از مفاهیم کلیدی قرن جدید که به شکل بسیار جدی و پررنگ وارد زندگی بشر شده وآرام آرام تمامی شئون زندگی او را متاثر از خود می کند هوش مصنوعی نام دارد که با گذشت زمان ضرورت اهمیت دستیابی و بهره برداری از آن روز به روز بیشتر می شود. رهبر معظم انقلاب نیز در دیدار با نخبگان و استعدادهای برتر علمی در آبان ماه 1400 از «هوش مصنوعی» به‌عنوان یک مسئله مهم و آینده‌ساز نام بردند و با اشاره به تجربیات کشورهای مختلف دنیا در توسعه هوش مصنوعی تأکید کردند: «این مسئله در اداره آینده دنیا نقش دارد و باید به‌گونه‌ای عمل کنیم که ایران جزو 10 کشور برتر هوش مصنوعی در دنیا قرار بگیرد.»
در حال حاضر کشورهای برتر در این رشته علمی به ترتیب آمریکا، چین، بریتانیا، هند، آلمان، فرانسه، ژاپن، ایتالیا، اسپانیا و کانادا هستند. اما در بین رقبای مطرح منطقه‌ای جایگاه برنامه‌ریزی شده برای ایران تا افق 1404 کسب رتبه 1 بوده است که تا کنون در این زمینه پیشرفت خوبی داشته‌ایم، اما نسبت به رقبای اروپایی و آمریکایی و شرق آسیا هنوز فاصلۀ قابل توجهی وجود دارد.
هوش مصنوعی چیست؟
هوش یک ویژگی ذاتی انسان است. انسان می‌تواند مسأله را از محیط بیرون خود دریافت کند، با ذهن خود مسأله را کنکاش کرده و حل کند، راه حلی برای آن ارائه دهد و آن را عملیاتی کند. در این فرایند، انسان اعمالی چون یادگیری، استدلال، درک، برنامه‌ریزی، دسته‌بندی و مقوله‌بندی، پیش‌بینی، کشف لوازم پدیده یا موضوع، تصمیم‌گیری و انتخاب را انجام می‌دهد. هوش مصنوعی در واقع شبیه‌سازی همین فرایند و اعمال برای ماشین‌ها است. از هوش مصنوعی به عنوان یک فناوری تحول آفرین یاد می شود که چنانچه به هر پروسه یا فرآیندی تزریق شود سطح اعتبار آن تا چند مرحله افزایش پیدا می کند. ارتقاء سرعت محاسبات، برخورداری از قابلیت پیش بینی و افزایش دقت در فرآیند های اداری و تجاری برخی از ویژگی های هوش مصنوعی می باشد. همچنین همانطور که در بیان رهبری نیز آمده، از هوش مصنوعی به عنوان آینده همه موضوعات و حوزه ها یاد می شود به گونه ای که بر اساس برخی پیش بینی ها، جنگ های آینده بر سر هوش مصنوعی خواهد بود و کشوری که در این موضوع قوی تر باشد، می تواند تعیین کننده باشد.
هوش مصنوعی شاخه گسترده‌ای از علوم رایانه، سخت‌افزار و نرم‌افزار و زبان‌های برنامه‌نویسی است که مربوط به ساخت ماشین‌های هوشمند با توانایی انجام وظایفی است که معمولاً به هوش انسان نیاز دارند. هوش مصنوعی یک علم میان رشته‌ای با چندین رویکرد است.
اگر بخواهیم برخی از کاربرد‌های هوش مصنوعی را مثال بزنیم می‌توانیم موارد زیر را مورد اشاره قرار دهیم:
• اتومبیل‌های خودران که به کمک هوش مصنوعی یاد می‌گیرند که چگونه رانندگی کنند.
• سیستم‌های پردازش تصویر و تشخیص چهره که می‌توانند عملیات تشخیص هویت افراد را انجام دهند و به کارِ پلیس و نیروهای امنیتی، دستگاه‌های حضور و غیاب، دوربین‌های حفاظتی، سامانه‌های رأی گیری می‌آیند.
• سیستم‌های پردازش صوت که فرمان‌های صوتی شما را بعد از یادگیری با صدا و لهجۀ شما انجام می‌دهند، یا هویتِ فرد را از روی صدای ضبط شدۀ او تشخیص می‌دهند، حالات و احساساتِ فرد را تشخیص داده و به پزشک معالج او پیام می‌دهند.
• بازی‌های رایانه‌ای که در آن‌ها کاربر به جای انسان‌ها، با همبازی‌های ماشینی بازی می‌کند و رفتار آن‌ها بسیار شبیه کاربران انسانی است. در سال 1997 کاسپاروف روس، قهرمان شطرنج برای اولین بار از یک نرم افزار مجهز به هوش مصنوعی در مسابقه شطرنج شکست خورد. سامانه های پهپادی که کاربر انسانی در آن حذف و از فرآیند هوش مصنوعی به جای کاربرد آن استفاده می شود.
بنابراین هوش مصنوعی یا بازیگران نرم افزاری درحوزه‌های متعددی از جمله حوزه سلامت، کسب و کار، آموزش و پرورش، اقتصاد، قانون و قضا، تولید صنعتی،دفاع و امنیت ، کشاورزی و پرورش گیاه و صنعت بازی و سرگرمی کاربرد دارد.
البته نگرانی هایی نیز پیرامون هوش مصنوعی مطرح می‌شود، از جمله سلطه ماشین‌ها بر انسان، چالش‌های تصمیم‌گیری بر اساس خروجی ماشین یا قضاوت انسانی، سوء استفاده از این ابزار و نگرانی از جایگزینی شغل‌ها توسط ماشین‌های هوشمند و یا کاهشِ توانمندی‌ها و مهارت‌های هوشی خودِ انسان‌ها که البته هیچکدام از این نگرانی ها نمی تواند مانع اساسی برای جلوگیری از رشد و پیشرفت کشور در دستیابی به این فناوری شود. مطالعه سرعت رشد صنایع و درآمدهای ناشی از به کارگیری هوش مصنوعی در صنعت و اقتصاد کشورهای پیشرو در این عرصه، نشان می‌دهد که غفلت از پرداختن به این موضوع علمی و فناورانۀ نه‌چندان کم‌سابقه و به‌سرعت در حال توسعه، در عصر هوش مصنوعی، منجر به غفلت از جنگ نرم و مقدمه غارت ملت ها خواهد بود.
أمیرالمؤمنین علی علیه السلام می‌فرمایند: «العِلمُ سُلطانٌ مَن وَجدَهُ صالَ بِهِ وَ مَن لَم یَجِدهُ صیلَ عَلَیه»(شرح نهج البلاغة ابن ابی الحدید، ج۲۰، ص۳۱۹)- دانش، سلطنت و قدرت است، هر كه آن را بیابد با آن یورش برد و پیروز شود، و هر كه آن را نیابد بر او یورش برند و مغلوب گردد -.
بنابراین تنها راهِ رهایی از این نگرانی‌ها و پیش‌بینی و مدیریتِ این تغییرات و بهره‌بردن از مزایا و دور ماندن از آسیب‌های آن، تسلط بر علوم داده و علوم‌شناختی، کسب توانمندی در حاکمیت سایبری و تحلیل کلان داده‌ها و توانمندی‌های امنیتی برای مقابله با قدرت‌های استکباری جهان است. به نحوی که امکانِ هرگونه سلطه و انحصارِ جدید را برای مستکبرین و صاحبانِ ثروت و قدرت را منتفی کرده و آن را در دست صالحان و متقیان قرار دهد، چرا که مطابق فرمایش راهبر و مقتدایمان «ما احتیاج داریم به اینکه از لحاظ علمی پیشرفت کنیم؛ این نیاز قطعی ما است. اگر از لحاظ علمی پیشرفت نکنیم، تهدید دشمنانِ تمدّنی ما و دشمنان فرهنگی و سیاسی ما، تهدید دائمی خواهد بود؛ آن وقتی این تهدید متوقّف می‌شود یا خطرش کم می‌شود که ما از لحاظ علمی پیشرفت کنیم. بنده بارها روی این مسئله تکیه کرده‌ام. الان قریب بیست سال است روی این تکیه می‌کنم و بارها هم این حدیث شریف را خوانده‌ام که «العِلمُ سُلطانٌ»؛ علم، قدرت است. از این نظر هم نگاه به نخبگان اهمّیّت پیدا می‌کند. نخبگان می‌توانند علم کشور را پیشرفت بدهند و کشور را به موضع اقتدار و عزّتی برسانند که آسیب‌پذیری‌هایش کاهش پیدا کند.»(25/ 05/ 1397)
اکنون و در پایان یکبار دیگر به چرایی تاکید رهبر انقلاب بر توسعه هوش مصنوعی در کشور اشاره می کنیم:
1- نقش بی بدیل در آینده حکمرانی سایبری و اداره جهان
2- علم نافع است که در صورت بهره گیری درست از آن به پیشرفت کشور منجر خواهد شد.
3- به افزایش نقش بازدارندگی در برابر دشمنان در جنگ های آینده سایبری منجر خواهد شد.
4- از مصادیق بارز تحقق قوی شدن کشور می باشد.
5- جا ماندن از قافله آن، کشور را به ضعف و عقب ماندگی می رساند.