شایستگی عناصر تبلیغی نبوی و حقانیت مکتب و شان رفیع رسول خدا، انسان‌ها را آماده پذیرش دعوت و تصدیق به نبوت آن حضرت می‌کرد به گونه‌ای که انتشار سریع اسلام در کمتر از نیم قرن و حاکمیت بر شرق و غرب جهان و ورود گروه‌های بزرگ انسانی به این مکتب جاودانی شاهد این مدعاست.
منظور از ابزار‌های سیاست خارجی پیامبر اعظم، همان وسایل دستیابی به اهداف سیاست خارجی دولت اسلامی در مدینه می‌باشد. در مباحث گذشته به اهداف سیاست خارجی پیامبر اعظم (ص) اشاره شد. بر اساس آن دولت اسلامی در زمان رسول خدا دارای اهداف وسیع و گسترده‌ای در جهت گیری سیاست خارجی و تشکیل نظام توحیدی و عدالت گستر و حمایت از مستضعفان جهان و مبارزه با زورگویان عالم داشته است. پیامبر گرامی اسلام با توجه به دو ویژگی مهم رسالت خویش یعنی جهانی بودن و جاویدان ماندن برای عملی شدن اهداف سیاست خارجی اسلام، از ابزار‌های متعددی بهره گرفتند که در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم.
۱-ابزار‌های سیاسی و دیپلماتیک
ارسال سفیر به مناطق مختلف و پذیرش هیئت‌های قبایل و کشور‌ها در قالب دیپلماسی به عنوان یک وسیله مهم در دعوت پیامبر (ص) به خوبی مشهود است. توجه پیامبر به دیپلماسی مرسوم آن زمان و استفاده از آن در قالب صحیح به پیشبرد اهداف سیاست خارجی پیامبر کمک شایانی نمود. به عنوان مثال، چون برای پیامبر نامه‌ای به زبان سریانی رسید به «زیدبن ثابت» دستور دادند تا آن زبان را به خوبی یاد بگیرد و از وی به عنوان مترجم پیامبر که به زبان‌های فارسی، رومی، قبطی و حبشی آشنایی داشت، نام برده اند. درباره‌ی پذیرش هیئت‌ها و نمایندگان خارجی نیز شواهدی نقل شده که نشانگر نحوه برخورد پیامبر با دیپلمات‌ها در آن زمان می‌باشد. در مدینه در محلی به نام «دارالضیوف» از میهمانان پذیرایی شایسته‌ای به عمل می‌آمد. پیامبر (ص) به هیئت‌هایی که می‌آمدند، هدایایی نیز می‌دادند و به بلال توصیه می‌فرمودند که هدیه‌هایی که به آن‌ها می‌دهید بیشتر از مقداری باشد که آن هیئت‌ها آورده اند.
پیامبر (ص) شیوه دعوت و مذاکره را برای تمام سفیران خود یک تکلیف می‌دانست و آنان را موظف می‌کرد تا دیپلماسی را مقدم بر شیوه‌های خشونت آمیز بدارند. بدین ترتیب شیوه پیامبر (ص) در دعوت و اعزام مبلغ، مربی، سفیر و هیئت‌های نمایندگی، ارسال پیام به سران دولت‌ها، تشکیل جلسات بحث آزاد و برخورد‌های منطقی با مخالفان، نشانه‌هایی از دیپلماسی فعال پیامبر است.
۲- ابزار‌های اقتصادی
عوامل اقتصادی ابزار مهمی در دست پیامبر (ص) در صحنه سیاست خارجی بود. یکی از اهرم‌های پیامبر (ص) در این خصوص مساله تالیف بود. تالیف قلوب در اصطلاح فقه سیاسی عبارت است از حمایت مالی و اقتصادی امام مسلمین به منظور جذب مردم به اسلام برای آنکه در مواقع لزوم به دفاع از اسلام بر خاسته و یا حداقل در صف دشمنان اسلام قرار نگرفته و به آن‌ها نپیوندند و به کسانی که از چنین حمایت مالی و اقتصادی مسلمانان و یا امام مسلمین برخوردار می‌شوند در اصطلاح «مولفه القلوب» گفته می‌شود. پیامبر اکرم (ص) به عنوان رهبر نخستین دولت اسلامی در موارد عدیده‌ای از این ابزار اقتصادی برای گسترش اسلام بهره گرفتند و علی رغم مخالفت دیگران، در این جهت سرمایه گذاری می‌کردند؛ از جمله در جنگ طائف به اشراف و بزرگانی که تازه مسلمان شده بودند و یا مشرکانی که به آن حضرت کمک کرده بودند، از غنائم بیش از دیگران سهم دادند نا سبب جلب نظر آن‌ها و قبیله و فامیلشان شود.
عوامل اقتصادی همچنین گاهی به عنوان اهرم فشار برای مقابله با دشمن از سوی پیامبر (ص) به کار گرفته می‌شد. ناامن کردن راه‌های تجارتی قریش و محاصره اقتصادی نظامی دشمن از جمله این فشارهاست. غزوه ودان، سریه‌های «عبیده بن حارث» «حمزه بن عبدالمطلب»، «عبدالله ... بن جحش» و نیز غزوه‌های بواط و عشیره همه در تعقیب کاروان‌های قریش و به منظور ناامن کردن راه‌های تجارتی آن‌ها بوده است. ضمن اینکه جنگ‌های مذکور بنیه مالی مسلمانان را تقویت نموده و به دشمنان اسلام صدمات اقتصادی شدیدی وارد می‌ساخت.
۳- ابزار تبلیغاتی
ذات و ماهیت اسلام اقتضای تبلیغ دارد و به همین جهت پیوسته در حال روشنگری و دعوت و بیان حقایق است، تاریخ نشان می‌دهد که کار تبلیغی پیامبر بزرگوار اسلام در پنج مرحله و در هر یک از آن‌ها به روشی ویژه انجام می‌پذیرفت. آن مراحل عبارتند از: ۱- مرحله دعوت پنهانی ۲- مرحله دعوت آشکار ۳- دوران فشار و آزار شدید مشرکان بر مسلمانان ۴- مرحله هجرت ۵- مرحله استقرار در مدینه. در مرحله آخر که دولت اسلامی در مدینه تشکیل شده بود، ابزار‌های تبلیغاتی فراوانی مورد استفاده واقع شد که مختصرا به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم.
• ملاقات و مذاکرات مستقیم با یهودیان مدینه به منظور همزیستی مسالمت آمیز
• برقراری روابط دوستانه با قبیله‌های مجاور شهر مدینه
• شبکه‌های اطلاعاتی و خبر رسانی که به عنوان تدبیر احتیاطی به هنگام وقوع جنگ‌ها تشکیل می‌شدند.
• سخنرانی و ایراد خطبه توسط پیامبر در مناسبت‌های گوناگون و نماز‌های جمعه و عید‌های فطر و قربان
• اذان که برای اعلام اوقات نماز‌های یومیه گفته می‌شد.
• استقبال رسول خدا از هیئت‌های اعزامی مناطق مختلف عربستان و ملاقات با سران قبائل آن‌ها
•نامه‌هایی که رسول اکرم برای پادشاهان و سران کشور‌های مختلف جهان ارسال می‌کرد.
برخی از مورخان تعداد این نامه‌ها را متجاوز از سیصد مورد ذکر کرده اند؛ که در کتاب مکاتیب الرسول به برخی از آن نامه‌ها که پیامبر همه آن‌ها را از مدینه برای سران کشور‌ها، قبائل، اسقف‌ها و رجال ذی نفوذ در حدود امکانات پیکی و مخابراتی آن ایام ارسال شده بود، اشاره شده است. به هر ترتیب شایستگی عناصر تبلیغی نبوی و حقانیت مکتب و شان رفیع رسول خدا، انسان‌ها را آماده پذیرش دعوت و تصدیق به نبوت آن حضرت می‌کرد به گونه‌ای که انتشار سریع اسلام در کمتر از نیم قرن و حاکمیت بر شرق و غرب جهان و ورود گروه‌های بزرگ انسانی به این مکتب جاودانی شاهد این مدعاست.
۴- ابزار نظامی
از دیدگاه اسلام جهاد وسیله‌ای است که با کمک و توسل به آن می‌توان جلوی عوامل مزاحم فردی و اجتماعی را گرفت و از گسترش فساد و ستم جلوگیری نمود. بیدادگران را سرکوب کرد و متجاوزین را سرجایشان نشاند. از این رو از نظر اسلام بکارگیری ابزار نظامی برای حفظ مسلمانان و رهایی ستمدیدگان ضروری است و ارتشی که از متن مردم بر آمده و در دل آن‌ها جای دارد نه تنها ابزار سرکوب نیست بلکه به فرموده مولای متقیان علی (ع) دژی استوار برای پناه دادن مردم و پناهگاه تسخیر ناپذیر آنان می‌باشد.
مهم‌ترین عمل پیامبر اعظم (ص) در بکار گیری ابزار نظامی، تاسیس یک پایگاه استراتژیک نظامی در مدینه و تبدیل آن شهر به مرکز بسیج و اعزام سپاهیان اسلام به منظور دعوت مردم به دین خدا و دفاع از کیان اسلام بود که فرماندهی جنگ‌های گوناگون و اعزام سریه‌هایی از آن شهر به مناطق مختلف توسط پیامبر اکرم در مدت هفت سال که مورخان مجموع آن‌ها را حدود ۸۰ مورد دانسته اند، صورت می‌پذیرفت.
نبی گرامی اسلام فرماندهان و سربازان مسلمان را به گونه‌ای تربیت کرده بود که بتوانند با سرعت به طرف منبع خطر به حرکت در آمده و توطئه را نابود سازند و غیر از نبرد احد که بی توجهی بعضی از تیراندازان مسلمان به دستور‌های رسول خدا، تلفات و خساراتی بر مسلمانان وارد آورد، پیروزی پیامبر در تمام جنگ‌ها و برنامه ریزی‌های صحیح نظامی و مهارت و تاییدات آسمانی، آن حضرت را فرماندهی بی نظیر ساخته بود که تمام تحلیلگران نظامی به آن اعتراف دارند.
منابع:
- ابن هشام، «سیره النبی»، ترجمه سید هاشم رسولی محلاتی (تهران: اسلامیه، ۱۳۴۸)، ج ۲
- نهج البلاغه، نامه ۵۳