هم‌زمان با اعیاد شعبانیه نیروی هوافضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ماهواره نور ۲ را در مدار زمین قرارداد. بنا بر گزارش‌ها ، مأموریت این ماهواره سنجشی و شناسایی است که به‌وسیله ماهواره‌بر سه مرحله‌ای قاصد از کویر شاهرود، ماهواره نور ۲ با سرعت ۷.۶ کیلومتر بر ثانیه و ۴۸۰ ثانیه پس از پرتاب در مدار ۵۰۰ کیلومتری زمین قرار گرفت. پیشتر نیز ایران ماهواره نور 1 به‌عنوان نخستین ماهواره نظامی خود را در چهارشنبه ۳ اردیبهشت‌ماه سال 1399،در مدار ۴۲۵ کیلومتری زمین قرار داده بود. سردار علی جعفرآبادی فرمانده فضایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در گفتگویی پیرامون پرتاب ماهواره نور ۲ به فضا گفته است: ماهواره نور۲ ارتقاءیافته ماهواره نور۱ است و مأموریت آن سنجشی و اطلاعاتی است و اطلاعات جمع‌آوری‌شده توسط آن می‌تواند کاربرد دفاعی و عمومی داشته باشد، همچنین این ماهواره می‌تواند در مقیاس بزرگ و با دید بسیار وسیع از فاصله ۵۰۰ کیلومتری حوادث طبیعی مانند سیل و زلزله را هم رصد کند. وی با بیان اینکه در آینده ما ان‌شاءالله سلسله‌ای از ماهواره‌های نور را خواهیم داشت، تأکید کرد: در مجموعه فضایی کشور گام اول این است که در مدار لئو تثبیت شویم و بعد به سمت مدار ۳۶۰۰۰ کیلومتری که مورد تأکید فرمانده معظم کل قوا هم هست برویم.
در مقاله پیش رو درصدد برآمدیم، ضمن اشاراتی بر ماهواره به عنوان دستاورد قدرت آفرین فضایی، به اهمیت راهبردی پرتاب موفقیت‌آمیز ماهواره‌های نور و پیش‌بینی‌های کارکردی آن پرداخته و درنهایت پرتاب این ماهواره ایرانی را مطابق با قواعد حقوق بین‌الملل بررسی نماییم.
ارسال ماهواره، نمایش قدرت علوم فضایی
ماهواره‌ها جزء مهم‌ترین ابزارها و همچنین مهم‌ترین دستاوردهای بشری در فناوری فضایی به شمار می‌روند. در مورد نقش ماهواره‌های فضایی در افزایش قدرت و منافع ملی کشورها می‌توان گفت که در حال حاضر ماهواره‌ها با گردش به دور زمین انبوهی از اطلاعات متنوع و مفید را در اختیار کشورها قرار می‌دهند. ماهواره‌ها در چرخه و فرآیند بهره‌وری از فضا جایگاه انحصاری دارند، به این دلیل که این سامانه نه‌تنها در کاوش، پویش و پژوهش مهم‌ترین نقش رادارند، بلکه مکمل فناوری‌ها و سامانه‌های فضایی دیگر نیز می‌باشند. به همین دلیل فناوری‌های فضایی با ماهواره‌ها شناخته‌شده، تکمیل و همچنین گسترش نیز می‌یابند. ماهواره طبق تعریف موجود به سامانه‌ای گفته می‌شود که در مداری به دور یک سیاره در حال گردش باشد. فناوری ماهواره به‌عنوان اصلی‌ترین و مهم‌ترین موضوع در پژوهش‌های فضایی، جایگاه ویژه‌ای درزمینه های گوناگون ارتباطی پیداکرده است.(1)
ماهواره‌های فضایی به‌واسطه قابلیت‌های گسترده‌ای که دارند به‌عنوان یکی از عوامل مهم و جدید برای تولید قدرت شناخته می‌شوند. کشورها و قدرت‌ها از مناطق مهم فضا به‌عنوان بستری برای افزایش اقتدار بین‌المللی خود استفاده می‌کنند، چراکه داشتن تسلط بر روی این مناطق به کشورهای دارنده آن این امکان را می‌دهد که در ابعاد سیاسی، اقتصادی، نظامی و... حوزه و شدت نفوذ و توانایی مدیریت امور را افزایش دهند و منافع ملی خود را به حداکثر برسانند. در واقع عدم توجه کشورها به ماهواره‌های فضایی و عدم اعمال حاکمیت کشورها در عرصه فضا، امنیت ملی و اقتدار حاکمیتی کشورها را در آینده‌های نه‌چندان دور، مخدوش می‌کند و صدمات و پیامدهای منفی در ابعاد امنیتی و دفاعی، سیاسی و فرهنگی، اقتصادی و صنعتی، علمی و پژوهشی متوجه را این‌گونه کشورها خواهد نمود. (2)
اهمیت راهبردی پرتاب موفقیت‌آمیز ماهواره‌های نور
در حال حاضر فناوری فضایی به واسطه اهمیت راهبردی و ایفای نقش حیاتی و مهم در حل مشکلات جهان به شمار می‌رود. قدرت‌های بزرگ جهانی از فضا و فناوری فضایی برای پیچیده‌ترین و مؤثرترین روش‌ها افزایش اقتدار بین‌المللی خود استفاده می‌کنند. نقش فناوری فضا در آینده در انتقال اطلاعات و داده‌ها، موقعیت‌یابی و ناوبری، شناسایی و مخابرات در جهان بسیار مهم و ضروری خواهد بود و محور گسترش پایدار و عامل اصلی رشد دانش و فناوری و افزایش ثروت ملی محسوب خواهد شد. براین مبنا هر روز دامنه فعالیت‌های فناوری فضایی به‌ویژه توسط کشورهای پیشرفته و توسعه‌یافته گسترش و بر میزان سرمایه‌گذاری در این عرصه افزوده می‌شود. فناوری فضایی می‌تواند به‌عنوان عامل بازدارنده‌ای در مقابل قدرت‌های مهاجم عمل کند و پرستیژ ملی کشورهای صاحب این فناوری را در مذاکرات بین‌المللی افزایش دهد. فناوری‌های فضایی با عوامل برشمرده آن، به‌عنوان پیشران تحولات راهبردی، در ابعاد اقتصادی، اجتماعی فرهنگی، سیاسی، امنیتی و دفاعی، موجب دستیابی به قدرت در فضاهای جغرافیایی (ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک) شده است، آثار مثبت این پیشران را می‌توان در توسعه رفاه، تسهیل زندگی برای بشر، تسهیل حکمرانی و چاره‌جویی برای مخاطرات، ملاحظه نمود. اهمیت و تأثیر فناوری‌های فضایی در تحولات راهبردی، قدرت ناشی از تسلط بر قلمروهای فضایی، فناوری‌های مربوط به آن و ایجاد قابلیت‌های ملی، ایجاب می‌کند که در برنامه‌های پیشرفت و توسعه کشور، به این عنصر توجه ویژه‌ای مبذول شود. (3)
واقعیت اینجاست که پیشرفت و توسعه در حوزه فناوری‌های فضایی مستلزم ارتقای سطح دانش بومی و نیز دانش موشکی است، گرچه از مهم‌ترین محورها و اصول راهبردی دفاعی ایران، تلاش برای بازدارندگی همه‌جانبه با تکیه‌بر قابلیت دانش موشکی بوده است؛ و برنامه‌ریزی برای سرمایه‌گذاری در صنعت موشکی پیشرفته، مهم‌ترین تلاش‌های ایران درزمینه افزایش بازدارندگی بوده است و افزایش اقتدار موشکی نه‌تنها جزئی از دکترین دفاعی مبتنی بر بازدارندگی متعارف ایران است، بلکه پیش رفت در این فناوری به‌عنوان نقطه توسعه و پیشرفت در حوزه فناوری‌های فضایی نیز به شمار می‌رود.
موشک ماهواره‌بر چندمرحله‌ای قاصد که ابتدا ماهواره نور 1 را با موفقیت در مدار ۴۲۵ کیلومتری زمین قرار داد و اکنون نیز ماهواره نور 2 را در مدار 500 کیلومتری زمین قرار داده است، بدون شک با تغییر کاربری قابلیت پیمایش افقی زمین در مسافت‌های طولانی را نیز خواهد داشت. درصورتی‌که این موشک ماهواره‌بر باهدف تبدیل‌شدن به یک موشک بالستیک تغییر کاربری داده و بهینه‌سازی شود، یک نسخه سه مرحله‌ای آن در زمره موشک‌های بالستیک میان برد با میزان برد بین ۱٫۰۰۰ تا ۳٫۵۰۰ کیلومتر قرار خواهد گرفت، موضوعی که بدون شک بازدارندگی همه‌جانبه ایران را تقویت نموده و به دستیابی کشور به اهداف راهبردی دفاعی، کمک شایانی خواهد نمود.
اهمیت دیگر راهبردی پرتاب موفقیت‌آمیز ماهواره های نور به این موضوع برمی‌گردد که پیش‌ازاین پرتاب، دستیابی به توان قرار دادن ماهواره در مدار ژئو برای ایران که در حال برداشتن قدم‌های اولیه در عرصه فضایی است، دور از انتظار و بعید به نظر می‌رسید. در این میان، جمهوری اسلامی ایران توانست نخستین ماهواره نظامی خود را با گذر از محاصره همه‌جانبه تکنولوژیک، با موفقیت توانسته ماهواره های نور خود را در مدارهای ۴۲۵ و 500 کیلومتری زمین قرار دهد. یعنی در مداری بیش از ۳ برابر بالاتر از ماهواره‌های قبلی ایران که درواقع به‌نوعی طولانی‌ترین مداری است که ایران توانسته است یک ماهواره در آن قرار دهد. بنابراین پرتاب موفقیت‌آمیز ماهواره در شرایط تحریم، عملاً نشان داد که توانمندی علمی برای رسیدن به مدار ژئو (مدار ثابت زمین) نیز در میان متخصصین ایرانی وجود دارد و تنها راه برای رسیدن به این مهم، انجام تحقیقات گسترده است.
کارکرد ماهواره های نظامی نور در فضا
طبق جعفرآبادی فرمانده فضایی نیروی هوافضای سپاه، می توان ماهواره های نور 1 و 2 را بخشی از یک پازلی دانست که در آن قرار است عملیات‌های شناسایی، پشتیبانی راهبردی در عملیات‌های شناسایی، ارتباطی و ناوبری را انجام شود. چنانچه سرلشگر سلامی فرمانده سپاه در این خصوص ماهواره نور1 گفته بود که امروز ما می‌توانیم جهان را از فضا رؤیت کنیم و این به معنای گسترش اطلاعات راهبردی نیروی دفاعی قدرتمند سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است.
گرچه بنا به ملاحظات نظامی و امنیتی، اطلاع صریحی و واضحی از نحوه عملکرد و نیز نوع کارکرد ماهواره نظامی نور ارائه نشده است، بااین‌حال و با توجه به اظهارات گذشته فرماندهان سپاه کاملاً مشخص است که مأموریت این ماهواره ها ، شناسایی و یک نوع ماهواره دیدبانی زمین است. براین اساس به نظر می‌آید که این ماهواره حداقل دارای یک سیستم تصویربرداری پیشرفته و مجهز به حسگرهای شناسایی و قابلیت دریافت و ارسال سیگنال به‌منظور شناسایی بوده که توانایی رصد نقاط مختلف کره زمین را به نیروهای نظامی ایران خواهد داد. علاوه بر تصویربرداری، به نظر می‌آید که ماهواره از دیگر روش‌های شناسایی نظیر شنود الکترونیکی و شناسایی ارتباطات مثل سیگنال‌های تلویزیونی، رادیویی و ارتباطی نیز بهره ببرد.
براین اساس پیش‌بینی می‌شود که ماهواره نور2 به مانند نور 1، بتواند در ابعاد مختلفی اطلاعات دقیق و به‌روز را از سطح زمین و پدیده‌های اطراف آن جمع‌آوری نماید، بر هر نوع فعالیت زیستی در منطقه نظارت نماید، بر رفت‌وآمدهای مرزی قاچاقچیان و تروریست‌های مرزی، فعالیت‌های اقتصادی و تأسیساتی کشورهای هدف و نیز معاهدات بین‌المللی مرزی، نظارت نماید. در حوزه نظامی نیز به شناسایی اهداف و مقرهای نظامی و رصد دقیق هر نوع تحرک نظامی، تجمعات و آثار انفجارات پرداخته و درنهایت به نیروهای نظامی ایران کمک کرده تا در طرح‌ریزی‌های نظامی و اطلاعاتی خود با دقت بسیار بیشتری عمل کرده و برآورد بهتری از نقاط حساس در اطراف ایران و در کل جهان داشته باشند.
در این میان لازم به ذکر است که طبق فهرست تهیه‌شده از اشیا پرتاب‌شده به فضا توسط دفتر امور فضایی ملل متحد، هم اکنون قریب به 2000 ماهواره فعال در مدار زمین قرارگرفته است که از این میان تعدادی دارای کاربرد مستقیم نظامی هستند.
پرتاب ماهواره، مطابق با حقوق بین‌الملل
در زمان ارسال ماهواره نور 1 به فضا، برخی کشورها ازجمله ایالات‌متحده و متحدانش، واکنش منفی نسبت به پرتاب ماهواره ایران داشته و نسبت به پرتاب موفقیت‌آمیز موشک ماهواره قاصد و ماهواره نظامی «نور» عمیقاً ابراز نگرانی کردند و حتی آن را مغایر با قطعنامه 2231 در ارتباط با توافقنامه برجام دانسته بودند و در خصوص ماهواره دوم نور تاکنون اظهار نظری نداشته اند. با این حال در خصوص مشروعیت پرتاب ماهواره ها از سوی ایران می‌توان گفت که در توافقنامه برجام هیچ ماده‌ای وجود ندارد که ایران را از دنبال کردن برنامه‌های موشکی خود منع قانونی و الزامی نماید. طبق قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت که مرتبط با توافقنامه برجام است، از ایران تنها درخواست شده تا از آزمایش موشک‌های بالستیک که به‌منظور حمل کلاهک اتمی طراحی‌شده‌اند، خودداری نماید، درواقع تیم مذاکراتی ایران در برجام موفق شد زبانِ تحکمی و الزام‌آور قطعنامه ۱۹۲۹ در مورد فعالیت‌های موشکی را به زبان ترغیبی و غیر الزام‌آور در قطعنامه ۲۲۳۱ تبدیل کند و عبارت دستوری شورای امنیت تصمیم می‌گیرد را به عبارت شورای امنیت فرامی‌خواند تغییر دهد. بنابراین، بر اساس قطعنامه 2231 شورای امنیت، فعالیت‌های موشکی ایران به‌طور مطلق منع نمی‌گردد، بلکه ممنوعیت‌ها تنها شامل موشک‌هایی می‌شوند که برای حمل کلاهک هسته‌ای طراحی‌شده باشند. لذا با توجه به صلح‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای و نیز فضایی ایران و البته تفاوت اساسی و ساختاری موشک‌های ماهواره‌بر با موشک‌های حامل کلاهک هسته ای، ادعای سابق و احتمالا آتی مقامات آمریکایی و غربی در خصوص پرتاب ماهواره ها از سوی ایران، فاقد وجاهت حقوقی بین‌المللی بوده و خواهد بود.
جمع‌بندی
هنگامی‌که کشوری ماهواره به فضا پرتاب می‌نماید، این اقدام، اقدامی مغایر با حقوق بین‌الملل نیست، چراکه در سطح دنیا هر کشوری که امکانات لازم را در این خصوص داشته، اقدام به پرتاب ماهواره نموده و حقوق بین‌الملل نیز منعی برای پرتاب در نظر نگرفته است. درواقع پرتاب ماهواره، رابطه مستقیمی با تأمین منافع ملی و ارتقای قدرت ملی کشورها دارد و قریب ۹۰ کشور در دنیا به دنبال توسعه فناوری فضایی هستند که تنها ۹ کشور توانایی پرتاب ماهواره رادارند. در این میان کشور ایران با حداقل بودجه فناوری فضایی در میان بسیاری دیگر از کشورهای فعال در این حوزه، توانسته است به ماهواره‌های نظامی در مدار زمین دست یابد و به دهمین کشوردارای توانایی پرتاب ماهواره در جهان تبدیل گردد.
در اختیار داشتن ماهواره های نظامی شناسایی در مدارهای ۴۲۵ و 500 کیلومتری زمین (باقابلیت‌های مختلف نظامی و غیرنظامی)، بدون شک دستاوردی راهبردی در عرصه‌های علمی، دفاعی، اقتصادی و حتی فرهنگی برای ایران محسوب می‌شود، چراکه بخش مهمی از پیشرفت در حوزه‌های علمی، دفاعی، امنیتی و اقتصادی از کارکردهای فناوری‌های فضایی و امکانات فضایی همچون ماهواره‌ها به دست می‌آید. درواقع دستیابی ایران به ماهواره فضایی به‌ویژه از نوع نظامی، ضمن افزایش قدرت و منافع ملی ایران، عامل بازدارندگی در سطح منطقه‌ای و جهانی نیز برای ایران محسوب می‌شود، دستاوردی که بازدارندگی، بقا و پیشرفت کشور را در منطقه پر از آشوب خاورمیانه تضمین خواهد نمود.
منابع
۱- محمدحسن نامی؛ (فضا، بعد چهارم قدرت: فناوری فضایی)، نشریه سپهر، (سازمان جغرافیایی)، سال بیستم، شماره 77 سال 1390
۲- مرتضی اصل زاده شربیانی، فخرالدین سلطانی؛ (فناوری فضایی در جمهوری اسلامی ایران و قدرت ملی)، فصلنامه پژوهش‌نامه مطالعات راهبردی علوم انسانی و اسلامی، سال اول، شماره دوم، زمستان 1395
۳-حسین نواده توپچی؛ (تأثیر فناوری‌های فضایی بر اقتصاد جهانی و تحولات استراتژیک)، فصلنامه راهبرد اقتصادی، سال دوم، شماره پنجم،1392-1391