سینمای ایران و مراسم اسکار

پایگاه بصیرت / گروه فرهنگی/آرش فهیم

طبق معمول هر سال، امسال هم اواخر ماه شهریور، بحث اسکار در سینمای ایران داغ شد. در این مقطع، شورایی در بنیاد سینمایی فارابی شکل می‌گیرد تا یک فیلم را به عنوان نماینده سینمای ایران در اسکار معرفی کند. در این گزارش، به تاریخچه حضور ایران در اسکار می پردازیم.

دایره مینا به کارگردانی داریوش مهرجویی نخستین فیلم ایرانی بود که در سال سال 56 و برای حضور در اسکار 1977 انتخاب شد. برای اولین بار وزارت فرهنگ رژیم شاهنشاهی این فیلم را به عنوان نماینده سینمای ایران به مراسم اسکار معرفی کرد که نتیجه ای نداشت. 

سال 57 نیز قرعه به نام فیلم «باد صبا» ساخته‌ آلبر لاموريس افتاد تا راهی اسکار 1978 شود. یک فیلم مستند با کارگردانی فرانسوی، در آخرین سال حاکمیت رژیم پهلوی به عنوان نماینده سینمای ایران به اسکار معرفی شد و البته به موفقیتی نرسید.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، روند تازه باب شده معرفی فیلم از سوی سینمای ایران به مراسم اسکار قطع شد. ایران کشوری انقلابی و با حاکمیتی اسلامی بود که با فرهنگ و سینمای مهاجم غربی سرستیز داشت. بنابراین، اسکار به عنوان یکی از تجلی گاه های این نوع فرهنگ و هنر، در تضاد با اهداف و مرام فرهنگ انقلابی شناخته شد اما...

همزمان با اجرای سیاست های فرهنگی دولت سازندگی، روند معرفی فیلم به مراسم اسکار بار دیگر از سر گرفته شد. از سال 1373 بود که با تشکیل هیأت انتخاب فیلم برای اسکار، روابط سینمای ایران و آکادمی اسکار بار دیگر از سر گرفته شد! طی 16 سال قطع رابطه با اسکار، برخی از درخشان ترین فیلم های تاریخ سینمای ایران ساخته شدند. همچنین بالاترین آمار مراجعه مردم ایران به سالن های سینما و فروش فیلم نیز مربوط به همین دوران است.

نخستین فیلم معرفی شده از سینمای ایران به مراسم اسکار در سال های بعد از انقلاب، «زیر درختان زیتون» به کارگردانی عباس كيارستمي بود که موفقیتی کسب نکرد. سال بعد نیز یکی از شاگردان کیارستمی، آن هم با اولین فیلم سینمایی خود راهی اسکار شد. در سال 74، فیلم های مطرحی چون «روزواقعه»، «روسری آبی»، «پری»، «دیدار» و ... بودند، اما فیلم نه چندان مطرح «بادکنک سفید» از فیلمساز ناشناخته ای به نام جعفر پناهي به اسکار معرفی شد و موفقیتی به دست نیاورد. پناهی پس از این فیلم، دچار نوعی تکبر و تفرعن شد. او ارتباط خود را با مخاطب داخلی قطع کرد و راه تولید برای جشنواره های غربی و تبلیغ برای اهداف سیاسی علیه ایران را در پیش گرفت و فیلم های وی در داخل کشور مورد توجه قرار نگرفتند. 

سال 1375 هیچ فیلمی از ایران به اسکار 1997 معرفی نشد. در سال 76 نوبت به محسن مخملباف رسید تا شانس خود را برای رسیدن به اسکار امتحان کند. این بار فیلم «گبه» به اسکار 1998 معرفی شد.

درحالی که در این سال فیلم «بچه های آسمان» اکران شده بود، اما فیلم «گبه» به کارگردانی محسن مخملباف به عنوان نماینده سینمای ایران به اسکار معرفی شد و به نتیجه ای نرسید! مخملباف هم همچون پناهی پس از معرفی به اسکار، راه غرب را در پیش گرفت و در سال های اخیر هم به خدمت رژیم صهیونیستی در آمده است!

سال 1377 اما، یکی از مقاطع مهم تاریخ سینمای ایران است. با معرفی «بچه‌هاي آسمان» به اسکار 1999 برای نخستین بار فیلمی از ایران به جمع نامزدهای دریافت جایزه در اسکار راه یافت. این فیلم  به کارگردانی مجید مجیدی با یک سال تأخیر به عنوان نماینده سینمای ایران به مراسم اسکار معرفی شد و به جمع پنج فیلم برتر در بخش فیلم های خارجی زبان (غیر انگلیسی زبان) هفتاد و یکمین دوره اسکار راه یافت. به رغم برتری هنری و محتوایی نماینده ایران، اما جایزه این بخش به فیلم «زندگی زیباست» از ایتالیا اعطا شد. راه یابی «بچه های آسمان» به جمع نامزدهای اسکار همزمان بود با روی کار آمدن دولت اصلاحات. به همین دلیل هم بسیاری معتقدند که نامزدی این فیلم در اسکار، لبخند آمریکا به تغییر سیاست دولت ایران بود. برگزیده شدن فیلم «طعم گیلاس» کیارستمی در جشنواره کن آن هم در همان محدوده زمانی، این فرضیه را قوت بخشیده است.

سال بعد نیز شهرت مجيد مجيدي در اسکار سبب شد تا مسئولین سینمایی وقت، بدون هیچ درنگی فیلم بعدی او «رنگ خدا» را هم به عنوان نماینده سینمای ایران به اسکار 2000 معرفی کنند. اما هیچ موفقیتی کسب نکرد. نکته قابل تأمل این است که برای ثبت این فیلم در جدول آثار معرفی شده به اسکار، کلمه «خدا» از عنوان فیلم حذف شد و نام فیلم به «رنگ بهشت» تغییر یافت! 

در سال 1379 نیز «زماني براي مستي اسب ها» به اسکار 2001 معرفی شد. این فیلم به کارگردانی بهمن قبادي هیچ شاخصه هنری قابل توجهی نداشت، اما اغراق شدید آن در نمایش فقر و فلاکت مردم بخشی از سرزمین ایران، مسئولان سینمایی وقت را وا داشت تا آن را به اسکار معرفی کنند و موفقیتی نداشت.

سال بعد دوباره فیلمی از مجید مجیدی به اسکار رفت. این بار فیلم «باران» او نماینده سینمای ایران در اسکار 2002 شد، با این حال به نتیجه ای نرسید.

در سال 1381 «من ترانه 15 سال دارم» به اسکار 2003 معرفی شد. این أثر، نخستین فیلم از سه گانه رسول صدرعاملي درباره دختران نوجوان و فیلمی متوسط محسوب می شود. مفاهیم مطرح شده در فیلم، برای مخاطب خارجی گنگ است و همان طور که پیش بینی می شد، موفقیتی در اسکار کسب نکرد.

اسکار 2004 هم میزبان «نفس عميق» سینمای ایران بود. در این سال فیلم های مطرحی چون «شب های روشن» فرزاد موتمن و «فرش باد» کمال تبریزی هم حضور داشتند، اما در نهایت فیلم «نفس عمیق» به اسکار معرفی شد که نتیجه ای نداشت.

«لاك‌ پشت ها هم پرواز مي‌ كنند» آخرین فیلم ساخته شده توسط بهمن قبادي در ایران بود که از سوی مسئولان سینمایی وقت به اسکار 2005 شد و موفقیتی کسب نکرد. نکته قابل تأمل این است که قبادی نیز پس از دو بار معرفی به اسکار و عدم موفقیت، راه مخملباف و پناهی را رفت و با مهاجرت به خارج از کشور، ساخت فیلم ضدایرانی به سفارش دولت های غربی را در پیش گرفت.

اما در سال 1384 فیلم محبوب و دوست داشتنی «خيلي دور، خيلي نزديك» از ایران به اسکار 2006 معرفی شد. هر چند که مضمون فیلم «خیلی دور،خیلی نزدیک» به کارگردانی سیدرضامیرکریمی در تضاد با شاخص های مدنظر اسکار بود و موفقیتی کسب نکرد، اما یکی از معدود نمایندگان شایسته سینمای ایران در خارج از کشور محسوب می شود. 

در سال 1385«كافه ترانزيت» به اسکار 2007 معرفی شد. این فیلم به کارگردانی کامبوزیا پرتوی، نه ساختار هنری و سینمایی خوبی داشت و نه شایسته نمایندگی سینمای ایران در خارج بود و به موفقیتی نرسید. این فیلم در حالی به اسکار معرفی شد که «بید مجنون» مجیدمجیدی از معرفی بازماند.

اما در سال 1386 برای اولین بار یک فیلم دفاع مقدسی نماینده ایران در اسکار شد. نکته مهم این است که فیلم «ميم مثل مادر» در حالی به اسکار 2008 معرفی شد که در همان سال، کارگردان آن یعنی رسول ملاقلي‌پور از دنیا رفت. انتخاب فیلم «میم مثل مادر» برای حضور در اسکار، در واقع  ادای دین به این فیلمساز بود که مطابق انتظار به نتیجه ای نرسید. 

در سال 1387 و مطابق انتظار باز هم فیلمی از مجید مجیدی به اسکار معرفی شد. فیلم «آواز گنجشك ها» نماینده سینمای ما در اسکار 2009 بود، اما باز هم نتیجه ای نداشت. 

«درباره الي» چهارمین فیلم اصغر فرهادی که با تشویق ها و تحسین فراوانی در داخل کشور همراه شده و جایزه خرس طلایی جشنواره برلین را هم گرفته بود، به اسکار 2010 نیز معرفی شد، اما حتی نامزد این رقابت هم نشد. 

در سال 1389 در یک انتخاب عجیب، فیلم «بدرود بغداد» از کارگردان ناشناخته ای به نام مهدی نادری، نماینده سینمای ایران در اسکار 2011 شد. این درحالی است که در این سال فیلم های دیگری چون «ملک سلیمان» و «طلا و مس» هم قابلیت معرفی را داشتند. همان طور که انتظار می رفت، معرفی فیلم «بدرود بغداد» به اسکار نتیجه ای نداشت.

وقتی «جدایی نادر از سیمین» در بیست و نهمین دوره جشنواره فیلم فجر به نمایش درآمد، کمتر کسی فکرش را می کرد که این فیلم یک سال بعد نه تنها به جمع فیلم های برتر اسکار 2012 این رقابت راه یابد که جایزه بهترین فیلم خارجی زبان را هم دریافت کند. اما اصغر فرهادی با این فیلم، نخستین فیلمساز ایرانی بود که جایزه اسکار را دریافت کرد. این جایزه همزمان با افزایش تحریم های اقتصادی و تهدید نظامی دولت آمریکا علیه ایران به این کارگردان ایرانی اهدا شد. یک سال بعد و اعطای جایزه اسکار به فیلم ضدایرانی «آرگو» باعث شد که فرضیه سیاسی بودن موفقیت فیلم فرهادی قوت بگیرد. به زعم برخی کارشناسان سینما، دلیل دادن جایزه اسکار به «جدایی...» و «ارگو» در دو سال متوالی، یکسان بود.

در سال 1391 ایران در اعتراض به ساخت فیلم اهانت آمیز علیه پیامبر اعظم (ص) مراسم اسکار 2013 را تحریم کرد و هیچ فیلمی را به اسکار معرفی نکرد.

اما یک سال بعد، فیلم بعدی اصغر فرهادی یعنی «گذشته» به اسکار 2014 معرفی شد که یکی از مناقشه برانگیزترین انتخاب ها برای اسکار بود. «گذشته» درحالی به عنوان نماینده سینمای ایران به اسکار معرفی شد که دراصل، یک فیلم فرانسوی-ایتالیایی محسوب می شود! مطابق انتظار، این فیلم موفقیتی به دست نیاورد.

سال 1393 فیلم «امروز» به عنوان نماینده سینمای ایران به اسکار  2015 معرفی شد، اما معلوم نبود که این فیلم به کارگردانی سیدرضا میرکریمی براساس چه ملاک و معیاری به اسکار معرفی شد و از ابتدا هم معلوم بود که موفق نمی شود.

سال 1394 باز هم فیلمی از مجید مجیدی راهی اسکار شد؛ این بار فیلم «محمد رسول الله (ص)» از ایران در اسکار 2016 حضور یافت. فیلم دوران کودکی پیامبر اسلام (ص) به کارگردانی مجید مجیدی که بزرگ ترین پروژه تاریخ سینمای ایران محسوب می شود، در شرایطی به عنوان نماینده شایسته سینمای ایران به مراسم اسکار معرفی شد که با توجه به محتوای دینی و گرایش ضدصهیونیستی، شانسی برای موفقیت در سکار 2016 نیافت.

اما باز هم اصغر فرهادی با فیلمی دیگر توانست برنده جایزه اسکار شود. این فیلم نیز در شرایطی در اسکار سال 2017 به موفقیت رسید که در داخل، با انتقادات فراوانی مواجه شده بود. اگر عمده انتقادات از فیلم «جدایی نادر از سیمین» به محتوای آن معطوف بود، فیلم «فروشنده» به لحاظ ساختاری با نقدهای تندی از سوی منتقدان داخلی روبرو شد. وجود گاف های فراوان در این فیلم حتی به سوژه طنز کاربران فضای مجازی تبدیل شده بود، اما چند عامل دست به دست هم دادند تا باز هم پرچم اصغر فرهادی در مراسم اسکار به بالا برود. مهم ترین دلیل، تهیه کننده فیلم یعنی شرکت ممنتو بود که نفوذ و قدرت زیادی در سینمای جهان دارد. همچنین انستیتوی فیلم دوحه، وابسته به خاندان پادشاهی قطر هم یکی از حامیان این فیلم بود که آن هم نفوذ زیادی در اسکار دارد. از شهرت اصغر فرهادی هم که بگذریم، مضمون فیلم «فروشنده» یکی از معضلات امروز جامعه بشری، به ویژه در غرب است. همچنان که سال قبل از این نیز فیلمی درباره تعرض جنسی جایزه بهترین فیلم را دریافت کرده بود.

برای مراسم اسکار امسال اما، اولین بار فیلمی از یک فیلمساز زن به عنوان نماینده سینمای ایران به اسکار معرفی شده است. فیلم «نفس» علاوه بر اینکه یک فیلم زنانه است، در پس زمینه نیز به انقلاب اسلامی و دفاع مقدس نیز می پردازد. به همین دلایل نیز بسیاری معتقدند که این فیلم در مراسم اسکار 2018 شانس چندانی نخواهد داشت، با این حال همین که نقش زنان در دفاع مقدس و جایگاه مهم زن در یک جامعه اسلامی را به تصویر می کشد، خود امتیاز بزرگی است. راه یابی به اسکار تنها برای موفقیت در گرفتن جایزه نهایی نیست، بلکه همین که پیام ها و ارزش های انقلاب و نظام اسلامی را در سطح بین المللی مطرح می کند، خود ارزش قابل توجهی است.

در عین حال، امسال فیلم «ماجرای نیمروز» هم حضور داشت که می شد با معرفی این فیلم به اسکار، نام آن را به عنوان أثری که نماینگر حقیقت «ایران؛ قربانی تروریسم» است در سطح جهان مطرح کرد. اما برخی فضاسازی های سیاسی مانع از چنین اتفاقی شد./گ/