برکناری رکس تیلرسون، وزیر امور خارجه ایالات متحده آمریکا از قدرت و جایگزینی مایک پمپئو، رئیس سازمان سیا در این مسند، پیام آور تحولات تازه ای در کاخ سفید است.
در محافل داخی ایالات متحده آمریکا و حتی در نزد جمهوریخواهان سنتی و دموکرات ها، از تیلرسون به عنوان یکی از معدود نمادهای عقلانیت سیاسی در کابینه ترامپ یاد می شد. در مقابل پمپئو همواره یکی از نمادهای افراط گری در ساختار سیاسی و امنیتی آمریکا بوده است. از این رو محافل داخلی آمریکا معتقدند که ترامپ با حذف تیلرسون از قدرت، عملا روح رادیکالیسم و افراطی گری را در کالبد دولت خود به جریان انداخته و متعاقبا از این پس رفتارهای پرهزینه تری در نظام بین الملل خواهد داشت.
رئیس جمهور ایالات متحده آمریکا در حالی وزیر امور خارجه خود را برکنار کرده است که هنوز مذاکرات حساس واشنگتن و پیونگ یانگ بر سر اختلافات فیمابین آغاز نشده است. از سوی دیگر، دونالد ترامپ قرار است حدود دو ماه دیگر تصمیم نهایی خود را در خصوص توافق هسته ای با ایران اعلام کند. در چنین شرایطی جا به جایی وزیر امور خارجه آمریکا پیام آور تحولات مهمی در کاخ سفید خواهد بود. اگرچه ساختار سیاسی آمریکا (خصوصا در حوزه سیاست خارجی) متکی به فرد نیست، اما حضور پمپئو به عنوان نماد افراطی گری در راس معادلات سیاست خارجی ایالات متحده، نشان دهنده تقابل جدی تر دولت ترامپ با جامعه جهانی محسوب می شود. در این خصوص نکاتی وجود دارد که نمی توان به سادگی از کنار آنها گذشت:
1- حضور پمپئو در رأس معادلات سیاست خارجی آمریکا نگرانی های زیادی را در میان متحدان واشنگتن و خصوصا کشورهای اروپایی برانگیخته است. یکی از مواردی که در آن، میان پمپئو و ترامپ اشتراک نظر وجود دارد، مقابله با موجودیت و ماهیت اتحادیه اروپاست. پمپئو به عنوان رئیس سازمان سیا طی یک سال اخیر نقش به سزایی در حمایت از گروه های راست افراطی و ملی گرا در اروپا ایفا کرده است. دونالد ترامپ در برخی مواضع خود، صراحتا از پدیده هایی مانند برگزیت حمایت کرده و خواستار الگوگیری سایر کشورهای اروپایی از آن شده است. بازگشت اروپا به دوران ملی گرایی، سیاست کلانی است که ترامپ و پمپئو طی یک سال اخیر (خصوصا در سال 2017) آن را دنبال کرده و همچنان نیز دنبال می کنند. بدیهی است که در دوران حضور پمپئو در وزارت امور خارجه آمریکا، این روند تشدید خواهد شد.
2- حضور پمپئو در مسند وزارت امور خارجه ایالات متحده آمریکا مولد بحران هایی در میان طرفداران حل و فصل دیپلماتیک پرونده هسته ای و موشکی کره شمالی خواهد بود. بدیهی است که حضور پمپئو در راس تیم مذاکره کننده هسته ای آمریکا و کره شمالی، نه تنها منجر به نتیجه بخشی در مذاکرات دو جانبه یا چند جانبه در این خصوص نخواهد شد، بلکه به عنوان عاملی بازدارنده عمل خواهد کرد. از این رو بسیاری از کشورهای منطقه شرق دور مانند ژاپن و کره جنوبی نیز نسبت به حضور پمپئو و برکناری رکس تیلرسون از مسند وزارت امور خارجه آمریکا نگران هستند. این نگرانی طی روزهای آتی به عناوین مختلفی ابراز می شود.
3- نکته سوم به موضوع برجام و تصمیم گیری دونالد ترامپ در این خصوص باز می گردد. مایک پمپئو از اصلی ترین مخالفان توافق هسته ای با ایران محسوب می شود. دونالد ترامپ رئیس جمهور آمریکا صراحتا عنوان کرده است که با تیلرسون در موضوعات مختلف از جمله توافق هستهای با ایران اختلاف نظر داشته و دیدگاه‌هایش با پمپئو مطابقت دارد. ترامپ در این خصوص می گوید:
«ما درباره مسائلی اختلاف نظر داشتیم. به نظر من توافق هستهای با ایران وحشتناک است، اما فکر می‌کنم او (تیلرسون) با این توافق مشکلی نداشت. من می‌گفتم این توافق را به هم بزنیم، یا کاری درباره‌اش انجام دهیم، اما نظر او (تیلرسون) کمی متفاوت بود. بنابراین، ما یکسان فکر نمی‌کردیم، اما تفکرات من و مایک (پمپئو) بسیار شبیه به هم است.»
همان گونه که از اظهارات ترامپ بر می آید، یکی از اصلی ترین نقاط اختلاف تیلرسون و ترامپ، نحوه مواجهه با توافق هسته ای با ایران بوده است. این اختلاف نظر از مدت ها قبل وجود داشته است. بی دلیل نبود که تیلرسون از شورای بررسی برجام در آمریکا (در همان دوره وزارت امور خارجه خود) کنار گذاشته شد و نیکی هیلی، نماینده آمریکا در سازمان ملل متحد، به اصلی ترین بازیگر در مواجهه با توافق هسته ای با ایران تبدیل شد.
بدون شک، اقدام اخیر ترامپ در برکناری تیلرسون از مسند وزارت امور خارجه، به معنای دورخیز وی برای خروج از توافق هسته ای محسوب می شود. همان گونه که تاکید شد، پمپئو نیز خواستار ابطال برجام یا تغییر آن به سود اهداف ایالات متحده آمریکا می باشد. پمپئو نیز مانند ترامپ و نیکی هیلی معتقد است که باید در توافق هسته ای تغییراتی را اعمال کرد از جمله این که امکان دسترسی آژانس بین المللی انرژی اتمی به اماکن نظامی در ایران فراهم شود و محدودیت های زمانی گنجانده شده در برجام (بندهای موسوم به غروب آفتاب) حذف شده و محدودیت های دائمی جایگزین آن شود. همچنین آمریکا خواستار گنجاندن مسئله موشکی ایران در توافق هسته ای و ایجاد ارتباط فنی و حقوقی میان این دو می باشد.
بدیهی است که جمهوری اسلامی ایران هیچ یک از این خواسته های وقیحانه را نخواهد پذیرفت و در مقابل زیاده خواهی های ایالات متحده آمریکا و بازی دوگانه تروییکای اروپایی در این خصوص به صورتی جدی مقاومت خواهد کرد. در چنین شرایطی احتمال دارد ترامپ در اقدامی یکجانبه، خروج ایالات متحده آمریکا از برجام را اعلام کند.
4- نکته دیگری که طی ماه های گذشته به محل اختلاف جدی رئیس جمهور آمریکا و تیلرسون تبدیل شده بود، دخالت های "جرد کوشنر" داماد دونالد ترامپ در حوزه سیاست خارجی ایالات متحده ، خصوصا در مسائل منطقه غرب آسیا بود. کوشنر در این خصوص اقدامات و ملاقات هایی با بنیامین نتانیاهوف نخست وزیر رژیم اشغالگر قدس و دیگر سران صهیونیستی صورت می داد، بدون آنکه تیلرسون را در جریان این ملاقات ها قرار دهد. همین مسئله بارها منجر به ابراز نارضایتی تیلرسون گردید، اما ترامپ در این منازعه اساسا ورودی پیدا نکرد و به عبارت بهتر، با سکوت خود راه را برای موازی کاری داماد خود در حوزه سیاست خارجی آمریکا فراهم کرد. با این حال به نظر می رسد پمپئو اساسا به عنوان سیاستمداری وابسته به دونالد ترامپ، مخالفتی با عدم استقلال وزارت امور خارجه ایالات متحده آمریکا نداشته باشد. وی در سازمان سیا نیز به سیاستمداری وابسته به ترامپ و مایک پنس تبدیل شده بود. در هر حال، باید در انتظار آثار و تبعات اقدام اخیر ترامپ و حضور پمپئو در راس معادلات سیاست خارجی ایالات متحده ماند./