«دونالد ترامپ» رئیس‌جمهور آمریکا، تعلیق تحریم‌های برجامی ایران را این دفعه به صورت مشروط تمدید کرد و به اروپایی ها هشدار داد، تعلیق بعدی تحریم ها بسته به بازبینی برجام توسط آنهاست؛ موضوعی که هیچ پایه و اساس حقوقی ندارد. با این حال باید دید این تعلیق مشروط چه نتایجی دارد و پروژه ترامپ مبنی بر بازبینی برجام به کجا خواهد انجامید؟ دکتر سیامک باقری، کارشناس ارشد مسائل هسته ای و استراتژیک در گفتگو با بصیرت به ابعاد مختلف این موضوع پرداخته اند که در ذیل می آید:
بصیرت: به نظر شما هدف ترامپ از این که تعلیق تحریم های هسته ای ایران را به صورت مشروط انجام داد، چیست؟اقدام ترامپ در خصوص مشروط کردن تعلیق تحریم ها از یک خاستگاه ضدایرانی نشأت می گیرد و ریشه آن به نوع نگاه ترامپ و تیم او نسبت به ایران وابسته است. ترامپ از اقتدار و قدرت یابی جمهوری اسلامی ایران آگاهی زیادی دارد، از این رو آمریکایی ها از طریق تعلیق تحریم های هسته ای ایران به صورت مشروط چند هدف را دنبال خواهند کرد:
هدف اول: آمریکایی ها در برجام تعهداتی دادند، اما قصد دارند از تعهدات خود شانه خالی کنند و برای این که به نوعی توجیه عملی برای خودشان به دست بیاورند، مدام وعده یا موضوعی را نسبت به برجام مطرح می کنند که توجیهی برای عدم پایبندی به تعهدات خود باشد.
هدف دوم: آمریکایی ها به دنبال ایجاد یک نوع فضای روانی ابهام آمیز در مناسبات اقتصادی شرکت های جهانی با جمهوری اسلامی ایران می باشند. ترامپ سعی دارد منافعی که جمهوری اسلامی ایران خصوصا از طریق منافع اقتصادی از قِبَلِ برجام به دست می آورد از بین ببرد و ما را از بهره مندی این منافع محروم کند. به اعتقاد آنها اگر جمهوری اسلامی ایران بتواند روابط اقتصادی خودش را ترمیم کند، قدرت و اقتدارش افزایش خواهد یافت و جمهوری اسلامی ایران به ثبات بیشتری خواهد رسید.
هدف سوم: آمریکایی ها از طریق تعلیق تحریم های هسته ای ایران به دنبال یک نوع خرید فرصت یا زمان هستند، تا از این طریق اروپایی ها را با خودشان همراه کنند. به هرحال بعد از موضوع برجام، اروپایی ها تاکنون آن گونه که انتظار می رفت برای دفاع از این توافقنامه در میدان حضور پیدا نکردند، از سوی دیگر اروپایی ها در خصوص مواضع ترامپ نسبت به تعلیق تحریم های هسته ای جمهوری اسلامی ایران هم همراهی لازم را نداشتند. در حال حاضر ترامپ از طریق فرصت زمانی چهار ماهه تعلیق تحریم ها به دنبال این است که بتواند اروپایی ها را در خصوص اهدافی از جمله برجام متقاعد کند.
نکته مهمی که در هدف سوم ترامپ وجود دارد او به دنبال یک نوع باج گیری است. ترامپ با این نوع اقدام سعی دارد مخالفان جمهوری اسلامی ایران به ویژه مخالفان منطقه ایی را با خود همراه کند تا بتواند از این منبع سرشار پول نفت عربستان یا درآمدهای اماراتی ها برای ترمیم اقتصاد ورشکسته خود منابع لازم را تامین کند. به میزانی که این وضعیت پاندولی بر موضع برجام حاکم باشد آمریکایی ها می توانند از سعودی ها امتیاز بگیرند و با انعقاد قراردادهای کلان، وضعیت اقتصادی خودشان را ترمیم کنند.
هدف چهارم: آمریکایی ها به دنبال برهم زدن فضای روانی و اقتصادی داخل کشور ایران هستند. آنها فکر می کنند به میزانی که روابط اقتصادی بیرونی ما دچار اختلال شود می توان اثر خودش را بر مسائل اقتصادی داخلی ایران، موضوع ارز و همچنین مسئله گرانی ها و مسائل از این دست تاثیر بگذارد و به میزانی که بر گرانی ها و قیمت ها تاثیر بگذارند می توانند از این طریق نوعی بی ثباتی و بی سامانی اقتصادی را در داخل دامن بزنند. البته آنها در هدف چهارم خود سعی دارند جریان سازی روانی رسانه ایی را در جهت تحرکات اجتماعی و بی ثبات سازی در داخل ایران دامن بزنند؛ موضوعی که بارها آمریکایی ها به آن اشاره داشته اند.
هدف پنجم: آنها سعی دارند در صورتی که بخواهند از برجام خارج شوند هزینه های خروج خود از برجام را کاهش دهند یا این که بتوانند با این اقدام جمهوری اسلامی ایران را درون چرخه ایی قرار دهند که هزینه های خروج از برجام را جمهوری اسلامی ایران بپردازد.
بصیرت: آیا عدم تعلیق تحریم ها در آینده به معنای فروپاشی برجام و خروج آمریکا از این توافق است؟این موضوع قابل تردید است؛ یعنی این طوری نیست که آنها چیزی که می گویند به همان طریق هم عمل کنند. تاکنون زمان این را نشان داده است. در سه مرحله ایی که تا کنون در زمینه تأیید 90 روزه پایبندی ایران به برجام، عبور کردیم ترامپ نشان داده که حرف زده، اما عملا شرط و شروط ها می گذارد و مدام کارها را به تاخیر می اندازد. در این جا نکته ایی اساسی وجود دارد این که اگر بنا باشد عدم تعلیق صورت بگیرد، این عدم تعلیق به طور مشخص به معنای نقض فاحش برجام خواهد بود. بحث فروپاشی برجام معنای دیگری به دنبال خواهد داشت. اما خود این عمل که ترامپ اعلام کند تعلیق صورت نخواهد گرفت این موضوع خودش نقض فاحش برجام خواهد بود. براساس مفاد صریح برجام، در اینجا ناقض برجام آمریکایی ها خواهند بود و باید همه تبعات این نقض را بپذیرند. از این رو بر جمهوری اسلامی ایران محق است به تعهدات خودش عمل نکند و برنامه های خودش را به قبل از برجام برگرداند.
بصیرت: ترامپ اعلام کرده که تعلیق دوباره تحریم ها نیاز به بازبینی برجام دارد، این بازبینی از سوی چه افرادی باید صورت بگیرید و آیا اساسا این پروژه ترامپ به موفقیت می رسد یا خیر؟در درجه اول اصل مشروط کردن تعلیق تحریم ها، خودش نقض روح برجام است. چرا صحبت از نقض روح برجام می شود؟ برای این که اعلام چنین سیاست هایی یعنی آرامش و ثبات مناسبات اقتصادی ایران را مورد اختلال قرار دهد و طبق برجام نقض روح برجام محسوب می شود. مشروط کردن تعلیق تحریم ها تبعاتی برای مسائل جهانی جمهوری اسلامی ایران خواهد داشت، در حالی که قرار بود اجرایی شدن برجام بر مبنای اعتماد باشد.
موضوع بعدی این که بازبینی برجام به هیچ وقت قابل قبول نیست، یعنی جمهوری اسلامی ایران به هیچ وقت قبول نخواهد کرد برجام مورد بازبینی قرار بگیرد. هیچ مفهوم و معنای ندارد یک قراردادی که بین المللی است با تغییر هر رئیس جمهوری بخواهد تغییر کند و یا بازبینی شود. اگر این عمل بخواهد رویه جهانی شود، نظم جهان به هم خواهد خورد.
از سوی دیگر بازبینی برجام توسط هیچ طرفی از طرف های آن، به جز امریکا، مطرح نمی شود و به جزء کشورهای عربستان یا رژیم جعلی صهیونیستی هم کشورهای دیگر از آن دم نمی زنند. در حال حاضر جمهوری اسلامی ایران با قاطعیت اعلام کرده چنین بازبینی هایی را نمی پذیریم و بنابراین با این فضایی که فعلا ایجاد شده به نظر می رسد این شرط گذاری ترامپ خیلی موفقیت آمیز نخواهد بود.
بصیرت: اگر این پروژه ترامپ به موفقیت نرسد، فکر می کنید آمریکا چه تصمیمی خواهد گرفت؟آمریکایی ها در درجه اول سیاستی که اتخاذ کردند یک سیاست کج دار و مریز است. با این سیاست آمریکایی ها تلاش دارند مثلث حفظ برجام، تداوم فشار اقتصادی، ایجاد فضای روانی منفی علیه ایران و همچنین همراه سازی اروپا برای اصلاحیه برجام را محقق کنند. یعنی در واقع سیاست کج دار و مریز این هست که نمی خواهد برجام نابود شود و حتی برجام از بین برود، اما جمهوری اسلامی ایران هیچ نوع انتفاعی از آن نبرد. ضمن این که بتواند با فشارهایی که بر جامعه جهانی و حتی متحدین اروپایی خودشان ایجاد کند و همچنین آنها را وادار کند که برجام را وارد یک مسیر اصلاح و بازبینی کنند؛ بازبینی که در آن یک بازی برد ـ باخت به ضرر جمهوری اسلامی ایران رقم بخورد. بنابراین تصمیم آمریکا پس از چهار ماه می تواند چهار حالت داشته باشد:
حالت اول: عدم تعلیق بدون اعلام خروج از برجام؛ یعنی اعلام کنند عدم تعلیق را دوباره اعلام نمی کنیم، در عین حال بگویند این به معنای نقض برجام نیست. در عین حال با عدم تعلیق توسط ترامپ، بخشی از تحریم یا همه تحریم ها را برگردانند.
حالت دوم: مجددا ترامپ بعد از چهار ماه با یک شروط و تهدید دیگری این موضوع را به کنگره آمریکا برگرداند.
حالت سوم: اولتیماتوم ها و ضرب الاجل هایی را برای ایران مشخص کند. یعنی اگر ایران تا تاریخ ذکر شده کارها را انجام ندهد، ما ایران را تعلیق خواهیم کرد. آمریکایی می خواهند از این طریق بر جمهوری اسلامی ایران به صورت مستقیم فشار بیاورند و کشورهای دیگر را با خودشان همراه کنند.
حالت چهارم: این شروط منوط به نوع رفتار اروپایی ها می باشد، چون این شرط ها را اروپایی گذاشتند. ترامپ به اروپایی ها گفته اگر به این شروط عمل کنید، من چهار ماه بعد عدم اعلام تعلیق را اعلام نخواهم کرد، پس بستگی به نوع رفتار اروپایی ها خواهد داشت. اگر اروپایی ها در طی زمانی چهار ماه به شروط ترامپ تن بدهند در این صورت اتفاقی که خواهد افتاد آن چیزی است که ترامپ دنبال می کند و از این طریق فازها و سناریوهای دیگر را پیش خواهند برد. در هر حال اگر اروپایی ها شروط ترامپ را بپذیرند دو حالت دارد:
حالت اول: اروپایی به طور کامل شروط آمریکا را بپذیرند، که احتمال این موضوع خیلی ضعیف هست.
حالت دوم: بخشی از شروط آمریکایی ها را بپذیرند. در این صورت یک شرایط پیچیده ایی رقم خواهد خورد.
در این جا یکی از زمینه های ذهنی موجود که اروپایی ها را می تواند به نفع ترامپ مجاب کند بحث هایی مانند موشک، حقوق بشر و حضور و نفوذ جمهوری اسلامی ایران در منطقه خاورمیانه خواهد بود. ممکن است در این چهار ماه اروپایی ها بیایند با آمریکایی ها وارد یک تعامل شوند و به یک استراتژی واحدی تن دهند. آمریکایی ها و شخص ترامپ می خواهند از طریق فرصت چهار ماهه تعلیق تحریم ها در جهت فشار بر جمهوری اسلامی ایران، اروپایی ها را با خود همراه کنند.
بصیرت: جمهوری اسلامی ایران در مقابل این اقدامات آمریکا چه برنامه هایی را اتخاذ خواهد کرد؟جمهوری اسلامی ایران در مقابل اقدامات آمریکا سه اقدام را باید عملی کند:
اولین اقدام جمهوری اسلامی ایران این است که مواضع شفاف و محکمی از سوی مقامات جمهوری اسلامی ایران به صورت اجماعی بیان شود. در عین حال بایستی مواضع جمهوری اسلامی ایران از نوع تهدید معتبر باشد. اگر تهدید معتبر نباشد، آنها ما را در نقطه ضعف خواهند دید و بر سیاست و فشارهای خودشان می افزایند. در عین حال این تهدید معتبر می تواند اروپایی را فعال تر کند و با موضع فعال تری در مقابل فشار بر آمریکا وارد بازی شوند. کما این که تاکنون تیم مذاکره کننده جمهوری اسلامی ایران اعلام کردند هنوز اروپایی ها از تمام ظرفیت خودشان برای کنترل و مهار ترامپ استفاده نکرده اند، بنابراین تهدید معتبر بسیار مهم هست.
دومین اقدام این که نبایستی به بازی که ترامپ در حال حاضر دنبال کرده خوشبینانه و ساده نگاه کرد. نبایستی حتی خطاب قرار دادن اروپایی ها توسط ترامپ را خیلی ساده و خوشبینانه نگاه کرد. باید موضوع منافع ملی در این بحث به صورت جدی و فارغ از هر نوع احساسات، منافع حزبی، جریانی و حتی دولتی دنبال شود و هیچ نوع تعهداتی به اروپایی داده نشود. این نگاه برای ما ایجاد نشود که اگر با اروپایی ها مذاکره کنیم مسئله تمام شده خواهد شد. اگر این اقدام صورت بگیرد بدانیم باز در یک دام دیگری قرار گرفتیم و کلاه دیگری بر سر ما خواهد رفت. در عین حال مسئله دیپلماسی عرصه بسیار پیچیده ایی است و مناسبات خود را بایستی خصوصا در قبال اروپایی جدی بگیریم از این حیث که اگر اروپایی ها بخواهند عملا نشان دهند آنها مخالف این حرکت های ترامپ هستند، بایستی بانک های بزرگ خودشان را وارد عرصه مناسبات ارزی ما کنند. اگر آنها به طور واقعی با ترامپ موضع دارند و مخالف هستند، باید بدون دغدغه با ایران وارد گفتگو شوند و شرط گذاری نکنند. آنها باید شرکت های خودشان را برای سرمایه گذاری در داخل ایران تشویق کنند تا عملا نشان دهند تعهدات خودشان در برجام را عملی می کنند.
سومین اقدام این که دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران بایستی مسیری را دنبال کند که گزاره ایی به نام 4+1 به عنوان یک گزینه خوب در دستور کار مسئولین قرار نگیرد. یعنی برجام منهای آمریکا در درون سیاستگذاری ما رسوخ پیدا نکند و ما در درون یک بازی پیچیده بین اروپا و آمریکا قرار نگیریم. روابط بین الملل عرصه پیچیده و عدم اطمینان است و به هیچ وجه نمی توان در دیپلماسی با کشورهایی که سابقه استعماری دارند، قرار گرفت. کشورهایی که خودشان را قدرتمند می دانند و سایر کشورها را درجه دوم و سوم می دانند، همواره سابقه آنها نشان داده که آنها در تعهدات خود دچار اختلال شده اند. بنابراین در چنین شرایطی نبایستی تمام امتیازهای خودمان را در سبد اروپایی ها قرار دهیم./
با تشکر از جناب دکتر باقری که وقت خود را در اختیار پایگاه بصیرت قرار دادند.
مصاحبه از: وحید قاسمی