نقدینگی به صورت مدرن است.
عملیات بازار باز ( Open market operation ) یکی از اصلی ترین ابزارهای سیاست پولی محسوب می‌شود و به بانک های مرکزی کشورها اجازه می دهد تا با خرید و فروش اوراق دولتی در بازار آزاد حجم نقدینگی، نرخ بهره بین بانکی و نهایتا تورم را کنترل کند.
در بسیاری از کشورها مهم‌ترین وظیفه بانک مرکزی کنترل نرخ تورم است و این کنترل به صورت غیر مستقیم از طریق عملبات بازار باز انجام می شود. عملیات بازار باز اهداف متفاوتی را دنبال می کند که کنترل تورم با اثرگذاری بر نرخ بهره بین بانکی و اعمال سیاست های انبساطی یا انقباضی پولی، نرخ برابری ارز و منضبط کردن نقل و انتقالات بین بانکی از جمله ی آن است.
در عین حال که بر موثر بودن ابزار عملیات بازار باز در کنترل تورم اجماع وجود دارد و از انگلیس و آمریکا تا ترکیه و پاکستان استفاده می شود اما بر سر نحوه‌ی اجرای آن در سیستم بانکی ایران اختلاف زیاد است.
علی سعدوندی؛ اقتصاددان در این خصوص می گوید: در جعبه ابزار سیاست گذاران پولی دنیا ابزارهای متفاوتی برای مهار تورم اجرایی شده، اما هیچکدام موفق تر از «عملیات بازار باز» نبوده است اما آنچه امروز در اقتصاد ایران اجرا شده، این است که بانک مرکزی مقداری اوراق از بانکی که مشکل مالی دارد خریداری کرده است، با توجه به مفروضات «عملیات بازار باز» می توان اذعان کرد که این عمل دیگر «عملیات بازار باز» نیست بلکه عملیات نجات بانکی بخصوص بانک‌های مشکل‌دار است.
این کارشناس اقتصادی معتقد است: در شرایط کنونی «عملیات بازار باز» تبدیل به ابزاری برای افزایش پایه پولی شده و دقیقا بر ضد اهداف خود عمل می کند، چراکه این روند برخلاف خواسته دولت که کاهش نرخ تورم است، تورم‌زاست.
تیمور رحمانی؛ اقتصاددان و عضو هیات علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران که از موافقان اجرای طرح عملیات بازار باز است می گوید: در طول یک سال و نیم گذشته با کاهش درآمدهای نفتی و لذا درآمد دولت و در عین حال انعطاف ناپذیری هزینه های دولت در جهت کاهش (به دلیل اینکه بخش عمده هزینه های دولت ماهیتا هزینه های اجتناب ناپذیر است)، فشار بر بودجه دولت تشدید شده و کسری بودجه دولت نیز رو به افزایش گذاشته است. طبیعی است در چنین شرایطی، دولت ناچار باشد به استقراض از طریق انتشار اوراق روی بیاورد و فروش اوراق توسط دولت نیز نهایتا به منابع بانکها فشار آورده (زیرا خریدار هر شخص حقیقی یا حقوقی که باشد، از محل مانده حساب او نزد بانکها برای خرید این اوراق استفاده می شود) و زمینه بالا بودن نرخ سود را نگهداشته است و نرخ سود بالا هم موتور اصلی رشد بالای نقدینگی و نهایتا رشد اجتناب ناپذیر پایه پولی بوده است.
اکنون بسیاری ابراز نگرانی می کنند که با راه اندازی عملیات بازار باز، دولت که اوراق خود را به بانکها می فروشد، بانکها ناچارند اوراق را به بانک مرکزی بفروشند و به این ترتیب عملا دولت با واسطه از بانک مرکزی قرض کرده و رشد پایه پولی و نقدینگی همچنان تداوم می یابد.
باید در نظر داشت اگر ناترازی و کسری بودجه آشکار و پنهان دولت تداوم یابد و وارد شرایط ناپایداری مالی شود، به طور قطع رشد بالای نقدینگی و پایه پولی ادامه خواهد داشت چه عملیات بازار باشد و چه نباشد! در واقع، اگر کسری بودجه از کنترل خارج شود، رشد پایه پولی و نقدینگی با یا بدون عملیات بازار باز تشدید شده و حتی می تواند زمینه ابر تورم را فراهم نماید.
به تازگی با اعلام عبدالناصر همتی شروع اجرای طرح " عملیات بازار باز" از سوی بانک مرکزی به صورت یک روز درهفته کلید خورد؛ موضوعی که بسیاری از کارشناسان بانکی براساس تجارب کشور‌های دیگر نسبت به آن خشنود هستند؛ اما تحقق ابزار‌ها و پیش نیاز‌های این موضوع در عملکرد مطلوب آن شرطی مهم است. در همین خصوص با حسین محمودی‌اصل؛ اقتصاددان و استاد دانشگاه گفتگو کردیم تا نحوه اجرای طرح عملیات بازار باز؛ ضرورت اجرا و پیش نیاز‌های تحقق هر چه بهتر آن از سوی بانک مرکزی بررسی شود.
بانک مرکزی اجرای طرح عملیات بازار باز را شروع کرده است، شما دلایل اجرای این طرح از سوی بانک مرکزی را چه می دانید؟
عملیات بازار باز با معامله ۱۰ هزار اواراق استارت اولیه خود را در بازار‌های پولی و بانکی زد و این موجب خوشحالی است که بانک مرکزی از رویکرد سنتی به رویکرد هدفمند وضابطه مندی حرکت کرد و بحث استقراض بانکها از بانک مرکزی و استقراض دولت از بانک مرکزی به صورتی قاعده‌مند شد تا بخشی از مشکلات تورمی کشور که ناشی از رشد نقدینگی است و نرخ دستوری سود است کنترل شود.
قطعا با عملیاتی شدن بازار باز، دولت با استفاده از اوراق قرضه امکان دخالت در تعیین نرخ بهره یا سود را خواهد داشت؛ به هر حال اجرای عملیات بازار باز نوید بخش توسعه سیاست‌های پولی دولت و مدیریت نرخ سود در بازار بین بانکی و کنترل نقدینگی به صورت مدرن است.
بانک مرکزی درصدد سیاست گذاری پولی با شیوه جدید درجهت کنترل نقدینگی وتورم است؛ بانک مرکزی با حضور در بازار بدهی و انتشار اوراق دولتی نرخ بهره را مدیریت خواهد کرد؛ بنحوی که در این بازار، بدهی بانکها به بانک مرکزی همانند بدهی دولت به بانک مرکزی وثیقه دار و اوراق منتشر می‌شود؛ وقتی نقدینگی در بازار کم باشد و رکود نیز بر بازار حاکم است بانک مرکزی با خرید اوراق پول به بازار تزریق می‌کند تا از افزایش نرخ سود بانکی و نرخ بهره جلوگیری کند؛ در صورتی که نرخ بهره پایین‌تر برود؛ بانک مرکزی با فروش اوراق و جمع آوری پول مانع افزایش تورم می‌شود؛ از این به بعد بانکها از منشاء خلق پول بی ضابطه توسط بانک مرکزی برحذر می‌شوند و این هدف باعث می‌شود به جای اضافه برداشت از بانکها، بانک مرکزی و دولت به صورت هدفمند از طریق اوراق و وثیقه گذاری اوراق از بانک مرکزی استقراضی هدفمند و قاعده‌مند را صورت دهند.
پیش نیاز تحقق هر چه بهتر این طرح چیست؟
البته نحوه استفاده از این ابزار و آمادگی نظام بانکی محل بحث و موضوع بسیار مهمی است. نقطه مثبت این کار پاسخگو کردن دولت است؛ چرا که دولت بعد از این بدون ضابطه قادر به برداشت از بانک مرکزی نخواهد بود؛ هم بدهی دولت به بانک مرکزی و هم بدهی بانکها به بانک مرکزی هر کدام ۱۰۰ هزار میلیارد تومان است.
اجرای عملیات بازار باز منجر به پاسخگو کردن دولت و حاکمیت شفافیت و قاعده‌مند شدن استقراض از بانک مرکزی می‌شود. در هر صورت توسعه ابزارهای مالی بسیار مهم است؛ برخورداری از ابزارهای مالی در تحقق هرچه بهتر بازار‌های باز بسیار الزامی است؛ این اوراق به عنوان یک متغیر و واسط به کمک بانک مرکزی در کنترل تورم و حمایت از تولید می‌تواند کار کرد قابل قبولی داشته باشد چرا که قبلا اضافه برداشت از بانک مرکزی به صورت اتوماتیک وار انجام می‌شد و بابت اضافه برداشت و مانده بدهی بانکها به بانک مرکزی بیش از سی درصد سود از بانکها مطالبه می‌شد که این مساله منجر به عدد‌های بالایی در نرخ سود بانکی شده بود؛ از طرفی هم افزایش نرخ تورم را در پی داشت.
برای تحقق هر چه بهتر عملیات بازار باز بحث‌های مختلفی مطرح است؛ استقلال بانک مرکزی؛ اصلاح نظام بانکی و صندوق‌های بازار پول در اولویت هستند در غیر این صورت بانک مرکزی به جای بازارسازی و ایفای نقش مدیر و رهبر دراین بازار به عنوان یک فروشنده صرفِ اوراق دولتی عمل می‌کند وتاثیر گذاری مناسبی در بازار باز نخواهد داشت. تا پیش از این اضافه برداشت‌ها بدون ضابطه بود؛ جالب است بدانید گا‌ها در صورت‌های مالی بانکها، بانک مرکزی اضافه برداشت را به صورت یک خط اعتباری لحاظ می‌کرد که این موضوع افزایش نقدینگی و تورم را به دنبال داشت؛ به این معنا که از این عمل می‌توان با عنوان چاپ پول یاد کرد.
چه روش‌هایی می‌تواند تضمین کننده موفقیت طرح عملیات بازار باز باشد؟
ابزار سازی برای تحقق هر چه بهتر بازار باز در تکمیل تکه‌های این پازل در کنار هم بسیار مهم است؛ تجربه کشور‌های موفق در بازار باز را باید مورد توجه قرار داد؛ اصلاح ترازنامه بانک مرکزی که یک اولویت به شمار می‌رود، رابطه دولت با بانک مرکزی و رابطه بانکها با بانک مرکزی و استفاده از ابزارهای نظارتی بیشتر باید جدی انگاشته شود؛ به عبارتی کریدور نرخ بهره که شامل نرخ سپرده‌ها و نرخ تسهیلات اعطایی است توسط بانک مرکزی ارزیابی و هدف‌گذاری شود تا لنگر تورمی کنترل شود. این ابزار در کشور‌های مختلف موجود و مورد استفاده قرار گرفته است که همانند ما مشکلات ارزی ندارند؛ چرا که با این ابزار نرخ بهره کنترل شده و میزان نقدینگی و رشد اقتصادی راهبری می‌شود.
نباید به صورت اسمی شاهد اجرای عملیات بازار باز باشیم، اگر این طرح بدون کارکرد‌های لازم و تنها به صورت تشریفاتی باشد راه به جایی نمی‌بریم؛ این ابزار‌ها باید سریعا در دسترس قرار بگیرد وبه صورت منظم انجام شود؛ همچنین اوراق مختلفی که در بورس در سطح خرد معامله می‌شوند باید در سطح کلان در بورس معامله شود تا شاهد رونق گیری و پویایی بازار پولی و مالی کشور باشیم.
منبع: خبرگزاری دانشجو