بازار نفت در کنار بازار بورس های جهانی شاید دو بازار مهمی باشند که در هفته های اخیر و تحت تاثیر شیوع ویروس کرونا با سقوط قیمت و نوسانات پی در پی مواجه شده اند. نفت که تا قبل از ظهور و بروز ویروس کرونا قیمتی حدود ۶۰ دلار داشت با آغاز شیوع کرونا در چین وارد کانال ۵۰ دلار شد. روند نزولی که با گسترش شیوع کرونا در سراسر دنیا ادامه یافت. البته بازار نفت صرفا تحت تاثیر ویروس کرونا این سقوط تاریخی را تجربه نکرد. بلکه دلایل دیگری نیز در این مسئله دخیل بودند. ماجرا این بود که با کاهش تقاضای چین و سپس سایر کشورهای صنعتی برای خرید نفت، قیمت ها روندی کاهشی یافت. کاهشی که تنها راه جبران آن کاهش عرضه نفت از سوی صادرکنندگان نفت بود. از این رو صادرکنندگان عضو اوپک و کشور غیر اوپک که تحت عنوان اوپک پلاس شناخته می شوند تصمیم گرفتند تا در جلسه ای برای کاهش عرضه نفت و بازگشت قیمت ها به روال سابق با یکدیکر به توافق برسند. توافقی که البته حاصل نشد. از هم پاشیده شدن توافق اوپک پلاس در کنار افزایش تولید عربستان، تخفیف های ریاض و فرو رفتن جهان در رکودی عجیب، از جمله موارد و شوک هایی بود که موجب کاهش حدود ۶۰ درصدی قیمت نفت طی هفته های اخیر شده است. محمد علی خطیبی نماینده سابق ایران در اوپک در گفت و گو با بصیرت درباره دلایل اصلی سقوط قيمت نفت معتقد است: عدم توافق اوپک با کشورهای غیر اوپک در مذاکرات اخیر آنها مهم ترین دلیل این کاهش قیمت است چرا که به واسطه کاهش تقاضای جهانی نفت به دلیل شیوع کرونا برای حفظ قیمت در بازارها باید عرضه نفت نیز کاهش پیدا می کرد موضوعی که تاکنون شاهد آن نبوده ایم. وی جنگ قیمتی از سوی عربستان و تخیف های این کشور به خریداران نفت را نیز یکی دیگر از دلایل سقوط قيمت نفت دانسته و افزود: البته عربستان به دلیل وابستگی بسیار بالای اقتصادش به درآمدهاي نفتي بیشترین آسیب را از سقوط قيمت نفت خواهد دید.
خطیبی درباره آینده بازار نفت به بصیرت می گوید: اگر توافقی میان کشورهای اوپک پلاس حاصل نشود طبیعتا بازار نفت با همین وضعیت و با قیمت های بسیار پایین به کار خود ادامه خواهد داد. اما اگر توافق جدیدی بین کشورهای صادرکننده نفت صورت بگیرد قیمت ها نیز می توانند به رقم های قبلی خود برگردند.
*آغاز فصل گرما و کاهش مصرف انرژی
کاهش بی سابقه قیمت نفت و تلاطم های ایجاد شده در بازار نفت تا آنجا پیش رفت که در روز پنج شنبه مصادف با ۱۳ فروردین ماه (۱ آوریل) برای اولین بار بعد از معرفی سبد نفتی اوپک در سال ۲۰۰۵ قیمت نفت با افتی بی سابقه به کمتر از ۱۷ دلار در هر بشکه رسید. قیمتی که حتی هزینه تولید هر بشکه نفت در برخی از کشورهای صادر کننده از این رقم بیشتر است. موضوعی که موجب نگرانی صادرکنندگان نفت به خصوص صادرکنندگان وابسته به درآمدهای نفتی شد. تغییرات فصلی و ورود به فصل گرما همواره به لحاظ تقویمی موجب کاهش تقاضای نفت و کاهش قیمت ها می شود. این در حالی است که ماه های پیش رو در عمده کشورهای بزرگ مصرف کننده نفت فصل گرما و به لحاظ تقویمی ماه های کاهشی تقاضای نفت است. موضوعی که در کنار شیوع ویروس کرونا و پیش بینی های موجود مبنی بر عدم مهار این ویروس در کوتاه مدت نشان دهنده این است که قیمت نفت تنها با کاهش عرضه از سوی کشورهای اوپک پلاس به روند سابق بازگشته و در غیر این صورت باید تا زمان حضور فراگیر ویروس کرونا در دنیا و به تبع آن کاهش تولید جهانی به قیمت نفت در کانال ۲۰ تا ۳۰ دلار عادت کرد.
*خروج تولیدکنندگان پرهزینه از بازار نفت
اگرچه ويروس كرونا با كاهش تقاضا موجب سقوط قيمت نفت شده است، اما كاهش شديد قيمت نفت، مي تواند به كاهش عرضه نفت خصوصاً از جانب توليدكنندگان پرهزينه منجر شود. در این میان يكي از كشورهايي كه احتمال مي رود با كاهش توليد نفت مواجه شود، ايالات متحده آمريكا است. دلیل این موضوع این است که کشورهایی مثل کانادا و آمریکا با توجه به اينكه توليد نفت خود را از منابع نامتعارف انجام می دهند هزینه های تولید در این کشورها پرهزينه تر از توليد نفت در كشورهاي اوپك است، به نظر مي رسد با كاهش شديد قيمت نفت و عدم صرفه اقتصادي استخراج نفت شيل از برخي ميادين اين كشور، در ماه هاي آينده بخشي از توليدكنندگان پرهزينه از بازار خارج شوند. موضوعی که مي تواند، اندكي از فشار اضافه عرضه در بازار نفت را کاسته و البته به همان نسبت به افزايش قيمت نفت كمک كند.
*نقش انرژی های تجدیدپذیر
موضوع مهم دیگری که درباره میزان تقاضای جهانی نفت طی سال های اخیر مطرح بوده نقش انرژی های تجدیدپذیر و جایگزین برای انرژی های فسیلی مانند نفت است. شاید این سوال که کشورهای نفت خیز تا چه زمانی قادر به اکتشاف و استخراج نفت بوده و اصلا دنیا تا چه زمانی به نفت نیاز دارد و چرا به رغم افزایش تولید انرژی های تجدیدپذیر همچنان دنیا نیازمند نفت است. از جمله سوالاتی است که خیلی ها در ذهن داشته باشند، واقعیت این است که هر ساله اقتصاد دنیا شاهد رشد اقتصادی و افزایش تولید است. طبیعتا این افزایش تولید نیازمند انرژی و منابع انرژی جدید است. در این میان اگرچه سهم انرژی های تجدید پذیر در حال افزایش است اما میزان افزایش تولید همواره به گونه ای بوده که نیاز به انرژی در دنیا با روند افزایشی مواجه بوده است. با این حال حرکت کشورها به سمت استفاده از انرژی های تجدیدپذیر یا فسیلی همیشه تابعی از قیمت نفت بوده است. به طوری که با افزایش قیمت جهانی نفت، انگیزه کشورها برای حرکت به سمت استفاده از انرژی های تجدیدپذیر بیشتر شده و با کاهش قیمت نفت، انگیزه این کشورها برای مصرف نفت بیشتر می شود. از این رو عموما دنیا در قیمت نفت با یک روند سینوسی مواجه است و پس از یک دوره کاهش قیمت نفت، عمده کشورهای واردکننده انرژی به دلیل قیمت ارزان نفت بیش از گذشته به سمت استفاده از آن خواهند رفت، همین موضوع در میان مدت منجر به افزایش تقاضای نفت و به تبع آن افزایش قیمت نفت خواهد شد.
*فرصت کاهش قیمت نفت برای اقتصاد ایران
با توجه به تحریم خرید مقداری نفت ایران از سوی آمریکا ، اقتصاد ایران از کمترین صادرات نفتی برخوردار بوده و درآمدهای نفتی ایران به حداقل ترین میزان ممکن رسیده است. برای مثال طبق گفته های محمدباقر نوبخت رییس سازمان برنامه، وابستگی بودجه ایران در سال ۹۹ به درآمدهای نفتی حدود ۸ درصد است با این حساب ایجاد شوک در قیمت های جهانی نفت نمی تواند برای اقتصاد ایران چندان مشکل ساز باشد. این در حالی است که بیش از ۸۰ درصد اقتصاد کشوری مانند عربستان وابسته به درآمدهای نفتی است و طبیعتا ایجاد شوک در درآمدهای نفتی برای آن ها تهدید جدی تلقی خواهد شد. به نظر می رسد اگر چه ممکن است اقتصاد ایران به واسطه کاهش جهانی قیمت نفت با کاهش درآمدهای ارزی مواجه شده و از این حیث مشکلاتی برای اقتصاد ایران ایجاد شود اما از بعد دیگر ماجرا، این شرایط - یعنی به حداقل رسیدن وابستگی اقتصاد ایران به درآمدهای نفتی- فرصت مغتنمی برای تحقق ایران بدون نفت و بایسته های اقتصاد مقاومتی است. بی شک روند قیمتی نفت در بلند مدت اینگونه نمانده و با مهار ویروس کرونا و افزایش تقاضای جهانی با افزایش مواجه خواهد شد اما بدون تردید این سال ها فرصت مناسبی برای حرکت ایران به سمت اقتصاد بدون نفت است تا با اجرایی شدن آن درآمدهای نفتی به مثابه یک ثروت ملی با ذخیره در صندوق توسعه ملی موجب شکوفایی و رشد اقتصاد ایران شده و نیاز بودجه ای کشور به درآمدهای نفتی به صفر برسد. تحقق این موضوع به هیچ وجه دور از دسترس نبوده بلکه با توجه به شرایط چند سال اخیر اقتصاد ایران کاملا عملیاتی و قابل تحقق است.