از زمانی که دونالد ترامپ رئیس جمهوری آمریکا از توافق هسته ای بین المللی ایران خارج شده و اعمال مجدد تحریم ها را آغاز کرده، مباحثات درباره احتمال موثر واقع شدن این رژیم تحریمی هم بالا گرفته است؛ به ویژه اینکه این مرتبه واشنگتن از حمایت متحدان دیرینه امنیتی خود برخوردار نیست و در حالی که هدف منزوی کردن تهران را دنبال می کند، خود با انزوای جهانی و انتقادهای گسترده مواجه شده است. دیپلماسی ایرانی در همین رابطه گفت و گوی ویژه ای را با الیزابت روزنبرگ ترتیب داده تا نظرات او را درباره تاثیرگذاری اقدامات تنبیهی دولت ترامپ، واکنش های جهانی و اقدامات احتمالی ایران در مواجهه با آنها جویا شود. روزنبرگ از مقامات ارشد وزارت خزانه داری ایالات متحده در سال های 2009 تا 2013 بوده و به نظارت بر تشدید تحریم های بین المللی علیه ایران کمک کرده است و اکنون یکی از اعضای ارشد برنامه انرژی، علوم اقتصادی و امنیت در اندیشکده «مرکز امنیت جدید آمریکایی» به شمار می رود.
دولت دونالد ترامپ از 5 نوامبر تحریم های جدیدی را علیه صادرات نفتی ایران اعمال کرده است. تاثیرات احتمالی این تحریم ها بر ایران چه خواهد بود؟ این تحریم ها با تحریم های پیشین ایالات متحده یا تحریم های بین المللی چه تفاوت هایی دارند؟ایالات متحده یک سری تحریم هایی را مجددا علیه ایران اعمال کرده که در ژانویه 2016 تحت شرایط برجام یا همان توافق هسته ای ایران، لغو شده بودند. اهداف این تحریم ها بانک ها از جمله بانک مرکزی ایران، شرکت نفتی ایران و بسیاری از بازیگران مهم اقتصادی در ایران هستند. این تدابیر در ادامه سری تحریم های اعمال شده از سوی ایالات متحده در ماه آگوست هستند. تدابیر ماه آگوست و نوامبر هر دو نتیجه مستقیم تصمیم ماه مه دونالد ترامپ در ارتباط با خارج کردن ایالات متحده از برجام هستند. آن زمان و پس از آن دولت ایالات متحده به وضوح نشان داد که قصد دارد کمپینی را برای اعمال فشار شدید اقتصادی علیه ایران پیش ببرد- کمپینی که به مراتب فراتر از اعمال مجدد تحریم ها در ماه های آگوست و نوامبر خواهد بود. به گفته مقامات آمریکا، هدف این کمپین اعمال فشار، ایجاد اهرم لازم برای آغاز یک پروسه جدید دیپلماتیک با ایران در خصوص مسائل هسته ای و منطقه ای است.
آیا به اعتقاد شما امریکا با اعمال این تحریم ها می تواند به آن چه فکر می کند، برسد؟ به هر حال ایران در گذشته در برابر چنین تحریم هایی به خوبی مقاومت کرده و از تجربه لازم برای برخورد با چنین تحریم هایی برخوردار است؟تحریم های 5 نوامبر همین حالا هم تاثیرات خود را بر اقتصاد ایران گذاشته است. از ماه مه که ایالات متحده به صورت رسمی ایران را تحت بررسی قرار داده، بسیاری از سرمایه گذاران خارجی از این کشور خارج شده اند. همه خریداران نفت ایران درخواست ها برای محموله های نفتی را کاهش داده اند. کاهش تقاضا در بازار در چشم انداز رشد ایران، افزایش تورم و پیش بینی ها درباره بیکاری تاثیر گذاشته است. این مساله به پیش بینی مشکل تامین در بازار جهانی و افزایش قیمت نفت انجامیده است. رهبران ایران اذعان کرده اند که با شرایطی چالش برانگیز مواجه هستند. آنها وعده داده اند که با چالش ها مقابله می کنند و به ویژه اروپایی ها را برای محافظت از فرصت های اقتصادی برای ایران تحت فشار قرار داده اند.
تحریم های فعلی با تحریم های گذشته تفاوت چندانی ندارند. آن چه ترامپ برگردانده تحریم هایی است که در زمان اوباما طراحی شده بودند. به اعتقاد شما تفاوت این دوره از تحریم ها با تحریم های گذشته در چیست؟تفاوت چشمگیر این دور از تحریم ها با قبل این است که این مرتبه ایالات متحده آنها را تنها پیش می برد. سال های 2012 تا 2015 یعنی زمان شدیدترین تحریم ها از سوی ایالات متحده و شرکای آن در سراسر جهان، آنها با یکدیگر همکاری کردند تا ایران را برای نشستن سر میز مذاکره تحت فشار بگذارند. اما در 2018، هیچ یک از دیگر طرفین برجام- یا شرکای قدیمی امنیتی ایالات متحده یا اقتصادهای بزرگ دنیا یا بزرگترین خریداران نفتی ایران، به ایالات متحده نپیوستند. بی تردید، ایالات متحده اهرم مالی جهانی برای تحت فشار گذاشتن همه کشورها و شرکت ها برای دور ماندن از ایران را دارد. اما بسیاری از شرکت ها هم هستند که انگیزه زیادی برای تقلب دارند. ایالات متحده مجبور است برای مقابله با همه موارد احتمالی نقض تحریم ها در سراسر جهان، انرژی زیادی صرف کند.
وضعیت کنونی اقتصاد ایران را به ویژه پس از دور اول تحریم های ایالات متحده در ماه آگوست، چطور می بینید؟ ایران از لحاظ اقتصادی چقدر آسیب پذیر است؟اقتصاد ایران در ماه های اخیر که شرکت ها از آن فاصله گرفته اند تا در معرض تحریم های ایالات متحده قرار نگیرند، تضعیف شده است. بزرگترین چالش اقتصادی برای ایران، کاهش تقاضا برای نفت است. فروش نفت بزرگترین منبع درآمد ارزی ایران به شمار می رود و بخش مهمی از بودجه این کشور را تشکیل می دهد. صادرات نفت ایران در سپتامبر 2017 حدود 2،3 میلیون بشکه در روز بوده، اما در سپتامبر 2018 به 1.7 میلیون بشکه در روز کاهش یافته است. ایالات متحده مشتریان نفتی ایران را تحت فشار گذاشته تا خرید از این کشور را به کلی متوقف کنند. بدون درآمد فروش نفت، ایران به دردسر خواهد افتاد و رشد اقتصادی آن به طور قطع کاهش خواهد یافت. صندوق بین المللی پول در گزارش اخیر خود درباره چشم انداز اقتصادی جهان پیش بینی کرده که رشد اقتصادی ایران در سال 2018 برابر با 1.5 و در سال 2019 برابر با 3.6 درصد کاهش داشته باشد. اما ایران در سال های اخیر با نسخه متفاوتی از این چالش ها مواجه شده و با این حال، توانسته است از فروپاشی دولت یا سقوط آزاد اقتصاد اجتناب کند. در حقیقت، ایران چندین دهه است که به طور مداوم با بحران های پولی و بانکی و سرمایه گذاری های محدود خارجی مواجه است. انعطاف پذیری در برابر «اقتصاد مقاومتی» اتفاقی بوده که چندین نسل از ایرانی ها را قادر ساخته شرایط بسیار دشوار را پشت سر بگذارند. فشار تحریم های کنونی شرایط دشواری برای ایران به وجود خواهد آورد، اما این دشواری ها به فروپاشی اقتصادی یا تسلیم شدن نخبگان سیاسی ایران در برابر خواسته های سیاسی ایالات متحده منجر نخواهد شد.
ایران شدیدترین بحران اقتصادی خود را در دوران جنگ گذراند، آیا فشارهای اقتصادی این دوره را می توان با آن دوران مقایسه کرد؟در قیاس با مشکلات عدیده اقتصادی دهه 1980، زمانی که ایران درگیر جنگ با عراق بود، مشکلات اقتصادی ناشی از تحریم های اخیر نسبتا ناچیز است. در زمان شروع جنگ در سال 1980، تولید ناخالص داخلی ایران بیش از 27 درصد کاهش یافت و به رغم احیای مجدد آن، در سال های 1984 و 1986 نیز به ترتیب 8 و 10 درصد کاهش یافت. اما در سال های اوج فشار تحریم ها یعنی 2012 و 2013، تولید ناخالص داخلی ایران تنها 7.4 و 0.2 درصد کاهش یافت یک حقیقت که برای امریکا مشکل ساز است این است که ایران حتی در تاریک ترین دوره های اقتصادی خود در دهه های اخیر، باز هم هزینه برای درگیری های نظامی و حمایت از نیروهای تحت حمایت خود در منطقه را در اولویت قرار داده و نمونه این اقدامات هم حمایت مالی ایران از حزب الله است. مقامات وزارت خزانه داری ایالات متحده در ماه ژوئن اعلام کردند که ایران سالانه نزدیک به 700 میلیون دلار برای تامین مالی حزب الله هزینه می کند که این مبلغ از زمان آغاز جنگ در سوریه خیلی بیشتر است.
موج جدید تحریم ها بر بازار جهانی انرژی چه تاثیری خواهد گذاشت؟ این احتمال وجود دارد که دیگر تولید کنندگان نفت پا پیش بگذارند و برای جبران (نفت حذف شده ایران از بازار)، صادرات خود را افزایش دهند؟تحریم ها قیمت جهانی نفت را بالا می برد و تا زمانی که ایالات متحده مشتریان نفت ایران را برای به صفر رساندن خرید از این کشور تحت فشار می گذارد، این روند افزایش قیمت همچنان ادامه خواهد داشت. صادرات نفتی ایران احتمالا هرگز به صفر کاهش نخواهد یافت چرا که چنین اتفاقی قیمت جهانی نفت را به شدت و با سرعت بالا می برد و به علاوه، برخورد با همه نقض کنندگان تحریم های ایران برای ایالات متحده دشوار خواهد بود.
در این میان فشارهای امریکا به عربستان سعودی و دیگر تولیدکنندگان نفت برای جبران کاهش فروش نفت ایران به کجا خواهد رسید؟عربستان سعودی متعهد شده روزی 2 میلیون بشکه نفت اضافی وارد بازار کند، اما بسیاری از تحلیلگران بر این باورند که احتمالا نمی تواند به چنین سطحی از تولید مازاد برسد یا اگر هم برسد، نمی تواند برای مدت طولانی چنین سطحی از تولید را حفظ کند. تولیدکنندگان دیگر از جمله لیبی، امارات متحده عربی و دیگران (در داخل و خارج اوپک) هم هستند که برای کاهش قیمت نفت به تولیدات خود می افزایند. اما در نهایت، این تولیدکنندگان در ایالات متحده خواهند بود که برای کاهش قیمت، بشکه های نفتی بیشتری وارد بازار خواهند کرد؛ اگرچه نفت آنها از نفت متداول در بازار سبک تر است.
تدابیر ایران را برای مقابله با تاثیرات تحریم های آمریکا چگونه ارزیابی می کنید؟ایران از مدتی پیش یک سری اقدامات را برای کاهش تاثیر تحریم های ایالات متحده آغاز کرده است. از بهار امسال، بانک مرکزی ایران برنامه ها برای تک نرخی کردن ارز در راستای محدود کردن تاثیرات تحریم های ایالات متحده بر ریال را تسریع کرده، اگرچه این طرح در ممانعت از کاهش ارزش ریال ناکام مانده است. دولت ایران همچنین واردات تقریبا 1300 مورد کالا را محدود کرده و در تلاش برای محافظت از ذخایر دلاری خود، معاملات را به یورو انجام می دهد و کسب و کارها را هم ترغیب می کند تا از تجارت با دلار فاصله بگیرند. ایران همچنین اقداماتی را برای محافظت از صادرات نفتی خود انجام داده است. ایران بورس نفتی خود را فعال کرد که این اقدام امکان خرید نفت برای شرکت های خصوصی را تا پیش از آغاز تحریم های ایالات متحده فراهم آورد. ایران همچنین تلاش ها برای حمل و نقل پنهانی نفت را آغاز کرده است که امکان صادرات مقادیر بیشتر نفتی از گزارش های رسمی را به مقاصد گوناگون فراهم می آورد. احتمال موفقیت ایران در این رویکرد کم نیست؛ ایران پیشتر هم چنین کاری انجام داده است.
اتحادیه اروپا و دیگر واردکنندگان اصلی نفت ایران مانند چین، هند، ژاپن و کره جنوبی چه اقداماتی برای کاهش تاثیرات تحریم های ایالات متحده انجام خواهند داد؟رهبران اروپایی تحریم های ایالات متحده را آشکارا به چالش کشیده اند و قانون انسداد مربوط به دهه 1990 را در حمایت از شرکت های اروپایی که در معرض تحریم ها قرار می گیرند، به اجرا گذاشته اند. اتحادیه اروپا همچنین با پشتیبانی قابل توجه چین، به دنبال معرفی یک ابزار هدف خاص غیربانکی برای تسهیل پرداخت ها بین ایران و شرکت های بین المللی است. انتظار نمی رود که هیچ یک از این مکانیسم ها در رساندن ارز دلار به ایران و حفظ ارتباط این کشور با نظام مالی بین المللی چندان موفق عمل کنند. به رغم حمایت دولت های اروپایی، شمار شرکت های بین المللی که از بابت مواجهه با تحریم های دردناک و پر هزینه ایالات متحده نگرانی ندارند، اندک است.
تدابیر آسیایی ها را چگونه ارزیابی می کنید؟کشورهای پیشروی آسیایی اقدامات دیگری را برای کاهش تاثیر تحریم های ایالات متحده در پیش گرفته اند. در برخی موارد، شرکت های آسیایی هم تجارت با ایران را کاهش داده و مبادلات را به تعلیق در آورده اند. برخی برای خرید نفت ایران به دنبال معافیت از تحریم ها هستند و برای جبران کاهش واردات از ایران به عراق، عربستان سعودی، قزاقستان، مکزیک و دیگر جایگزین های موجود روی آورده اند. اما در باقی موارد شرکت های آسیایی قصد دارند به معامله با ایران ادامه دهند. برای نمونه، خریداران چینی نفت ایران از شرکت های حمل و نقل بین المللی که در معرض تحریم ها قرار می گیرند، روی گردانده اند و به جای آنها با شرکت ملی حمل و نقل ایران قرارداد بسته اند. هند هم برای محافظت از بانک های داخلی از تحریم ها، به بانک پاسارگارد ایران اجازه داده است یک شعبه در هند باز کند.
دیپلماسی ایرانی / مترجم: طلا تسلیمی