پیامبر اسلام (ص) افزون بر آن که منصب رسالت را بر عهده داشت و وحى الهـى را مـعـصـومـانه ابلاغ مى کرد و مرجعیت دینى و تبیین معصومانه وحى نیز با او بود (آل عمران، ۱۶۴) داراى ولایـت و سـرپـرسـتى نیز بود (نحل، ۴۴).
الف) ولایت حاکم
ولایـت حـاکم از مهمترین ارکان دین اسلام و از اصول مذهب تشیع است؛ به اعتقاد شیعیان، پایبندى به آن، بنیان مسلمانى است و هیچ واجـبـى بـه اهـمـیّت آن نیست. ولایت غیر معصوم نیز در پاره¬اى موارد بنا بر شریعت اسلام ثـابـت شده اسـت، مـانـنـد ولایـت پـدر و مـادر بـر فـرزنـد. ولایـت حـاکـم عـادل بر مردم و ... و در برخى موارد همانند تمکین به امر به معروف و نهى از منکر واجب مى گردد؛ امّا قبول ولایت حاکم جائر حرام است و از گناهان کبیره به شمار می‌آید (مطهری، ج ۳، ۲۷۸). ولایت یعنی حکومت و اداره کشور و اجرای قوانین شرع مقدس [که]یک وظیفه سنگین است... به عبارت دیگر، ولایت مورد بحث، یعنی حکومت و اجرا و اداره، امتیاز نیست؛ بلکه وظیفه‌ای خطیر است. (امام خمینی، ۱۳۵۵ ص ۵۱)
ب) ولایت زعامت
یکى از مراتب و شئون امامت، رهبرى سیاسى و زعامت اجتماعى است. از مسلّمات تاریخ اسلام است که پیامبر اکرم (ص) زعامت سیاسى جهان اسلام، و از آن مهم تر، مرجعیت دینى مسلمانان را به حضرت على (ع) منتقل کرد. «ولایت زعامت یعنی حق رهبری اجتماعی و سیاسی» (مطهری، ۱۳۶۹: ۵۰)
ج) ولایت سیاسی و اجتماعی
شکى نیست که پیامبر اسلام (ص) افزون بر آن که منصب رسالت را بر عهده داشت و وحى الهـى را مـعـصـومـانه ابلاغ مى کرد و مرجعیت دینى و تبیین معصومانه وحى نیز با او بود (آل عمران، ۱۶۴) داراى ولایـت و سـرپـرسـتى نیز بود (نحل، ۴۴). از لوازم این ولایت آن است که بر مردم واجب است به امـارت و قـضـاوت پـیـامـبـر (ص) تـن دهـنـد و بـه عـنـوان مـرجـع نـهـایـى حل اختلاف‌ها به او رجوع کنند (احزاب، ۶). پـیـامـبر (ص) گذشته از این که مبیّن و مبلّغ احکام بود و گذشته از این که قاضى مسلمین بود، سائس و مدیر اجتماع مسلمین بود، ولىِّ امر مسلمین و اختیاردار اجتماع مسلمین بود. (مطهری، ۱۳۸۷: ج ۳: ۲۸۲). (مائده ۵۵).
د) ولایت قضایی
قـضـاوت و داورى از نـظـر اسـلام یـک شـأن و مـنـصـب الهـى اسـت، زیـرا حـکـم بـه عـدل اسـت، و قـاضـى کـسـى اسـت کـه در مـخـاصـمـات و اخـتـلافـات مـى خـواهـد بـه عدل و داد داورى کند. این شأن به نص قرآن کریم از شئون نبوّت بوده و از سوى خداوند به پیامبر (ص) تفویض شده است. حضرت علی (ع) به شریح قاضی می‌فرماید: «تو بر مقام و منصبی قرار گرفته‌ای که جز نبی یا وصی نبی و یا شقی کسی بر آن قرار نمی‌گیرد» (وسایل الشیعه، ج ۱۸، ص ۶ و ۷، حدیث ۲) از روایت برمی آید که تصدی منصب قضا با پیغمبر و یا وصی اوست و در این که فق‌های عادل به حسب تعیین ائمه، منصب قضا را دارا هستند و منصب قضا از مناصب فق‌های عادل است، اختلافی نیست.
مراتب ولایت
الف) ولایت الله
اسـلام بـا بـرابـر دانـستن همه انسان ها، سلطه حکّام خودسر را که خودشان را حاکم مطلق توده مردم مى دانستند مردود شمرده و حق ولایت و حاکمیت را تنها از آن خدایى دانست که حیات و هستى انسان از او است: "فالله هوالولی" (شوری، ۴). حضرت علی (ع) در نامه‌ای به فرزندش می‌نویسند: «بنده غیر خودت مباش که خداوند تو را آزاد آفریده است» (نهج البلاغه خطبه ۲۳۰)
ب) ولایت پیامبر اکرم (ص)
سـاحـت ربـوبـى منزّه از ماده و محدودیّت است، لذا ولایت تشریعى خداوند و ارتباطش با انـسـان مـادى و حـاکـمـیـت و ولایـتـش از طـریـق پـیـامـبـر اکـرم (ص) اعـمـال مـى شـود، ولی شامل تنها خدا و پیامبر اوست و کسانی که ایمان آورده اند، همان کسانی که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند (نساء، ۵۹). قرآن در جای دیگر می‌فرماید: هر کس از پیامبر (ص) فرمان برد در حقیقت خدا را فرمان برده است (نساء، ۸۰). بـنـابراین ولایت و رهبرى پیامبر (ص) بر خاسته از اراده خداى سبحان بود و کسانى که بـه رسـالت پـیـامـبـر (ص) ایـمـان آورده بودند، زعامت سیاسى حضرت (ص) را نیز به عنوان یک امر الهى پذیرفته بودند.
رهبر انقلاب در مورد ولایت پیامبر اسلام (ص) می‌فرماید: "رسالت که منصب اولی پیغمبران است آن‌ها را برای اداره جامعه مهیا می‌کند، یعنی منصب اداره جامعه؛ منتها به شکل امامت، به شکل ولایت. یعنی پیوند عمیق و جوشیدگی میان مردم و میان رهبر. " (عیار ولایتمداری، ۱۳۸۹: ۶)
ج) ولایت ائمه اطهار (ع)
از آنـچـه دربـاره حـق حـاکمیت از منظر اسلام گفته شد، این مطلب روشن مى شود که رهبرى جـهـان اسـلام پـس از پـیامبر (ص) نیز مى بایست مشروعیت تصرّفات خود را از جانب خداى سـبـحـان دریـافـت کـنـد. از ایـن رو، پـیامبر (ص) ولایت ائمه (ع) را به عنوان دستور خداى مـتـعـال ابـلاغ کـردنـد. اعتقاد امام خمینی (ره) در خصوص ولایت ائمه معصومین علیهم السلام این است که:" ولایتی که در حدیث غدیر است به معنای حکومت است نه به معنای مقام معنوی" (صحیفه نور، ۱۳۷۸: ج ۲۰: ۱۱۳).
رهبر انقلاب در همین زمینه می‌فرماید:" بُعد دیگر در قضیه و حدیث غدیر، همین مسئله ولایت است. یعنی تعبیر از حکومت به ولایت "من کنت مولا فهذا علی مولاه" آن وقتی که پیامبر (ص) در مقام تعیین حق حاکمیت برای یک شخص است، تعبیر مولا را به کار می‌برد و ولایت او را به ولایت خود مقترن می‌کند. یعنی اسلام، منهای همین مفهوم ولایت هیچ حاکمیتی را بر مردم نمی‌پذیرد و هیچ عنوان دیگری را در باب حکومت قائل نیست" (سخنرانی: ۱۰/۰۴/۱۳۷۰)
د) ولایت فقیه
ولایت فقیه و همچنین ولایت عدول مومنین از ولایت امام، و ولایت امام از ولایت رسول الله، و ولایت رسول الله از ولایت الله سرچشمه می‌گیرد و به عبارتی، ولایت انسان بر انسان‌های دیگر از ولایت الله ناشی می‌شود. پس اساس ولایت و حکومت در اسلام، ولایت الله است؛ یعنی در نظام مکتبی اسلام، حکومت از آن خداست؛ و ولایت و حکومت‌های دیگر از او گرفته شده و جلوه‌ای از ولایت الله محسوب می‌گردند (طاهری خرم آبادی، ۱۳۸۹: ۹۲). ولایت فقیه یعنی این که در شرایطی که حکومت امام معصوم عملاً میسر نیست و مردم دسترسی به امام معصوم ندارند و نمی‌توانند نیاز‌های حکومتی شان را به وسیله او مرتفع کنند خدا یک بدلی برایش قرار داده است؛ بدل اضطراری. (مصباح یزدی، ۱۳۸۹: ۲)
آیت الله جوادی آملی در این زمینه می‌گویند:" ولایت فقیه؛ ولایت مدیریتی بر جامعه اسلامی است که به منظور اجرای احکام و تحقق ارزش‌های دینی و شکوفا ساختن استعداد‌های افراد جامعه و رساندن آن‌ها به کمال و تعالی در خور خویش صورت می‌پذیرد" (جوادی آملی، ۱۳۹۱: ۱۲۷). امام راحل در این زمینه فرمود: "ولایت فقیه [در واقع قضیه]یک چیزی نیست که مجلس خبرگان ایجاد کرده باشد. ولایت فقیه یک چیزی است که خدای تبارک و تعالی درست کرده است. همان ولایت رسول الله است" (ایزدهی، ۱۳۹۰: ۲۰)، لذا اختیارهای، ولی فقیه محدود به قانون اساسی نیست و موارد عنوان شده تنها برای برشمردن مصداق است (حسینی زاده، ۱۳۹۵: ۳۸۵).
ادامه دارد .......
____________________________________________________________________________________
منابع:
۱- ایزدهی، سیدسجاد، فقه سیاسی امام خمینی، انتشارات عروج، ۱۳۹۰،
۲- بسیج دانشگاه صنعتی شریف، شاخص (ولایت فقیه و عیار ولایتمداری، بسیج دانشجویی)
۳- پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری www.leader.ir
۴- جوادی آملی، عبدالله، ولایت فقیه، انتشارات اسراء، ۱۳۹۱،
۵- حسین زاده، محمد علی، اسلام سیاسی در ایران، انتشارات دانشگاه مفید، ۱۳۹۵،
۶- طاهری خرم آبادی، سید حسن، ولایت و رهبری در اسلام، انتشارات پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۹،
۷- خمینی، روح الله، صحیفه نور، مرکز حفظ و نشر آثار حضرت امام خمینی، مرکز اطلاع رسانی غدیر
۸- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، جلد سوم، انتشارات صدرا
۹- مصباح یزدی، محمد تقی، سلسله نشست‌های تبیین علمی ولایت فقیه- قم مدرسه علمیه فیضیه- ۲۳/۰۱/۱۳۸۹