«محمدجواد ظریف» رئیس دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران که یکشنبه شب (پنجم بهمن ماه) در اولین مقصد سفرش به چند کشور وارد جمهوری آذربایجان شد، قرار است در ادامه این سفر به روسیه، ارمنستان، گرجستان و ترکیه نیز برود.
او پیش از این در گفت‌وگویی تصریح کرده بود: «قصدم این است به کشورهایی که می‌توانند برای کمک به بحران قره‌باغ و وضعیت صلح و ثبات در منطقه همکاری کنند، سفر کنم.
سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه نیز روز شنبه چهارم بهمن‌ماه مسائل دوجانبه، آخرین تحولات قفقاز، پروژه‌های در دست همکاری و بررسی زمینه‌های گسترش صلح و ثبات در منطقه را از اهداف این سفر خواند.
این نخستین سفر ظریف به این کشورها بعد از مناقشه اخیر در منطقه قره‌باغ است. وزیر امور خارجه (آذرماه) قصد داشت سفری به باکو و مسکو داشته باشد که به خاطر شرکت در جلسات مربوط به بودجه این سفر به تعویق افتاد و بعد از آن ظریف در تهران میزبان همتای آذربایجانی خود شد.
پیش از این «سید عباس عراقچی» معاون سیاسی وزیر امور خارجه برای ارائه طرح جمهوری اسلامی ایران برای حل‌وفصل این مناقشه، سفری به باکو، مسکو، ایروان و آنکارا داشت و در دیدار با مقامات این کشورها این طرح را در اختیار آنها قرار داد.
* سفر ظریف در راستای تقویت سیاست همکاری با همسایگان و نگاه به شرق
در همین خصوص «محسن پاک‌آیین» سفیر پیشین جمهوری اسلامی ایران در باکو، سفر محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه به کشورهای حوزه قفقاز و روسیه و ترکیه را از چند منظر قابل توجه خواند و عنوان کرد: این سیاست در جهت تقویت سیاست همکاری با همسایگان و نگاه به شرق است.
وی با ذکر این نکته که از بین این پنج کشور به غیر از گرجستان، این کشورها، همسایگان جمهوری اسلامی ایران هستند و گرجستان هم به عنوان همسایه دور ایران محسوب می‌شود، یادآور شد: تقویت سیاست توسعه روابط با همسایگان که یکی از اصول سیاست خارجی ایران به خصوص در دوره تحریم و در جهت مقاوم سازی اقتصاد است، می‌تواند یکی از اهداف این سفر باشد.
این تحلیلگر مسائل بین‌الملل، مسئله مهم این منطقه را در حال حاضر موضوع قره باغ خواند که با توافق آتش بسی که در مسکو بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان امضا شد و بعد از درگیری‌ها بین دو کشور، هفت شهر جمهوری آذربایجان از اشغال ارمنستان آزاد شد.
پاک‌آیین با ذکر این نکته که دو موضوع در مقطع کنونی دارای اهمیت است، خاطرنشان کرد: «مسئله اول بحث حل مناقشه قره باغ به صورت کامل است؛ هنوز وضعیت منطقه قره‌باغ به مرکزیت خان‌کندی مشخص نیست و اگرچه این منطقه در چارچوب تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان قرار دارد، اما هنوز وضعیت روشن نشده و معلوم نیست که چه زمانی این منطقه به جمهوری آذربایجان برخواهد گشت و رژیم حقوقی حاکم بر قره‌باغ چگونه خواهد بود. آیا جمهوری خودمختار با اختیارات کامل و یا یکی از استان‌های جمهوری آذربایجان خواهد بود؟»
* تا وضع قره‌باغ مشخص نشود سایه جنگ بر منطقه حاکم است
به گفته وی تا زمانی که وضعیت قره‌باغ مشخص نباشد، همچنان سایه جنگ بر منطقه حاکم است و احتمال دارد در مقاطعی یا دولت ارمنستان سیاست‌های خود را عوض و تجدید قوا کرده و مجددا به آذربایجان حمله کند و یا جمهوری آذربایجان به خاطر مطالبات مردم آن کشور برای آزادی قره‌باغ، مجبور شود دوباره به اقدام نظامی دست بزند و به دنبال بازگرداندن قره‌باغ به کشور خود از طریق نظامی‌گری باشد.
سفیر پیشین ایران در جمهوری آذربایجان افزود: «این مسائل باعث می‌شود نه تنها سایه جنگ بر سر این منطقه کماکان وجود داشته باشد، بلکه برخی مفاد توافق مسکو نیز اجرا نشود. مثل کریدورهایی که پیش بینی شده باید باز شود، از جمله کریدور خان کندی به ارمنستان از مسیر لاچین و یا کریدوری که نخجوان را به منطقه مرکزی جمهوری آذربایجان متصل می‌کند، وضعیت این کریدورها مشخص نیست. اگرچه گفته شده نیروهای حافظ صلح روسیه می‌توانند نقش تاثیرگذاری در زمینه راه اندازی این کریدور داشته باشند، ولی به نظر نمی‌رسد روسیه به تنهایی و بدون موافقت جمهوری آذربایجان و ارمنستان بتواند این کار را به خوبی پیش ببرد.»
پاک آیین در ادامه این گفت‌وگو بر حل مناقشه قره باغ تأکید کرد و گفت: «مناقشه قره‌باغ باید حل شود و به اعتقاد من یکی از اهداف سفر آقای ظریف به این کشورهای درگیر یعنی جمهوری آذربایجان و ارمنستان و همچنین کشورهای صاحب‌نفوذ در منطقه مثل روسیه و ترکیه برای مذاکره درباره چگونگی پایان مناقشه قره باغ است.»
* مناقشه بدون بازگرداندن قره‌باغ به جمهوری آذربایجان حل نمی‌شود
وی خاطرنشان کرد: «این مناقشه در طول ۲۰ و چند سالی که وجود داشته، مانع توسعه اقتصادی دو کشور ارمنستان و جمهوری آذربایجان و به خصوص ارمنستان شده و آثار ناشی از وجود این درگیری در منطقه قره باغ و ارمنستان موجب شده این دو منطقه با مشکلات جدی اقتصادی مواجه باشند و واقعیت‌های موجود نشان می‌دهد که این مناقشه بدون بازگرداندن قره‌باغ به جمهوری آذربایجان حل نمی‌شود.»
پاک‌آیین گفت: «معتقدم اگر ارمنستان واقعیات منطقه را بپذیرد و به دنبال این باشد که مرزهای جغرافیایی تغییری نکند و قره‌باغ در اختیار آذربایجان قرار بگیرد، روابط اقتصادی ارامنه و آذری‌ها و ارمنستان و آذربایجان برقرار می‌شود، این موضوع خود به خود در حل مشکلات سیاسی ارمنستان و ترکیه نیز مؤثر خواهد بود و همه کشورها از استقرار صلح کامل در منطقه بهره می‌برند و چه‌بسا نوعی همکاری منطقه‌ای بین ایران، ترکیه، ارمنستان، جمهوری آذربایجان، گرجستان و روسیه در سایه استقرار صلح کامل محقق شود که این تحول به نفع همه کشورهای منطقه است.»
* نباید مرزهای جغرافیایی تغییر کند و نباید کشوری در این منطقه تجزیه شود
سفیر اسبق ایران در جمهوری آذربایجان با بیان اینکه جمهوری اسلامی ایران با دو کشور ارمنستان و جمهوری آذربایجان رابطه بسیار خوبی دارد و تمایل دارد این روابط به همین شکل خوب ادامه یابد، اظهار داشت: «ایران در عین حال معتقد است نباید مرزهای جغرافیایی تغییر کند و نباید کشوری در این منطقه تجزیه شود، ولذا در این مسیر آقای ظریف مذاکرات خود را با مقامات این کشورها ادامه خواهد داد.»
* بازسازی مناطق آزادشده
پاک‌آیین دومین هدف سفر ظریف به این منطقه و خصوصاً جمهوری آذربایجان را بازسازی مناطق آزادشده از اشغال ارمنستان بیان کرد و گفت: «هفت شهر جمهوری آذربایجان آزاد شده است؛ چهار شهر در مجاورت ایران و در کنار رود ارس قرار دارند و فاصله برخی از این شهرها با ایران حدود یک کیلومتر و شاید کمتر است و سه شهر نیز با فاصله اندکی از مرزهای جمهوری اسلامی قرار دارند و جمهوری آذربایجان برای تثبیت موقعیت این شهرها و تثبیت پیروزی‌های خود نیاز به بازسازی این هفت شهر و بازگرداندن حدود یک میلیون آواره و اهالی این شهرها به این هفت شهر دارد.»
وی با بیان اینکه در حوزه بازسازی، کشورهای مختلفی می‌توانند به جمهوری آذربایجان کمک کنند، اظهار داشت: «ایران امن‌ترین، اقتصادی‌ترین و نزدیک‌ترین کشور به این منطقه است و ما ظرفیت‌ها و مزیت‌های بسیار زیادی برای بازسازی مناطق آزادشده جمهوری آذربایجان در اختیار داریم.»
سفیر اسبق ایران در باکو با ذکر این نکته که در حوزه فنی و مهندسی و انجام امور عمرانی و سازندگی نظیر ساخت مسکن، جاده، سد و هر چیزی که در حیطه بازسازی قرار بگیرد، نیروی انسانی توانمندی در ایران وجود دارد، خاطرنشان کرد: «ما در کشورهای مختلفی فعالیت داشتیم. به عنوان نمونه در اوایل فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی به سازندگی ترکمنستان بسیار کمک کردیم و همچنین در برخی از شهرهای دیگر در جمهوری آذربایجان و ارمنستان دارای این تجربه هستیم و از آن زمان بیست و چند سال می‌گذرد و تجربیات ما نیز بیشتر شده است.»
* توانمندی شرکت‌های پیمانکاری ایرانی
این تحلیلگر مسائل منطقه همچنین گفت: «علاوه بر این با توجه به توان فنی و مهندسی ایران، شرکت‌های پیمانکاری ایران می‌توانند با قیمت رقابتی و کیفیت خوب و قابل رقابت در شهرهای آذربایجان حضور یافته و اقدام به بازسازی کنند.»
به گفته پاک‌آیین، جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان می‌توانند در زمینه برق‌رسانی، گازرسانی و استفاده از نیروگاه‌هایی که در کنار سد خداآفرین احداث شده، مشارکت داشته باشد.
وی با ذکر این نکته که شهرهای آزادشده نیاز به مواد غذایی و محصولات و تولیدات بهداشتی دارند که به راحتی می‌توانند از طریق ایران از استان‌های چهارگانه مجاور جمهوری آذربایجان شامل آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و اردبیل و گیلان خریداری و تأمین کنند، گفت: «در حوزه ترانزیت هم خط آهن رشت - آستارا مهم است. در چهاردهمین کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی در تهران بحث آن باز مطرح و دستور اجرای آن توسط رئیس جمهور داده شد که کار احداث راه آهن در منطقه رشت - انزلی باید سریعاً شروع شود، از این مسیر ترانزیتی هم جمهوری آذربایجان می‌تواند برای دستیابی به خلیج فارس استفاده کند و هم ما می‌توانیم از آن برای دستیابی به دریای سیاه در گرجستان بهره ببریم.»
پاک‌آیین برگزاری چهاردهمین نشست کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی ایران و جمهوری آذربایجان را که اخیراً در تهران برگزار شد برای دو کشور بسیار مهم خواند و افزود: «در این نشست سرفصل‌های همکاری‌ها مشخص شد و احتمالاً در سفر آقای ظریف مراحل اجرایی پروژه‌هایی که مورد توافق قرار گرفته در دستورکار قرار دارد و مسیرهای اجرایی کار را مشخص می‌کنیم.»
* وزارت صمت نظارت کند
پاک‌آیین نقش بخش‌های خصوصی ایران را در امر بازسازی بسیار مهم برشمرد و با ابراز امیدواری نسبت به مشارکت شرکت‌های معتبر ایرانی در این فرایند، هشدار داد: «البته باید وزارت صمت (صنعت، معدن و تجارت) و نهادهای دیگر نظارت داشته باشد تا شرکت‌های غیر معتبر با انگیزه سودجویی وارد این عرصه نشوند، چرا که اگر این‌گونه شود، باعث خواهد شد رقبای ما در منطقه جای ما را بگیرند.»
سفیر پیشین ایران در باکو همچنین در این گفت‌وگو سفر ظریف را هم برای ایجاد ثبات در منطقه و هم برای دائمی‌کردن موافقت‌نامه صلح در حوزه قره‌باغ و همچنین در مورد بحث مشارکت ایران در امر بازسازی جمهوری آذربایجان حائز اهمیت خواند و افزود: «من آینده این مشارکت را کاملاً روشن می‌بینم.»
وی درباره موضع ایران در خصوص مناقشه قره‌باغ نیز گفت: «جمهوری اسلامی ایران از سال ۱۹۹۱ میلادی و از آغاز درگیری‌ها از تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان حمایت و با تجزیه‌شدن جمهوری آذربایجان مخالفت کرده است. ما هیچ‌گاه طالب این نبودیم که قره‌باغ از این کشور جدا شود و بارها در مقاطع مختلف این موضع ما به صورت رسمی اعلام شده و به‌طور خاص، در سازمان ملل و سازمان همکاری‌های اسلامی ثبت شده و به‌ویژه در سازمان همکاری اسلامی، بانی قطعنامه‌هایی بودیم و همیشه حمایت کردیم.»
پاک‌آیین افزود: «در مقطع اخیر نیز در همان ابتدای درگیری‌ها اعلام کردیم از تمامیت ارضی آذربایجان حمایت می‌کنیم، ولی بعد از اینکه احساس شد جمهوری آذربایجان در این مقطع مصمم‌تر از همیشه است که سرزمین‌های خود را آزاد کند، ایران هم قوی‌تر وارد صحنه شد و مواضع خود را اعلام کرد و نقطه عطف این مواضع بیانات مقام معظم رهبری بود که فرمودند شهرهای اشغالی باید آزاد شود و مرزهای جغرافیایی تغییر نکند که در مفاد موافقت‌نامه مسکو نیز این مسائل رعایت شد و البته موضوع قره باغ هنوز لاینحل مانده که باید چاره‌ای برای آن اندیشیده شود.»
* چرا طرح ایران مورد پذیرش ارمنستان قرار نگرفت؟
پاک‌آیین همچنین درباره اینکه گفته می‌شود ایران در ارائه طرح خود قدری تعلل کرد و روسیه عملاً در این زمینه ابتکار عمل را به دست گرفت، گفت: «ما باید به ظرفیت‌های کشورها برای میانجیگری در موضوع قره‌باغ توجه کنیم. در میان کشورهایی که مطرح هستند مثل ایران، روسیه و ترکیه بیشترین ظرفیت را برای میانجیگری، روسیه دارد و علتش این است که روسیه از دوره قبل از فروپاشی، یک روابط تنیده‌ای با کشورهایی مثل آذربایجان و ارمنستان داشته و همچنان دارای نفوذ در این دو کشور است و هر دو کشور میانجیگری روسیه را می‌پذیرند؛ مضافاً بر اینکه روسیه یکی از رؤسای گروه مینسک است و به‌طور ذاتی هم این وظیفه میانجیگری را دارد و به طور طبیعی ظرفیت روسیه در این موضوع به مراتب بیش از ترکیه و ایران است.»
وی تأکید کرد: «ایران بعد از روسیه این ظرفیت را داراست که آن هم به خاطر اینکه هم با ارمنستان و هم با جمهوری آذربایجان دارای رابطه است، ولی ظرفیت آن به اندازه روسیه نیست. اینکه دو طرف درگیر یعنی آذربایجان و ارمنستان به مسکو رفتند و توافق را پذیرفتند، یک اقدام غیرمعمول و غیرمتعارفی نیست و قابل انتظار هم بود که نهایتاً با میانجیگری روسیه این مسئله به یک مرحله‌ای برسد و کشورهای دیگر مثل ایران در مرحله بعدی قرار داشتند. ترکیه هم به دلیل اینکه با ارمنستان رابطه ندارد، شانسی برای میانجیگری نداشت.»
پاک آیین گفت: «علت اینکه طرح ما مورد پذیرش ارمنستان قرار نگرفت این بود که ما در طرح خود از تمامیت ارضی آذربایجان حمایت کرده و حتی خواهان بازگشت قره‌باغ به آذربایجان بودیم، ولی روسیه پذیرفت هفت شهر به جمهوری آذربایجان بازگردد، ولی موضوع قره‌باغ را مبهم و حل‌نشده نگه داشت تا ببیند در آینده چه اتفاقی خواهد افتاد.»