یک سال از قتل فجیع جمال خاشقچی گذشت و هنوز عربستان سعودی مجازات قاتلین اصلی آن را اجرا نکرده است. جامعه بین المللی نسبت به این موضوع حساس بوده و طبق تحقیقات صورت گرفته عامل اصلی قتل روزنامه نگار سعودی را دربار سعودی و شخص بن سلمان ولیعهد این کشور می دانند. ضمن معرفی کامل خاشقچی، به رویکرد جامعه جهانی نسبت به این موضوع مطالبی بیان می شود.
معرفی
جمال احمد خاشقچی در 13 اکتبر 1958 در مدینه متولد شد. پدر بزرگش که اصالت ترکیه ایی داشته با یک زن عربستانی ازدواج می کند و پزشک شخصی شاه عبدالعزیز آل سعود بنیانگذار پادشاهی آل سعود، بوده است.
او تحصیلات ابتدائی و متوسطه خود را در عربستان سعودی ادامه داد و در سال 1982 مدرک کارشناسی در مدیریت کسب و کار از دانشگاه ایندیانا در ایالات متحده را گرفت.
از سال 1983 تا 1984 به عنوان مدیر کتابفروشی های تهامه حرفه خود را آغاز کرد بعدها به عنوان خبرنگاری در روزنامه عربستان سعودی کار کرد و همچنین خبرنگاری در روزنامه و هفته نامه های عربی را انجام داد. او در سال 1991 سردبیر مجله المدینه شد و تا 1999 در این سمت باقی بود.
در سابقه او خبرنگاری در کشورهایی مانند افغانستان ، الجزایر ، کویت ، سودان و خاورمیانه نیز به ثبت رسیده است و از سال 1999 تا 2003 در سمت سردبیری عرب نیوز منصوب شد.
خاشقجی در سال 2003 سردبیر روزنامه الوطن عربستان بوده و در کمتر از دو ماه در ماه مه 2003 توسط وزارت اطلاعات عربستان اخراج شد چرا که نقدی بر ابن تیمیه پدر بنیانگذار وهابیت صورت گرفت. پس از اخراج او به طور داوطلبانه به لندن تبعید و در آنجا مشاور ترکی الفیصل شد.
دیدگاه های سیاسی
خاشقجی با آزادی بیان و آزادی مطبوعاتی در جهان عرب موافق بود. او از ساخت شهرک سازی اسرائیل در سرزمین های اشغالی فلسطین انتقاد کرد و همچنین از جنگ عربستان در یمن نیز انتقاد کرد و می گفت باید محمد بن سلمان خشونت را پایان دهد.
وی ابتدا طرفدار اخوان المسلمین شد و بعدها با بینش بیشتر راه خود را جدا کرد و محافظه کار، اسلام گرا و ضد غرب سخنرانی می کرد.
طبق برخی از اطلاعات و گزارشات رسانه ها، وی طرفدار رجب طیب اردوغان رئیس جمهور فعلی ترکیه و همچنین نظام اسلامی گردید.
قتل خاشقچی
خاشقجی در 2 اکتبر 2018 به کنسولگری عربستان سعودی در استانبول وارد شد اما هیچ دوربین مدار بسته ایی خروج او را ضبط نکرده است سپس بحث مفقود شدن و قتل او مطرح شد که در نهایت حتی عربستان نیز که قائل به گم شدن خاشقجی بود به گشته شدن او اعتراف کرد و در 31 اکتبر بیانیه ایی توسط دادستان استانبول منتشر شد مبنی بر اینکه خاشقچی خفه و بدن او تکه تکه شده و طبق گفته های مقامات ترکیه ممکن است بدن او در اسید حل شده باشد و همچنین شواهدی به دست آمده که نشان می دهد این قتل به دستور خانواده سلطنتی سعودی صورت گرفته است.
رسانه های ترکیه اعلام کردند که 15 نفر از کارکنان محلی کنسولگری سعودی در استانبول برای شهادت درباره ناپدید شدن روزنامه نگار منتقد آل سعود در دفتر دادستانی ترکیه حاضر شده اند.
شبکه خبری ان.تی.وی ترکیه اعلام کرد که این افراد همگی از اتباع ترکیه و کارمند کنسولگری ریاض در استانبول هستند. رسانه های ترکیه پیش از این اعلام کرده بودند که تعدادی از کارکنان محلی کنسولگری عربستان سعودی در استانبول در روز و ساعت حضور خاشقچی در ساختمان کنسولگری به مرخصی اجباری فرستاده شده اند.
همچنین روزنامه صباح ترکیه، تصاویر جدیدی از تیم 15 نفره اعزامی سعودی که از آنها به عنوان 'تیم ترور جمال خاشقچی' نام برده می شود، در حال خروج از فرودگاه استانبول منتشر کرد. برخی رسانه ها پیش از این مدعی شده بودند که جمال خاشقچی توسط این تیم 15 نفره پس از شکنجه در ساختمان کنسولگری قه قتل رسیده و جسد مثله و قطعه قطعه شده او توسط آنها با سوء استفاده از مصونیت دیپلماتیک در داخل چمدان هایی از فرودگاه به عربستان منتقل شده است. روزنامه صباح ترکیه در خبر خود اعلام کرد که نیروهای امنیتی ترکیه اعضای این تیم را در مناطق مختلف شهر استانبول نیز ردیابی کرده اند و دو نفر از آنها به اسامی منصور ابوحسین و نایف العریفی در اول اکتبر(روز قبل از ناپدید شدن خاشقچی) با هواپیمای ویژه وارد فرودگاه آتاتورک استانبول شده اند.
با انتشار خبر ناپدید شدن خاشقچی در ساختمان کنسولگری عربستان، موجی از خشم و واکنش های تند علیه حکومت آل سعود در سراسر جهان به راه افتاد تا جایی که سران بسیاری از کشورهای غربی خواهان پاسخی شفاف از سوی ریاض شدند.
ناپدیدشدن روزنامه نگار سعودی در کنسولگری ترکیه یکی از بی سابقه ترین بحران هایی است که خاندان سعودی و رهبر جوان آن محمد بن سلمان با آن روبرو شد.
«اَگنس کالامارد» گزارشگر ویژه سازمان ملل در حوزه ترورهای غیرقانونی و خودسرانه در دفتر کمیساریای عالی حقوق بشر سازمان ملل گفت «محمد بن سلمان» ولیعهد سعودی مظنون اصلی پرونده قتل «جمال خاشقچی» روزنامه‌نگار منتقد آل سعود که در سال ۲۰۱۸ در کنسولگری ریاض در استانبول به قتل رسید است.
وی گفت: ببینید، فکر می‌کنم در ارتباط با این که چه کسی دستور این قتل را صادر و انگیزه آن را ایجاد کرد، بن سلمان مظنون اصلی است.
این مقام سازمان ملل که وکیل شناخته‌شده‌ای در زمینه حقوق بشر هم هست، در ادامه تاکید کرد جرمی با این مشخصات نمی‌توانست بدون مشارکت ولیعهد سعودی واقع شود.
وی گفت: به این مسئله طبق اطلاعاتی که بیش از یک سال قبل ارائه شد، اعتقاد دارم، سیا [آژانس اطلاعات مرکزی آمریکا] احتمالاً این اطلاعات را در اختیار دارد.
چرایی قتل خاشقچی
خاشقچی قبل از مرگش با انتشار کتابی به نام "چشم انداز شهروند 2030" این موضوع را پیش بینی کرده بود.
این کتاب در واقع مجموعه مقاله های خاشقچی درباره نیازهای اقتصادی و اجتماعی شهروندان سعودی مانند مسکن، شغل، آموزش، بهداشت، ورزش و غیره و ناتوانی محمد بن سلمان از تامین آن در سال 2030 بود.
وی نوشته بود که فرهنگ اسلامی در عربستان سعودی به خاطر سیاست های محمد بن سلمان در معرض خطر قرار دارد که به همین دلیل کشور به دلیل عوارض ناشی از سیاست های بن سلمانی تجزیه خواهد شد.
خاشقچی نوشته بود: عربستان به دلیل سیاست های محمد بن سلمان، اسلامی که سبب پیشرفت جامعه شود را از دست خواهد داد لذا در صورتیکه جامعه سعودی اسلام وحدت آفرین خود را از دست بدهد فرهنگ اسلامی خود را نیز از دست خواهد داد و به این ترتیب اصلا امتی واحد در این کشور باقی نخواهد ماند و جامعه سعودی دچار تجزیه خواهد شد.
مواضع اتحادیه اروپا
آنتونیو پنزری» رئیس کمیته حقوق بشر اتحادیه اروپا در روزنامه واشنگتن پست نوشت: قتل تاثر‌آور خاشقچی روشن می‌کند چگونه حقوق بشر در حکومت سعودی به صورت وحشیانه نقض می‌شود.
پنزری افزود: با وجود آنکه (محمد) بن سلمان برای نمایش اصلاحات در کشور خود و اینکه نشان دهد یک رهبر طرفدار حقوق بشر در منطقه است، به پایتخت‌های کشورهای جهان سفر می‌کند اما حکومت او در مسیری گام بر می‌دارد که کاملا خلاف این نمایش است. پنزری با تاکید بر این که اتحادیه اروپا باید در پرونده خاشقچی فعال باشد، گفت به تلاش خود تا زمان روشن شدن آنچه بر سر خاشقچی آمده ادامه می‌دهد. وی افزود: عربستان نمی‌تواند با کم‌کاری از این پرونده فرار کند. سازمان سیا در گزارشی محرمانه با اطمینان اعلام کرده که بن سلمان، ولیعهد عربستان، دستور قتل قاشقچی را صادر کرده است.
مواضع سازمان ملل
کالامار نماینده ویژه سازمان ملل گفته است: از این که بن سلمان بدون تردید روزی محاکمه خواهد شد، نوعی اشاره ضمنی به این حقیقت است که "مصونیت " بن سلمان با پایان دوره ریاست جمهوری ترامپ به پایان می رسد و او باید بهای این جنایت را بدهد.
گزارش تازه سازمان ملل درباره قتل خاشقچی، نخستین گزارش مستقل در این باره است. «اگنس کالامارد» گزارشگر ویژه سازمان ملل در این گزارش نه تنها ثابت می‌کند که مقامات سعودی در عالی‌ترین سطوح، در برنامه‌ریزی و اجرای قتل دخیل بوده‌اند بلکه نشان می‌دهد آنها چگونه به دقت برای مخفی کردن قتل از جامعه بین‌المللی برنامه‌ریزی کردند.
در ادامه به نکات کلیدی در این گزارش می‌پردازیم:
1- محمد بن سلمان مسئول قتل خاشقچی است و باید تحت بازجویی قرار گیرد
این گزارش نتیجه‌گیری کرده است که قتل خاشقچی کاملا برنامه‌ریزی شده بوده و توسط کسانی اجرا شده که مستقیما از بالاترین مقامات حکومتی به‌ویژه شخص بن سلمان دستور می‌گرفتند.
۲- مقامات سعودی پیش از کشتن خاشقچی به او دروغ گفته بودند
پس از ورود خاشقچی به کنسولگری عربستان در استانبول، مقامات عربستان به دروغ به او گفته بودند که پلیس بین‌الملل، حکم استرداد او به عربستان را صادر کرده است. آنها به خاشقچی پیشنهاد کردند این موضوع را با پیامک به پسر خود اطلاع بدهد تا ناپدید شدن او را طبیعی‌تر جلوه بدهند.
۳- به خاشقچی آرام‌بخش داده شد و سپس او را خفه کردند
بلافاصله پس از پیشنهاد ارسال پیامک به پسرش، خاشقچی به آنها مشکوک شده بود. در صداهای ضبط شده که از کنسولگری به‌دست آمده وی به ماموران گفت: این یک دستمال است. آیا می‌خواهید من را بیهوش کنید. آنها به او جواب دادند: می‌خواهیم تو را بیهوش کنیم. مقامات ترکیه معتقدند احتمالا او با استفاده از یک کیسه پلاستیکی خفه شده است.
4- درباره برنامه تکه تکه کردن جسد خاشقچی پیش از ورود او به کنسولگری در استانبول بحث شده بود
بر اساس صداهای ضبط شده از کنسولگری که کالامارد آنها را شنیده، پیش از ورود خاشقچی، دو فرد عربستانی درباره برنامه تکه تکه کردن او بحث می‌کردند.
۵- قتل او کاملا به صورت مخفیانه انجام شد
در روز اول اکتبر ۲۰۱۸، مقامات سعودی در کنسولگری درباره جزئیات قتل که قرار بود روز بعد انجام شود بحث کردند. آنها گفتند: فردا یک مامور از عربستان خواهد آمد تا در کنسولگری کاری را انجام دهد. آنها به کارمندان غیر عربستانی گفته بودند که آن روز سر کار نیایند یا ظهر آن روز همه را مرخص کردند.
۶- برنامه‌ریزی برای قتل او از روز ۲۸ سپتامبر (۶ مهر ۱۳۹۷) شروع شده بود
خاشقچی روز ۲۸ سپتامبر به کنسولگری مراجعه کرده بود تا نامه‌ای مبنی بر مجرد بودن خود بگیرد تا بتواند با «خدیجه چنگیز» نامزد خود ازدواج کند. مسئولان به او گفتند باید روز ۲ اکتبر (۱۰ مهر ۱۳۹۷) مجددا برگردد تا نامه را بگیرد. شب آن روز، «محمد العتیبی» سرکنسول عربستان در تماس با یکی از اعضای کنسولگری گفته بود: رئیس سازمان امنیت ملی عربستان با من تماس گرفته و ماموریتی را به من محول کرده است.
7- مجازات‌های دستگاه قضایی سعودی علیه مقصران احتمالی باید متوقف شود
در این گزارش آمده به علت عدم مطابقت مجازات‌های اعمال شده از سوی مقامات سعودی برای متهمان با قوانین بین‌المللی، این مجازات‌ها باید متوقف شود.
8- برخی کشورها ممکن است در عدم موفقیت در اجرای عدالت مقصر باشند
کالامارد می‌گوید در حالی که عربستان، اعضای شورای امنیت سازمان ملل را دعوت کرد تا برای شنیدن برخی توضیحات جمع شوند، حضور آنها را به عدم افشای محتوای جلسه مشروط کرده بود. موافقت آنها با این شرط، بدان معنی است که نظرات این اعضا نمی‌تواند در تحقیقات معتبر شناخته شود و این امر بر اجرای عدالت تاثیر می‌گذارد.
9- جهان باید بن سلمان را تحریم کند
کالامارد در این گزارش می‌گوید که تحریم‌های کنونی علیه برخی مقامات سعودی ناکافی است و پیشنهاد می‌کند تا زمان روشن شدن موضوع ، بن‌سلمان و دارایی‌هایش تحریم شود.
مواضع ترکیه
قتل خاشقچی که در داخل ترکیه اتفاق افتاده است، از همان ابتدا رفتار جنایت آمیز عربستان سعودی در قتل خاشقچی را بشدت محکوم کرد. آنکارا یکی از اصلی ترین کشورای است که تا به امروز بشدت پیگیر پرونده است. تا جایی در این زمینه دادگاه غیابی تشکیل داد.
دادگاه غیابی در ترکیه
اَگنس کالامارد» گزارشگر ویژه سازمان ملل یادآور شد که دادگاه این پرونده در ترکیه به صورت غیابی برگزار می‌شود زیرا همه می‌دانند که عربستان سعودی اجازه نخواهد داد که متهمان در ترکیه محاکمه شوند. وی گفت: «با این حال فکر می‌کنم (این محاکمه) مهم است. می‌خواهم یادآور شوم که متهمان نماینده دارند و به آنها وکیل اختصاص داده شده است.» کالامارد محاکمه در ترکیه را از دادگاهی که در عربستان برگزار شد، عادلانه‌تر توصیف کرد. دادگاهی در ترکیه سوم جولای محاکمه متهمان این قتل که ۲۰ تبعه سعودی هستند را آغاز کرد. این افراد متهم هستند که بعد از کشتن خاشقچی بدن او را تکه‌تکه کردند.
در ابتدا «خدیجه چنگیز» نامزد نویسنده مقتول عربستانی در مقابل دادگاه حاضر شد و گفت که «سعود القحطانی» مشاور سابق دیوان پادشاهی سعودی و از نزدیکترین افراد به «محمد بن سلمان» و متهم ردیف اول این ترور فجیع، بارها فرزند جمال خاشقچی را به اخراج از کار تهدید کرده بود تا شاید خاشقچی را برای توقف انتشار مقاله‌های ضد دولتی تحت فشار بگذارد.
نگهبان کنسولگری عربستان در استانبول نیز به قاضی گفت که در روز قتل، کنسول سعودی از او خواسته بود تا مرخصی گرفته و به خانه برود. لازم به ذکر است که جسد این روزنامه‌نگار مخالف سعودی همچنان ناپیداست.
بعد از آن که روایت‌های زیادی درباره ناپدید شدن او مطرح شد، مقامات ریاض سرانجام اذعان کردند که وی توسط تیمی که قصد بازگرداندنش به عربستان را داشت، به قتل رسیده است.
اعتراض ترکیه به رای دادگاه عربستان
فخرالدین آلتون مدیر ارتباطات دفتر ریاست‌جمهوری ترکیه اقدام رژیم سعودی در بستن پرونده «جمال خاشقچی» روزنامه‌نگار منتقد عربستان را محکوم کرد.
طبق گزارش شبکه روسی «راشاتودی»، آلتون تصریح کرد که حکم حبس برای هشت نفر در عربستان سعودی در ارتباط با قتل خاشقچی، برای ترکیه رضایت‌بخش نبوده است و ریاض باید پاسخ‌های بیشتری ارائه دهد.
مدیر ارتباطات دفتر ریاست‌جمهوری ترکیه ضمن متعهد شدن به ادامه تحقیقات آنکارا درباره پرونده قتل خاشقچی ادامه داد که حکم دادگاه عربستان سعودی در دادگاه مربوط به قتل جنجال‌برانگیز خاشقچی، سؤالات زیادی را بی‌پاسخ گذاشت و «انتظارات ترکیه و جامعه بین‌الملل را برآورده نکرد.
دادستانی سعودی با صدور حکمی اعلام کرد که مسأله قتل جمال خاشقچی در دو جنبه خصوصی و عمومی جرم خاتمه یافته است؛ جنبه خصوصی که با عفو خانواده خاشقچی خاتمه یافت و در خصوص جنبه عمومی جرم نیز پنج تن از محکومان هر کدام به ۲۰ سال زندان محکوم شدند و یک نفر نیز به هفت سال و دو نفر هم به ۱۰ سال زندان محکوم شدند. از طرف دیگر، سخنگوی دادستان سعودی این احکام را نهایی و لازم الاجرا دانست. آلتون با اشاره به این حکم ریاض در پیامی که در صفحه توییتر خود منتشر شد، نوشت: «ما هنوز نمی‌دانیم که چه بلایی بر سر جسد خاشقچی آمده است و چه کسی خواستار مرگ او بوده است و یا اینکه اصلاً همدستان محلی در این قضیه مشارکت داشته‌اند یا خیر که همه این مسائل اعتبار این مراحل و روند قانونی در پادشاهی عربستان سعودی را زیر سؤال می‌برد. وی ادامه داد که آنکارا به تحقیقات درباره قتل خاشقچی ادامه می‌دهد و تصریح کرد که «وظیفه شرعی و قانونی» ترکیه است که در خصوص این جرمی که در خاک ترکیه صورت گرفته است، شفاف‌سازی کند. با اینحال، «صالح خاشقچی» فرزند جمال خاشقچی در ماه می ۲۰۲۰ اعلام کرد که قاتلان پدرش را عفو می‌کند و پس از آن «اگنس کالامارد» گزارشگر ویژه سازمان ملل اوایل خردادماه ۹۹ در خصوص این اقدام خانواده خاشقچی در عفو قاتلان این روزنامه‌نگار منتقد عربستان ابراز تردید کرد.
گزارشگر ویژه سازمان ملل محاکمه نمایشی سعودی را متناقض با عدالت خواند و خواستار تحقیقات مستقل در خصوص قتل خاشقچی شد.
بن سلمان اگر تا این مرحله در مقابل موج خشم بین الملل از جنایت قتل خاشقچی دوام آورده است، به دلیل حمایت شخص دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا بوده است که به خاطر نجات بن سلمان از سرنوشت حتمی اش، حتی در مقابل جمهوری خواهان هم ایستاد.
جان بولتون مشاور سابق ترامپ در کتاب خود نوشته است: علاوه بر سازمان‌های اطلاعاتی آمریکا، گزارش پزشکی قانونی سازمان ملل نیز حاکی از این بود که «شواهد قابل اتکایی» درخصوص دست داشتن بن‌سلمان و دیگر مقامات ارشد سعودی در قتل خاشقچی وجود دارد.
بعد از به قتل رسیدن خاشقچی روزنگار و منتقد رژیم آل سعود، بن سلمان ولیعهد عربستان سعودی هنوز جرات سفر به آمریکا را نداشته است. کنگره آمریکا که بارها به دنبال مجرم دانستن وی بوده است اما چندین بار ترامپ مانع از این کار شده است. جا بولتون در کتاب اش آورده است که ترامپ با آگاهی از دست داشتن بن سلمان در قتل خاشقچی بازم هم از وی حمایت کرده است.