انقلاب اسلامی سکوی جهش فیلمسازان زن

سینما در بیشتر کشور‌های جهان یک امر صرفاً مردانه بوده است. حتی در هالیوود سال‌های اخیر نیز با وجود همه اعتراضات به نادیده گرفتن زنان، باز هم سهم بانوان به عنوان کارگردان یا تهیه‌کننده در سینمای آمریکا نزدیک به صفر است! در ایران پیش از انقلاب هم وضعیت همین گونه بود.

سینمای ایران پیش از انقلاب تنها دو نام را به‌عنوان فیلمسازان زن در فهرست خود ثبت کرده که هر دو فیلم را هم در حقیقت افراد دیگری ساخته‌اند. اولین زن فیلمساز ایرانی «قدرت‌الزمان فرودست» همسر کارگردان معروف آن دوران «اسماعیل ریاحی» است که در سال ۱۳۳۵ نامش به‌عنوان کارگردان در تیتراژ فیلم «مرجان» ثبت شد. قدرت‌الزمان فرودست بعد‌ها با نام هنری «شهلا ریاحی» و به‌عنوان هنرپیشه برای مخاطبان سینما و تلویزیون جا افتاد. ریاحی بعد از مرجان فیلم دیگری نساخت و تمام وقتش را صرف بازیگری کرد. «فروغ فرخزاد» هم که بیشتر شهرتش را مدیون اشعاری است که سروده، در سال ۱۳۴۲ مستندی درباره آسایشگاه جذامیان باباباغی تبریز ساخت. نریشن‌های این مستند را فرخزاد نوشته بود، اما تقریباً بین همه تاریخ‌نگاران سینمای ایران تردیدی وجود ندارد که این فیلم را نه فروغ فرخزاد، بلکه «ابراهیم گلستان» ساخته بود. در جلوی دوربین هم جو غالب، غیر از جلوه‌های بصری مبتذل، اجازه نمایش تصویر دیگری از زنان را داده نمی‌شد. 

پس از انقلاب، اما این وضع به‌طور اساسی متحول شد. از ابتدای بازسازی سینمای ایران در فردای انقلاب اسلامی، نگاه‌ها به موضوع زن تغییر اساسی یافت. انقلاب اسلامی توانست رفته‌رفته نگاه جدیدی به زن را جا بیندازد و از میانه‌های دهه ۶۰ حضور زنان در پشت دوربین‌ها به‌عنوان کارگردان جدی شد. «پوران درخشنده» اولین کارگردان مطرح پس از انقلاب است که با ساخت فیلم «رابطه» در سال ۱۳۶۵ به سینمای ایران معرفی شد و با فیلم «پرنده کوچک خوشبختی» در سال ۱۳۶۶ اولین سیمرغ بلورین یک فیلمساز زن را به عنوان بهترین فیلم از جشنواره فیلم فجر دریافت کرد. «رخشان بنی‌اعتماد» هم با ساخت فیلم خارج از محدوده در سال ۱۳۶۶ تنها رقیب پوران درخشنده بود. «مرضیه برومند» دیگر کارگردان مهم این نسل است که برای اولین بار با «شهر موش‌ها» شناخته شد. «تهمینه میلانی» و «فریال بهزاد» هم از دیگر فلیمسازان زن بودند که در این دهه مطرح شدند.‌

می‌توان گفت بهترین دوره فیلمسازی این زنان در دهه ۶۰ بوده و در سال‌های بعد به‌ندرت توانستند موفقیت‌های دهه ۶۰ خود را تکرار کنند.
اما در دهه ۸۰ تعداد بانوان فیلمساز ایرانی به قدری بالا رفت که عملاً می‌شد کفه ترازو را بین ورودی‌های سینما به نفع فیلمسازان زن سنگین‌تر کرد. در اواخر دهه ۸۰ بالای ۸۰۰ زن فیلمساز برای شرکت در جشنواره پروین اعتصامی نام‎نویسی کردند. این روند در دهه ۹۰ هم ادامه پیدا کرد و البته حضور زنان در بخش‌های دیگر سینما مثل سناریونویسی، تدوین، تهیه‌کنندگی و... هم بسیار پررنگ شد و به علاوه، فضایی برای بازیگران زن ایرانی در دوران پس از انقلاب به وجود آمد که قبل از آن وجود نداشت. نرگس آبیار، منیر قیدی، منیژه حکمت، تینا پاکروان و... از جمله این فیلمسازان بودند که در دهه‌های ۸۰ و ۹۰ به میدان پا گذاشتند.