«رافائل گروسی» مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، شامگاه شنبه دوم اسفند ماه برای دیدار با برخی مسوولان عالی رتبه کشورمان وارد تهران شد و در این میان با «علی‌اکبر صالحی» رییس سازمان انرژی اتمی کشورمان دیدار و گفت وگو داشت. گروسی یک روز قبل از سفر نیز در توییتی تاکید کرد که «برای ملاقات با مقامات ارشد ایران به تهران سفر می‌کنم». حال این پرسش به ذهن می رسد که هدف از این سفر غیرمنتظره و یک روزه چه بوده است؟
توقف همکاری داوطلبانه و فراپادمانی ایران با آژانس
هر چند جزییات زیادی از مباحث مطرح شده در این دیدارها رسانه ای نشده اما از نگاه ناظران، این سفر با هدف دستیابی به راه حل و تداوم اجرای "ان پی تی" و "پروتکل الحاقی" از سوی ایران صورت گرفته است. از این رو است که تنها سه روز مانده به پایان ضرب الاجل مجلس برای توقف اجرای پروتکل الحاقی، گروسی عازم ایران شد.
بر اساس مصوبه آذرماه مجلس شورای اسلامی، خروج ایران از پروتکل الحاقی که تهران تاکنون داوطلبانه آن را اجرا می کرد، روز پنجم اسفند (۲۳ فوریه) عملیاتی می‌شود و به این ترتیب نظارت های فراپادمانی آژانس از تاسیسات اتمی جمهوری اسلامی متوقف خواهد شد. لازم به ذکر است که پروتکل الحاقی دسترسی گسترده تری را برای بازرسان آژانس به اطلاعات و مکان‌های هسته‌ای ایران فراهم می‌کند تا استفاده صلح آمیز ایران از مواد اتمی راستی آزمایی شود.
از نگاه ناظران توقف اجرای پروتکل الحاقی از سوی ایران نه تنها ناقض برجام نیست که قابلیت بازگشت پذیری دارد. ایران حتی به رغم خروج آمریکا از برجام ذیل شدیدترین بازرسی های آژانس قرار دارد و به گفته ظریف «ایران چیزی برای مخفی کردن ندارد و به دنبال سلاح هسته‌ای هم نیست» اما این اهرم فشار بر طرف غربی برای پایبندی به تعهدات متقابل است؛ تعهداتی که سال ها است از زیر آن شانه خالی کرده اند.
باوجود تحریم های شدید، ایران در فضای پسابرجام همکاری نزدیکی با آژانس داشته است که یک نمونه آن را می توان در جریان سفر دو روزه شهریورماه گروسی و هیات همراه او به تهران مشاهده کرد. گروسی در آن سفر با مسوولان بلندپایه کشورمان حجت‌الاسلام «حسن روحانی» رییس‌جمهوری، «محمدجواد ظریف» وزیر امور خارجه و رییس سازمان انرژی اتمی ایران دیدار کرد و روز پایانی سفر (پنجم شهریورماه) بیانیه مشترک و نویدبخشی صادر شد.
در بخشی از بیانیه پایانی آمده بود که «آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و جمهوری اسلامی ایران توافق کردند تا همکاری‌های خود را بیش از پیش تقویت کرده و اعتماد متقابل را به منظور تسهیل اجرای کامل موافقتنامه جامع پادمان و پروتکل الحاقی به آن، که از ١۶ ژانویه ٢٠١۶ به صورت موقت از سوی ایران در حال اجرا است، ارتقا بخشند.» همچنین در قسمتی از این بیانیه به داوطلبانه بودن آن اشاره و تصریح شده «در این ارتباط، ایران به طور داوطلبانه به دو مکان مشخص شده توسط آژانس دسترسی داده و فعالیت های راستی آزمایی آژانس را برای حل و فصل این موضوعات تسهیل خواهد کرد.»
تمایل جدی غرب به حفظ برجام
سفر اخیر گروسی به ایران در آستانه توقف پروتکل الحاقی از سوی ایران تنها یکی از نشانه های تمایل جدی غرب به حفظ برجام است. در روزهای اخیر شاهد گام های رو به جلوی آمریکا در این زمینه بودیم. به عنوان نمونه بایدن روز جمعه اول اسفند در سخنرانی خود در کنفرانس امنیتی مونیخ و نشست گروه هفت از بازگشت آمریکا به برجام سخن به میان آورد. در این نشست مجازی که شخصیت هایی چون «آنگلا مرکل» صدر اعظم آلمان و « امانوئل مکرون» رییس جمهوری فرانسه نیز حضور داشتند، تاکید کرد « ما آماده تعامل دوباره با گروه ۱+۵ درباره برنامه هسته‌ای ایران هستیم.»
همچنین دولت بایدن با هدف ترمیم مناسبات با تهران اعلام کرد که از «مکانسیم ماشه» عقب‌نشینی می‌کند و محدودیت رفت و آمد دیپلمات‌های ایرانی را در نیویورک برمی‌دارد؛ محدودیت هایی که در دولت ترامپ در قالب «کارزار فشار حداکثری» علیه ایران اعمال شد. ترامپ تلاش زیادی برای فعال سازی مکانیسم ماشه و بازگشت خودکار تحریم های شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران به کار بست اما هرگز به اهداف خود نزدیک هم نشد.
لغو مکانیسم ماشه از سوی بایدن هر چند اقدامی مثبت و سازنده ارزیابی می شود اما گره ای از مشکلات اقتصادی ایران نمی گشاید. بنابراین آمریکا برای نشان دادن حسن نیت خود باید قدمی بلندتر برداشته و تحریم ها را لغو کند. در همین ارتباط همزمان با سفر گروسی به تهران، «محمدجواد ظریف» در گفت وگو با «پرس تی وی»، با بیان اینکه پس گرفتن مکانیسم ماشه از سوی دولت جدید آمریکا امتیازی برای جمهوری اسلامی محسوب نمی‌شود، تاکید کرد: دولت بایدن به‌رغم اعلام آمادگی آمریکا برای بازگشت به توافق هسته‌ای، عملا سیاست دولت ترامپ را در پیش گرفته است.
در کنار آمریکا، این روزها نشانه های مثبتی برای نجات برجام از سوی سران بروکسل قابل مشاهده است. دو روز قبل از پایان ضرب‌الاجل مجلس برای توقف اجرای پروتکل الحاقی، «جوزپ بورل» هماهنگ‌کننده سیاست خارجی اتحادیه اروپا، پیشنهادی ارایه داد که بر پایه این پیشنهاد باید کشورهای حاضر در توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ تشکیل جلسه دهند. پیشنهادی که مورد استقبال آمریکا واقع شده اما ایران تاکید دارد بازگشت آمریکا به برجام و میز مذاکره باید با لغو تحریم همراه باشد و گرنه این بازگشت اهمیتی برای تهران نخواهد داشت.
در مجموع اقدامات مثبت دولت بایدن در روزهای اخیر هر چند گام هایی رو به جلو برای حفظ برجام و بازگشت اعتماد به ایران بود اما کافی نبوده است و انتظار می رود کاخ سفید اقدامی ملموس و عینی در لغو تحریم ها انجام دهد. در همین ارتباط چند روز پیش رهبر معظم انقلاب تاکید کردند: «من می خواهم امروز فقط همین یک کلمه را درباره برجام بگویم؛ ما حرف و وعده خوب، زیاد شنیده ایم که در عمل، نقض و ضد آن عمل شده است. حرف فایده ندارد، وعده فایده ندارد، این بار فقط عمل. اگر از طرفِ مقابل عمل ببینیم، ما هم عمل خواهیم کرد.»