در کشور ما، زنگ خطر کاهش جمعیت به صدا درآمده و کارشناسان اوضاعی بحرانی را برای جمعیت ایران پیش‌بینی می‌کنند.
در دنیای امروز روند افزایش جمعیت به هر میزانی که باشد به‌خودی‌خود واجد هیچ‌گونه بار ارزشی خوب یا بد نیست و تنها در تعامل با هدف‌های توسعه جامعه است که وجهی منفی، مثبت، بد، خوب، مخرب یا سازنده می‌گیرد. در کشور ما، زنگ خطر کاهش جمعیت به صدا درآمده و کارشناسان اوضاعی بحرانی را برای جمعیت ایران پیش‌بینی می‌کنند. در سال ۹۹ جمعیت کشور از مرز ۸۴ میلیون نفر گذشت اما این رقم همچنان حاوی وضعیت هشداردهنده‌ای برای آینده کشور است.
بين سال‌هاي 65 تا 71 بود كه نهاد كنترل جمعيت با بسيج كردن تمام دستگاه‌هاي تبليغاتي و اجرايي در نظر داشتند رشد جمعيت كشور را به متوسط جهاني برسانند، سياستي كه در آن زمان مورد توافق بسياري از مسئولان امر و كارشناسان كنترل جمعيتي بود اما از سال 1368 و روی کار آمدن دولت سازندگی آغاز تغییرات نرخ باروری در ایران آغاز شد. در راستای همان سیاست‌ها بود که نرخ باروری در آن سال‌ها از نزدیک ۷ فرزند به ۲ فرزند در سال‌های اخیر و در سال ۹۹ به ۱.۶ درصد و زیر سطح جایگزینی رسیده است.
لزوم مقابله با سیاست‌های "تحدید نسل" این در حالی است که رهبر معظم انقلاب در مرداد ماه سال 1390 طی سخنانی، رسمی و علنی به موضوع "جمعیت" و لزوم مقابله با سیاست‌های "تحدید نسل" اشاره و تأکید کردند که "هر اقدام و تدبیری برای کم کردن جمعیت باید پس از ۱۵۰ میلیون نفر صورت بگیرد."
ایشان همچنین در مرداد سال 91 نیز بار دیگر در مورد "خطرات کاهش رشد جمعیت" کشور هشدار دادند و حتی از عبارت «خطا کردیم» استفاده کردند! به‌عبارتی خطر کاهش جمعیت برای نخستین بار، توسط مقام معظم رهبری مورد اشاره قرار گرفته وارد گفتمان عمومی کشور شد درحالی‌که پیش از آن با وجود هشدار برخی کارشناسان حوزه جمعیت درباره بحران کاهش جمعیت کشور، به‌طور جدی بحث‌های مربوط به کنترل و تحدید نسل در حال پیگیری بود!
مقام معظم رهبری از سال ۱۳۸۸ بیان دیدگاه‌های جمعیتی را آغاز کرده و میان مسئولان درباره لزوم تغییر سیاست‌های جمعیتی صحبت کرده‌اند و از آن زمان تاکنون هیچ‌گاه این مسئله را فراموش نکرده‌اند؛ ایشان با مشاهده برخی کم‌کاری‌ها و بی‌توجهی به مسئله مهم جمعیت کشور در مسئولان دولتی و لزوم بازنگری در سیاست‌های تحدید نسل، روی سخن‌شان را در جلسات عمومی به‌سوی جامعه تغییر داده‌اند.
اهمیت مقوله جمعیت در اقتدار ملی ایشان در اردیبهشت سال ۹۳ با توجه به اهمیت مقوله جمعیت در اقتدار ملی و با توجه به جوانی جمعیت کنونی، سیاست‌های کلی جمعیت را ابلاغ فرمودند؛ این سیاست‌ها بر اساس بند یک اصل ۱۱۰ قانون اساسی و پس از مشورت با مجمع تشخیص مصلحت نظام تعیین شده است؛ ایشان با در نظر داشتن نقش مهم جمعیت در پیشرفت کشور، تأکید فرمودند که لازم است برنامه‌ریزی‌های جامع برای رشد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور متناسب با سیاست‌های جمعیتی انجام گیرد.
در سال‌های گذشته رهبر معظم انقلاب در بیانات مختلف خود به‌طور مداوم به موضوعات مرتبط با افزایش جمعیت اشاره کرده‌اند؛ بر این اساس، علاوه بر بیانات روز گذشته ایشان در ارتباط تصویری با نمایندگان مجلس، از سال ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۹، بیش از ۴۲ بار به "مسئله جمعیت" اشاره و بر ضرورت اصلاح رویه غلط گذشته در تحدید نسل تأکید داشته‌اند.
در این میان با توجه به بررسی‌های متعدد به این نکته پی می‌بریم که در مسئله جمعیت متغیرهای زیادی دخیل هستند که با هر بار گوشزد درباره بحران جمعیتی کشور مطرح می‌شوند. پس از مسئله اقتصاد متغیرهایی چون باورهای غلط اجتماعی مبنی بر تأخیر در فرزند آوری زوجین، اعمال سیاست‌های تک‌فرزندی، سقط‌جنین و... به کاهش نرخ جمعیت در کشور دامن زده‌اند به‌عبارت‌دیگر در مسئله فرزند آوری تنها فاکتور اقتصاد مطرح نیست و عوامل اجتماعی در آن نقش بیشتری داشته‌اند. در همین راستا محمود مشفق عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی علل تک‌فرزندی يا نرخ باروري پايين را بيش از همه نمايانگر نگرش مدرن به زندگي می‌داند. وی معتقد است: «جامعه‌ای که در آن زنان به عرصه بازار کار آمده‌اند و برخي از آن‌ها مشکل مالي ندارند اما تک‌فرزندی را انتخاب می‌کنند و يا به دليل عدم‌تغییر آناتومي بدن تمايلي به فرزند آوری بيشتر ندارند. حتي گاه دختران هم به دليل استقلال مالي، يا خانواده تشکيل نمی‌دهند و يا در اين امر تأخیر دارند.»
به گفته اين جمعيت شناس، «مقوله فرزند آوری به يک امر اقتصادي بدل شده و هزينه و فايده آن از سوي خانواده‌ها موردبررسی قرار می‌گیرد. ديگر اينکه تأخیر در سن ازدواج هم به اين امر دامن زده و هرچه سن ازدواج به تأخیر می‌افتد، احتمال تک‌فرزندی بيشتر می‌شود چون عموماً دوره فرزند آوری، دوره مشخصي است و پزشکان بين ۲۵ تا ۳۵ سالگي را توصيه می‌کنند.»
سیاست‌های جمعیتی در خارج از کشور
از طرفي رشد مصرف‌گرایی هم فرصت فرزند آوری را محدود کرده است. اما کشورهاي ديگر چگونه عمل می‌کنند؟ مشفق این‌گونه پاسخ می‌دهد: «سیاست‌هایی در شکل‌های مختلف از سوي دولت‌هایی که با زادوولد پايين مواجه هستند، در سطح خانواده‌ها عرضه می‌شود که ازجمله اين سیاست‌ها، بحث حمايت از مادران است، مادراني که داراي فرزندان خردسال و نوزاد هستند، به‌خصوص نوزادان زير ۵ سال.»
وی در ادامه توضیح می‌دهد: «بر اين اساس شرايط کار را براي مادر طوري تنظيم می‌کنند که مادر علاوه بر اينکه می‌تواند وظايف کاری‌اش را به نحو مطلوب انجام دهد، از کودک خود هم مراقبت می‌کند. در اينجا بحث انعطاف‌پذیری شرايط کار يا ساعات کاري مطرح است و والدين می‌توانند با محيطي که در آن مشغول به کارند، انطباق‌پذیری داشته باشند. عامل ديگر مرخصی‌های زايمان با حقوق است، عموماً يکي از دلايلي که مادران ممکن است تمايل نداشته باشند تا فرزند بيشتري داشته باشند، به‌خصوص در بخش خصوصي اين است که فکر می‌کنند اگر باردار شوند به دليل مرخصي که می‌گیرند، شغل خود را از دست می‌دهند بنابراين در برخي کشورها، قوانيني براي شرکت‌های خصوصي و دولتي تصويب شد که کار مادر بعد از مرخصي زايمان حفظ شود و آن مرخصی‌ها عموماً همراه با حقوق هستند و حداقل یک سال يا در برخي کشورها نظير اتريش تا سه سال مرخصي با حقوق به مادر داده می‌شود.»
راهکارهای سبک زندگی اسلامی برای افزایش جمعیت جمعیت از نظر، حجم، ساخت ترکیب و پراکندگی یکی از مؤلفه‌های قدرت ملی است. تهدیدهای کاهش جمعیت و آثار آن بر امنیت ملی و تأمین نیروی انسانی یکی از مؤلفه‌های موثر در تولید اقتدار و قدرت ملی و استحکام ساخت درونی قدرت نظام است. حال کارشناسان برای مقابله با بحران جمعیت، به بیان راهکار پرداخته‌اند. نخستین و البته کلیدی‌ترین راهکار که از سوی کارشناسان برای افزایش نرخ جمعیت مطرح‌شده؛ ازدواج و تشکیل خانواده است.
توجه به این نکته هم ضروری است که در پیشبرد این امر مهم تقویت بنیادهای اعتقادی جوانان یکی از وظایف سیستم آموزشی کشور به‌ویژه روحانیت به شمار می‌رود که با تمسک به بن‌مایه‌های دینی جوانان را تشویق به ازدواج کنند. این در حالی است که تشویق جوانان به ازدواج در سنین پایین اعتقاد راسخ خانواده‌های ایرانی درگذشته بود اما امروزه با بالا رفتن سن ازدواج یکی از معضلات مهم جوامع اسلامی است.
از طرفی در جامعه امروز با وجود اینکه اسلام بیشترین عنایت را به تشکیل، تحکیم، تکریم و تعالی خانواده داشته است اما یکی از معضلات اجتماعی که همواره ضربه خطرناکی به بنیان خانواده زده، بحث طلاق است. رواج روزافزون فردگرایی، زندگی مدرن و استفاده بیش‌ازحد از فناوری و فضاهای مجازی از یکسو، عدم پرورش مهارت‌های تعاملی و رواج خودمحوری و عدم گذشت از سوی دیگر، موجب کاهش حسن معاشرت شده، به همین دلیل گروهی از زوج‌ها با الگوبرداری نادرست و مقایسه زوج‌هایی که آن‌ها را به‌خوبی نمی‌شناسند و فقط کلیپ‌هایی از آن‌ها را در فضای حقیقی یا مجازی دیده‌اند، بهانه‌جویی را شروع کرده و دعوا و تنش آغاز می‌شود. این موضوع تا به آنجا پیش می‌رود که هیچ‌یک از زوجین از زاویه‌ی دید طرف دیگر، به مشکلات نمی‌نگرد و بستری برای مسامحه و بخشش را فراهم نمی‌کند لذا شکاف میان آن‌ها عمیق و بعضاً به طلاق منجر می‌شود.
از این‌رو همسان بودن زوجین ، رفع اختلافات از طریق بزرگان فامیل ، نداشتن توقع بی‌جای اطرافیان و نیز راهکارهاى اجتماعى و فرهنگی مانند برگزارى دوره‌های مناسب آموزش قبل از ازدواج و نهادینه کردن فرهنگ مراجعه به مرکزهای مشاوره، نفی فرهنگ جنسیت سالاری، مشاوره‌های حقوقی، گسترش فرهنگ ازدواج آسان و مهریه مناسب و .... ازجمله راهکارهایی هستند که در کنترل و کاهش پدیده اجتماعی طلاق بسیار مؤثرند.
نقش دولت و رسانه در ترویج فرزند آوری حال شرایط بحرانی جمعیت در کشور، به‌جایی رسیده که باید هر خانواده در شرایط فعلی، 3 فرزند داشته باشد. در این میان نقش رسانه‌ها در ترویج فرهنگ فرزند آوری بسیار مهم است. رسانه ملی در این زمینه با فرهنگ‌سازی می‌تواند نقش به سزایی ایفا کند. کارشناسان در بیان راهکار برای افزایش میل به فرزند آوری در خانواده‌ها تأکید کرده که با بهانه‌هایی همچون ادامه تحصیل، خرج و مخارج و دیگر مسائل نسبت به امر فرزند آوری بیشتر، بی‌توجهی کرد. دولت هم در این میان باید دست‌به‌کار شود و حق فرزند و عایله‌مندی را برای حقوق‌بگیران افزایش دهد. همچنین زنان شاغل از مزایای ویژه‌ای برخوردار شوند و حق اولاد در فیش حقوقی مادران شاغل لحاظ گردد و زنان خانه‌دار هم از بسته‌های حمایتی ویژه برخوردار باشند. در این میان بد نیست که جهاد فرزند آوری به‌عنوان یک فریضه از طریق علما و عالمان دینی تبلیغ و ترویج گردد.
میانگیـن نرخ نابـاروری در جهــان ۱۵ درصد اســت، عددی کـه در ایــران به ۲۲ درصـد هـم می‌رســد، بر طبــق آمارهـا در ایـران حـدود ۴ میلیون زوج نابارور وجـود دارد که ســهم نابــاروری در آقایــان و خانــم‌هــا تقریبــاً برابــر است، بــه عبارتــی نابــاروری چیــزی در حـدود یک دوازدهــم جمعیــت کشـورمان را مســتقیم یا غیرمـستقیم درگیــر کرده است.
بهرام عین‌اللهی در جلسه علنی روز سه‌شنبه ۳۱ خردادماه مجلس شورای اسلامی در پاسخ به سؤال فاطمه قاسم‌پور مبنی بر علت اجرا نشدن مصوبه بودجه ۱۴۰۰ درباره تحت پوشش قرار دادن درمان ناباروری، گفت: وضعیت کشور از حیث جوانی جمعیت ناجور است و ما فرصت زیادی برای افزایش جمعیت در کشور نداریم و اگر در هفت سال آینده کاری برای افزایش جمعیت نکنیم، بعداً این معضل قابل جبران نخواهد بود.
اعتبارات تخصیص یافته برای حمایت از هزینه‌های درمان ناباروری از قول وزیر بهداشت وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ادامه داد: کل اعتبارات تخصیص یافته برای حمایت از هزینه‌های درمان ناباروری ۷۸۷ میلیارد تومان بود که مبلغ ۴۹۲ میلیارد تومان تملکی است و باید مراکزی را به عنوان درمان ناباروری در استان‌ها ایجاد کنیم. متأسفانه این مراکز به اندازه کافی در کشور وجود ندارد بنابراین اولویت اصلی ما افزایش مراکز درمان ناباروری است.
عین‌اللهی گفت: هم‌اکنون ۱۴ پروژه مرکز ناباروری و بلوک زایمانی و ۲۶ پروژه مرکز تخصصی درمان ناباروری در دست اجراست. ضمن اینکه امسال یکی از اولویت‌های اصلی این است که بتوانیم مراکز درمان ناباروری و بلوک زایمانی را افزایش دهیم. سازمان بیمه سلامت نیز از منابع خود مبلغ ۱۴۱ میلیارد تومان به درمان ناباروری اختصاص داده است. همچنین در سال گذشته ۳۵۰ هزار بسته خدمات ناباروری ارائه کردیم و امیدواریم امسال نیز بتوانیم بیش از این انجام دهیم.
وی تأکید کرد: باید پوشش بیمه‌ای برای ارائه خدمات نازایی و ناباروری به‌طور کامل انجام شود. در حال حاضر ۹۰ درصد تعرفه مصوب بخش دولتی بسته‌های خدماتی ناباروری در مراکز دولتی و ۹۰ درصد تعرفه مصوب بخش عمومی غیردولتی در این مراکز و پرداخت ۹۰ درصد تعرفه عمومی غیردولتی بسته‌های خدمات ناباروری در مراکز خصوصی و خیریه توسط سازمان بیمه سلامت در وزارت بهداشت انجام می‌شود و اگر بتوانیم منابع این بخش را تأمین کنیم، به ۱۰۰ درصد ارتقا خواهد یافت.
جلوگیری از بی‌بندوباری و فساد اخلاقی کارشناسان حوزه جمعیت بر این باور هستند که اگر تمامی موارد ذکرشده از قبیل اقتصاد، حمایت دولت و رسانه، درمان ناباروری و ... هم رعایت شوند باز یک عنصر در بحث تشکیل نهاد خانواده و فرزند آوری اهمیت قابل‌توجهی دارد که باید مدنظر مسئولان مربوطه قرار گیرد. سلامت جنسی یکی از جنبه‌های اصلی سلامت فردی است که همه مردم را در همه سنین و همه مراحل زندگی تحت تأثیر قرار می‌دهد. در این‌باره مهدی محدثی پژوهشگر و نویسنده حوزه دین معتقد است: «آزادی‌ها و انحرافات جنسي نيز از عوامل ديگر افزايش سن ازدواج است؛ با توجه به هجوم اندیشه‌های بيگانه، اما پر زرق و برق غربي، توسط وسايل ارتباط‌جمعی همچون: روزنامه‌ها،مجلات خارجي، ماهواره، اينترنت و شبکه‌های مجازي و …، جوان ايراني تصور می‌کند فرهنگ غرب، يك فرهنگ درست و غني است. لذا با پيروي كوركورانه و ناآگاهانه، با اتخاذ فرهنگ غرب به‌سوی بی‌بندوباری جنسي روي می‌آورد و ديگر نيازي به ازدواج و تشكيل خانواده نمی‌بیند.»
وی همچنین "توسعه بی‌عفتی" را از آثار سوء در تأخیر ازدواج دانست و گفت: «پسر یا دختری که ازدواج آن‌ها به تأخیر افتاده، قدرت کنترل غرایز جنسی را نخواهد داشت و به ورطه بی‌عفتی خواهند افتاد که درنتیجه، بی‌عفتی چنینی افرادی، دامن‌گیر خانواده‌های آنان نیز خواهد شد.»
اکنون بسیاری از کشورهای جهان به افزایش جمعیت اهمیت می‌دهند و برای تشویق جوانان به ازدواج و فرزند آوری برنامه‌های حمایتی وضع می‌کنند. در کشور ما نیز مسئله جمعیت مسئله‌ای بنیادین در امر سیاست‌گذاری و آینده‌نگری است که همواره موردتوجه و دغدغه دولت‌ها و صاحب‌نظران بوده است. برای افزایش جمعیت باید قوانین متناسب با امر فرزند آوری تصویب شود چراکه اگر اقدامات لازم در راستای سیاست‌های کلی جمعیت توسط دولت و مجلس صورت نپذیرد؛ بر اساس پیش‌بینی‌ها، تا 25 سال آینده جمعیت کشور با رشد منفی مواجهه خواهد بود لذا تحقق چشم‌انداز آینده مطلوب جامعـه بـا توجه به سیاست‌گذاری‌های فرهنگی بر اساس سبک زندگی اسلامی امکان‌پذیر می‌شود. در این راستا باید سیاست‌گذاری‌ها و اقدامات پزشکی و بهداشتی در زمینه تنظیم خانواده، ارائه خدمات پیشگیری از بارداری، الزامات حقوقی و حمایت‌های دولتی و تبلیغات رسانه‌ای بر اساس سبک زندگی اسلامی و توجه به الگوی افزایش جمعیت به‌درستی صورت بپذیرد تا در پیشبرد سیاست‌های افزایش جمعیت موفقیت حاصل شود.