مسئله کردستان عراق طی چند سال گذشته و همزمان با تشدید اوضاع امنیتی این کشور بار دیگر بسیار پررنگ شده است. مشغول شدن دولت مرکزی عراق به مبارزه با داعش این فرصت را در اختیار کردها قرار داده است تا بیش از هر زمان دیگری بر برگزاری همه پرسی استقلال از عراق تاکید کنند، اما غافل از آن که استقلال کردستان عراق یک مسئله داخلی نیست و کشورهای منطقه ای و فرامنطقه ای تعیین کنندگان اصلی آن هستند.
کردستان عراق از چند سال پیش در حال تلاش و رایزنی سیاسی برای تاسیس کشور مستقل برای خود است. پیش از این، مقامات اقلیم کردستان از طریق نماینده سازمان ملل در این اقلیم، قصدشان را برای برگزاری همه‌پرسی به اطلاع سازمان ملل رسانده بودند.
اقلیم کردستان عراق از سال 1991 میلادی به صورت خودمختار و از سال 2003 تاکنون به صورت فدرالی اداره می‌شود. در این منطقه، کابینه، پارلمان و ارتش مستقل وجود دارد، اما مقامات کردستان خواهان استقلال کامل و تشکیل کشور مستقل هستند. در همین ارتباط اخیرا منطقه کردستان عراق به ریاست "مسعود بارزانی" پس از پایان نشست با گروه‌های سیاسی کُرد، اعلام کرد که در تاریخ 25 سپتامبر(3 مهرماه) همه پرسی استقلال این منطقه از کشور عراق را برگزار خواهد کرد. اجرای همه‌پرسی استقلال به معنی استقلال نیست و تنها به عنوان پرسیدن نظر مردم این منطقه جغرافیایی و سندی در دست سیاستمداران خواهد بود تا با استناد به آن بتوانند خواستار استقلال شوند. در نشست بارزانی با مقامات سیاسی اقلیم مقرر شد که برای اجرای این همه‌پرسی یک کمیته به ریاست شخص وی تشکیل شود. همچنین مقرر شد که سه کمیته مستقل برای رایزنی با کشورهای عربی، قدرت‌های منطقه‌ای شامل ایران و ترکیه و دولت بغداد تشکیل شود.
کردستان برای رسیدن به مرحله اجرای همه‌پرسی به صورت همزمان در سه سطح فعالیت خواهد کرد. این سه سطح عبارتند از نخست: تحقق وحدت احزاب کُرد بر اصل استقلال؛ دوم: گفتگو با بغداد و قانع ساختن دولت مرکزی برای موافقت با استقلال و سوم: اطمینان دادن به قدرت‌های منطقه درباره اینکه این استقلال به منافع آنها آسیب نمی‌رساند.
منطقه کردستان عراق واقع در شمال این کشور و شامل 4 استان اربیل، سلیمانیه، دهوک و حلبچه است. بر اساس گفته‌های فوادحسین رئیس دیوان اداری ریاست اقلیم کردستان، طبق فرمان بارزانی در مناطق اقلیم کردستان و مناطق مورد منازعه که اکنون تحت اختیار کردها است، این پرسش در همه پرسی طرح شده که «آیا خواهان تبدیل اقلیم کردستان و مناطق کردستانی خارج از اقلیم (مناطق مورد منازعه) به دولت مستقل هستید؟»
تحلیل همه پرسی
با توجه به آنچه که ذکر شد برگزاری همه پرسی نیازمند سه مرحله است. در درجه اول این مسئله مستلزم وحدت احزاب کردی است. کلیه جریان‌های سیاسی حاضر در نشست بارزانی از پروژه برگزاری رفراندوم استقلال کردستان حمایت کردند، اما جنبش تغییر و جماعت اسلامی کردستان با آنچه بارزانی در سر دارد، مخالف هستند. تقسیم‌بندی‌های سیاسی–منطقه‌ای در اقلیم کردستان که به حضور و جایگاه احزاب در این بخش از عراق برمی‌گردد تا حدی موفقیت بارزانی را در این پروژه با اما و اگرهایی مواجه کرده است. اگرچه کردها از حق تعیین سرنوشت خود و رسیدن به استقلال به عنوان حق قانونی و طبیعی سخن می‌گویند، اما با توجه به حزبی شدن مسئله رفراندوم در شرایطی که پارلمان اقلیم تعطیل است، می‌توان گفت که بارزانی و حزب وی در این راه پر فراز و نشیب مشکلاتی را پیش روی خود می‌بینند که می توان از چارچوب نوشتارها و صداهای مخالفی که این روزها در سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌شود، آنها را مشاهده کرد. لذا به جرات می توان گفت که اختلافات داخلی کردها، بزرگترین مشکل رئیس اقلیم کردستان در راستای عملیاتی کردن همه پرسی است.
گام دیگر در مورد اجرای همه پرسی، موافقت دولت مرکزی عراق است. در این ارتباط، دفتر نخست وزیر عراق در پاسخ به درخواست کردها برای برگزاری همه‌پرسی جدایی از این کشور اعلام کرد: در چنین مسائل سرنوشت‌سازی، نه یک قشر واحد، بلکه همه عراقی‌ها باید نظر بدهند. این پاسخ نشان دهنده مخالفت بغداد با همه پرسی کردها است.
یکی دیگر از مهمترین متغیرها در این مورد اما، موافقت کشورهای منطقه ای و فرامنطقه ای است. بنعلی یلدریم، نخست وزیر ترکیه در ارتباط با طرح برگزاری همه پرسی برای استقلال اداره اقلیم، در 25 سپتامبر گفت: رویکرد ما در این باره بسیار آشکار و واضح است. ما خواهان تمامیت ارضی عراق هستیم. می خواهیم تمامی عراقی ها در یک کشور واحد زندگی کنند. با توجه به مشکلاتی که در منطقه وجود دارد، ایجاد مشکلات جدید کار درستی نیست. معتقدیم این تصمیم به طور غیر مسئولانه اتخاذ شده است.
وزیر امور خارجه آلمان هم درباره برگزاری همه پرسی استقلال کردستان و عواقب آن برای منطقه هشدار داده است. گابریل درباره اعلام تاریخ برگزاری این همه پرسی گفته است: خدشه‌دار کردن تمامیت ارضی عراق، و یا تلاش برای ترسیم مرزهای جدید در این کشور، گام صحیحی نیست و می‌تواند منجر به تشدید وخامت اوضاع و بی ثباتی نه تنها در بغداد که حتی در اربیل شود. وزارت امور خارجه آمریکا نیز نسبت به اعلام خبر برگزاری رفراندوم استقلال کردستان عراق ابراز نگرانی کرده است. بنا بر اظهارات مقامات این وزارتخانه، برگزاری این رفراندوم می‌تواند تاثیری نامطلوب بر مبارزه علیه "داعش" بر جای گذارد. سخنگوی وزارت خارجه ایران هم تصمیم برای برگزاری رفراندوم استقلال در اقلیم کردستان عراق را اقدامی «خارج از موازین ملی و قانونی، به‌ویژه قانون اساسی عراق» خواند و اعلام کرد که این اقدام «در شرایط پیچیده» فعلی «صرفا به ایجاد مشکلات جدید» در این کشور دامن می‌زند.
بنابراین با نگاه به سه گام تا اجرای همه پرسی می توان به خوبی فهمید که اجرای آن از پیش شکست خورده است.
بنابراین هدف بارزانی و دیگر مقامات اقلیم از دامن زدن به بحث همه پرسی چیست؟
موضوع برگزاری همه پرسی استقلال، شوک بزرگی به عراق وارد خواهد کرد و این هدفی است که آمریکا مدنظر دارد، زیرا اولین مساله در اجرای این طرح تعیین وضعیت کرکوک خواهد بود که اربیل پس از خارج شدن داعش از این منطقه به دنبال الحاق آن به منطقه کردستان است. از سوی دیگر اختلاف بر سر میدان‌های نفتی و خط لوله بندر جیهان ترکیه به دریای مدیترانه، مشکلات مربوط به آب دریاچه‌ها و رودخانه‌های مشترک و همچنین وضعیت اقلیت‌های قومی و مذهبی، عراق را درگیر یک چالش طولانی و عمیق می‌کند.
این به هم ریختگی سیاسی فرصتی برای آمریکا است تا حضور نظامی خود را با استفاده از ضعف بغداد قانونمند کند. از این رو در ماه‌های گذشته شاهد هستیم که واشنگتن تحرکات نظامی‌اش را در برخی مناطق عراق گسترش داده و از شدت یافتن عملیات علیه داعش به بهانه‌های مختلف جلوگیری می‌کند. ضمن آنکه ایجاد بحران مذکور، آمریکا را نسبت به امکان مدیریت سیاسی تحولات عراق امیدوار می‌سازد. از طرف دیگر بارزانی با عنوان کردن این مساله حمایت آمریکا را جلب خواهد کرد. زیرا آشفتگی سیاسی اصلی‌ترین خواسته واشنگتن در منطقه است. کسب همراهی آمریکا برای شخص بارزانی که با مخالفان زیادی در کردستان مواجه است، می‌تواند زمینه ساز تداوم حکومت وی باشد. این موضوع می‌تواند به شکل منوط کردن ارسال کمک‌های مالی و نظامی به اربیل، با تداوم قدرت بارزانی صورت گیرد. در کنار این مسائل بارزانی می‌تواند با تهدید بغداد به انجام همه پرسی، سهم خود را از بودجه عمومی افزایش دهد، به یک توافق جدید نفتی برسد و روشن شدن وضعیت الحاق شنگال به کردستان را تسریع کند.
بنابراین می توان نتیجه گرفت که طرح همه پرسی در کردستان عراق به نظر می رسد رمز آشوبی جدید در عراق باشد، چرا که طرح این موضوع، وضعیت سیاسی عراق را بار دیگر نا به سامان می کند و این اتفاق می تواند مهمترین فرصت برای تداوم حضور آمریکا در عراق باشد. قابل توجه است که سران رژیم صهیونیستی از هم اکنون خوشحالی خود را از این طرح پنهان نمی کنند.
بارزانی به خوبی می داند که اجرای همه پرسی بدون توافق احزاب کردی، موافقت دولت مرکزی و رضایت همسایگان و قدرت های بین المللی ممکن نیست. از این رو وی با هدف افزایش چانه زنی و گرفتن امتیاز از آمریکا و دولت مرکزی عراق این طرح را مطرح کرده است. حال آن که عراق هنوز پایان کار داعش را اعلام نکرده، باید منتظر یک بحران سیاسی دیگر از درون باشد./ب/مق/