در ادامه تعقیب و سرکوب عناصر حزب کارگران کردستان (پ ک ک)، ارتش ترکیه عملیات جدید خود موسوم به «پنجه عقاب ۲» را بامداد چهارشنبه 22 بهمن 99 در منطقه «سنجار» در شمال اقلیم کردستان عراق آغاز کرد.
«رجب طیب اردوغان» رئیس جمهوری ترکیه در سوم بهمن ماه درباره اجرای عملیات نظامی در منطقه «سنجار» در استان نینوا در شمال غربی عراق هشدار داده و گفته بود که ممکن است کشورش راسا برای اخراج عناصر پ ک ک در منطقه سنجار دخالت نظامی کند.
این عملیات در منطقه کوهستانی مهمی به نام «گارا» انجام شده که از لحاظ جغرافیایی در منطقه «بهدینان» در قلمرو تحت امر بارزانی در اقلیم کردستان عراق قرار دارد. این در حالی است که اصلی ترین مقرهای پ ک ک، در کوهستان قندیل و در قلمرو خاندان طالبانی واقع شده است.
درحالی که دولت عراق و اقلیم کردستان این کشور هنوز موضعگیری رسمی درقبال این عملیات ترکیه نکرده اند، «ابراهیم قالن» سخنگوی رئیس جمهوری ترکیه ادعا کرد که عملیات نظامی ترکیه در شمال عراق علیه عناصر پ ک ک و با هماهنگی بغداد و اربیل انجام شده است.
وی در ادامه گفت که ترکیه از توافق «سنجار» میان بغداد و اربیل در باره اخراج کامل نیروهای پ ک ک از سنجار استقبال می کند. سخنگوی رئیس جمهوری ترکیه افزود که سنجار گام نخست و تنها یک آغاز برای پایان دادن به حضور عناصر پ ک ک در عراق است و ترکیه از آن استقبال کرده است.
وزارت دفاع ترکیه نیز در بیانیه ای اعلام کرد که اقدام نظامی در چارچوب عملیات موسوم به «پنجه عقاب ۲» در شمال عراق، به کشته شدن ۳۳ عنصر از جمله دو مسئول ارشد پ ک ک ترکیه در شمال عراق منجر شد.
ترکیه و پ ک ک از دهه ۸۰ قرن میلادی گذشته با هم می جنگند و بر اساس برخی گزارش ها، درگیری های دو طرف تاکنون بیش از ۴۰ هزار کشته داشته است.
وی در این سفر، جداگانه با وزیر دفاع، نخست وزیر و رئیس جمهوری عراق در بغداد و نیز مقامات اقلیم در اربیل دیدار و گفت وگو کرد.
پیشنیه
حملات ترکیه به مناطق شمال عراق به بهانه سرکوب عناصر پ ک ک سابقه طولانی دارد. آخرین بار ترکیه در دو عملیات نظامی پیاپی در تاریخ ۱۵ و ۱۷ ژوئن سال گذشته میلادی حملات گسترده‌ای را در شمال عراق برای سرکوب عناصر حزب کارگران کردستان آغاز کرد. ترکیه در عملیات نخست خود از جنگنده‌های اف- ۱۶ بهره برد و مواضع حزب کارگران در ارتفاعات «قندیل» در شمال عراق را مورد هدف قرار داد. وزارت دفاع ترکیه این عملیات را که فقط جنگنده‌های ترکیه در آن مشارکت داشته و بیش از ۵۰۰ مقر پ ک ک در شمال عراق را هدف قرار داده‌اند، «چنگال عقاب» نامید.
مرحله دوم این عملیات با عنوان «پنجه ببر» با ورود زمینی نیروهای ارتش ترکیه به بخش‌هایی از شمال عراق در منطقه «هفتانین» آغاز شد. بنابر اعلام وزارت دفاع ترکیه، نیروهای تکاور این کشور در این عملیات مشارکت داشته و اقدام به هلی‌برن نیرو در داخل خاک عراق کرده تا مخفیگاه‌ها و مواضع پ.ک.ک را نابود کنند. به گفته ستاد فرماندهی مشترک عراق، مناطق مورد حمله سنجار، مخمور، الکویر و اربیل تا شهر الشرقاط بوده و جنگنده‌های ترکیه تا عمق ۱۹۳ کیلومتری، حریم هوایی عراق را نقض کرده و اقدام به هدف قرار دادن برخی از اردوگاه‌های آوارگان کرده‌اند. رسانه‌های عراقی هم گفته‌اند که نیروهای زمینی ترکیه تا عمق ۸۰ کیلومتری خاک عراق نفوذ داشتند.
موقعیت و اهمیت سنجار
منطقه سنجار یا «شنگال»، در غرب استان نینوی به مرکزیت شهر موصل، قرار دارد و اکثر ساکنان آن کردهای ایزدی هستند. طی سال های گذشته در سایه نبود نیروهای عراقی در این منطقه، پ ک ک از سنجار به عنوان مکانی برای فعالیت های خود استفاده کرده است.
نیروهای شبه نظامی پ ک ک بیشتر در کوه‌های قندیل شمال عراق حضور دارند، اما از نیمه‌های سال ۲۰۱۴ در پی درگیری آنها با داعش و بیرون راندن افراط گرایان اسلامی از سنجار، در این مناطق نیز پایگاه ایجاد کرده‌اند.
سنجار از لحاظ سیاسی، یکی از مناطق مورد منازعه در خاک عراق است که از لحاظ شیوه اداره و قرار گرفتن یا قرار نگرفتن در شمول قلمرو اداری دولت مرکزی و اقلیم کردستان، تکلیف آن روشن نشده است.
مقامات ترکیه بارها درباره تبدیل شدن این منطقه به قندیل دوم (کوهستانی در نزدیکی مرزهای ایران، عراق و ترکیه و محل استقرار عناصر پ ک ک) هشدار داده اند.
نگرانی های ترکیه به همراه نگرانی های حکومت منطقه کردستان عراق و دولت فدرال این کشور در مورد فعالیت های پ ک ک در سنجار باعث شد که پاییز امسال، اربیل و بغداد بر سر اخراج گروه های تروریستی از جمله پ ک ک از این منطقه و استقرار نیروهای فدرال و پیشمرگه در آن جا به توافق برسند.
طی سفر الکاظمی به ترکیه و بعد از آن سفر «خلوصی آکار»، وزیر دفاع ترکیه به بغداد مقامات دو کشور بر ضرورت مقابله با تهدید‌های امنیتی از خاک یکدیگر تأکید کردند.
طی هفته گذشته نیروهای اطلاعات ترکیه (میت) یکی از سرکرده های پ.ک.ک را در منطقه سنجار عراق بازداشت و به داخل ترکیه منتقل کردند. هم اکنون نیروهای ترکیه با عناصر این گروهک در منطقه «گارا» عراق به شدت درگیر هستند.
سنجار که در دوران حملات وحشیانه گروه تروریستی داعش، شاهد کشتار صدها انسان مظلوم و ربوده شدن صدها زن و دختر بی دفاع بود، پس از شکست داعش، با مشکل دیگری روبه رو شد که همانا حضور غیرقانونی عناصر پ ک ک در این منطقه بود.
ترکیه به ویژه در طول دو سال اخیر به حملات زمینی و هوایی موسوم به پنجه ببر و پنجه عقاب در شمال عراق دست زده که با واکنش شماری از مسئولان و جریان های سیاسی عراقی حتی اتحادیه عرب روبه رو شده و بارها نقض حاکمیت عراق و حملات هوایی و توپخانه ای ترکیه به شمال این کشور را محکوم کرده و خواهان پایان دادن به آن و برچیدن پایگاه های نظامی ترکیه در شمال عراق شده اند.
اهداف ترکیه
طبق اعلام رسمی، دلیل اصلی حمله ترکیه استفاده گروه تروریستی پ ک ک از این منطقه برای اقدامات تروریستی در داخل ترکیه است. در واقع هدف راهبردی ارتش ترکیه، قطع خط ارتباطی تردد نیروهای پ ک ک بین کوهستان قندیل و نقاط ورودی شمال سوریه و ترکیه است.
نیروهای پ ک ک، معمولا شبانه از کوهستان قندیل، پس از طی مسافتی طولانی و طی چند شبانه روز، به گارا می روند و از آنجا نیز راهِ سنجار را در پیش می گیرند و به این ترتیب زنجیره انتقال دستور و نیرو بین شورای رهبری پ ک ک در کوهستان قندیل، با سنجار، شمال سوریه و مناطق کردنشین سوریه برقرار می شود.
به همین دلیل، ارتش ترکیه قصد دارد با قطع این زنجیره، کاری کند که نیروهای پ ک ک در قندیل منزوی بمانند و راهی برای کمک به نیروهای پ ک ک در شمال سوریه باقی نماند.
اما اردوغان اهداف پنهان دیگری را هم دنبال می کند. وی تلاش دارد که با انجام این گونه اقدامات یک طرفانه و برتری جویانه، ضمن توسعه نفوذ در کشور همسایه، جایگاه از دست رفته خود را در منطقه و صحنه جهانی بدست آورد.
در این راستا روزنامه فرانسوی لوفیگارو در گزارشی به طرح های رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه در سال ۲۰۲۱ اشاره کرده و از این سال به مثابه سال توسعه منطقه ای اردوغان یاد کرده و چنین آورده است:
رجب طیب اردوغان به طرح‌های توسعه طلبانه خود ادامه خواهد داد و سال ۲۰۲۱ به مثابه سال توسعه اقلیمی برای رئیس جمهوری خواهد بود که دخالت های نظامی کشورش در سال ۲۰۲۰ در سوریه، لیبی و قفقاز وی را به وجد آورده است و به دنبال گشودن جبهه جدیدی در خاورمیانه است. اردوغان به عراق چشم دارد و مانعی هم در برابر خود نمی بیند. ترکیه به حملات عادی به مناطق کردنشین در شمال عراق اکتفا نخواهد کرد. لذا احتمال این که ترکیه عملیات بزرگی در ماه های آینده انجام دهد و اراضی عراق را اشغال کند و پایگاه‌های نظامی دائمی به بهانه پاکسازی منطقه مرزی میان ترکیه و عراق از «پ ک ک» ایجاد کند، وجود دارد.
واکنش عراق
حملات ترکیه غالبا از سوی مقامات عراقی محکوم می شود. با این حال، مصطفی الکاظمی، نخست وزیر عراق شخصا نسبت به این عملیات و نیز عملیات های گذشته ترکیه موضع روشنی نگرفته است؛ امری که از یک سو اعتراض برخی جریانات و نمایندگان مجلس عراق را برانگیخته و از سوی دیگر سبب شده برخی کارشناسان به این باور برسند که عملیات ترکیه در هماهنگی پنهانی با بغداد صورت گرفته است.
از طرفی، «هادی العامری» رئیس ائتلاف «الفتح» عراق از وجود اطلاعات تایید شده ای مبنی بر قصد ارتش ترکیه برای حمله به کوهستان «سنجار» در استان نینوا در شمال غربی عراق خبر داد.
العامری تاکید کرد دولت ترکیه باید از این اقدامات خصمانه دست بکشد زیرا نه تنها به منافع دو کشور خدمت نمی کند بلکه تاثیری زیادی بر روابط بین المللی می گذارد.
وی افزود: انتظار داشتیم که دولت ترکیه به طور کامل از خاک عراق اعم از منطقه «بعشیقه» یا نوار مرزی که اخیرا اشغال کرده است، عقب نشینی کند؛ نه اینکه به اشغالگری بیشتری اقدام کند.
رئیس ائتلاف الفتح عراق تاکید کرد که نیروهای مسلح عراق و حشد الشعبی و دستگاه های امنیتی به یاری خداوند قادر به دفاع از خاک مقدس میهن هستند. از طرفی، جنبش النجباء به دولت این کشور هشدار داد چنانچه در مقابل حملات ترکیه به شمال عراق موضع نگیرد مقاومت خود دست به کار خواهد شد.
النجباء در واکنش به احتمال حمله ترکیه به منطقه سنجار عراق گفت: مواضع رسمی ضعیف و منافع گروهی تنگ‌نظرانه باعث شده است که کشور به عرصه‌ای برای نقض حاکمیت عراق و تجاوزگری از هر سمت و کشوری تبدیل شود.
النجباء در بیانیه خود تأکید کرد در صورت سکوت دولت، مردم و مقاومت عراق موضع مشخص خود را که توان مقابله با اشغالگران و پس زدن آنها دارند، اتخاذ خواهند کرد.
محدودیت های عراق برای واکنش به حملات ترکیه
ضعف دولت مرکزی: برخی ناظران به ضعف دولت عراق با توجه به چالش های متعدد داخلی از جمله تشتت در میان جریانات سیاسی، ضعف اقتصادی، حضور آمریکایی ها در عراق و…اشاره کرده و دولت بغداد را حتی اگر نسبت به تحرکات ترکیه در شمال عراق اعتراض جدی داشته باشد، در موقعیتی ارزیابی نمی کنند که توان پاسخ قاطع به آنکارا را داشته باشد.
در واقع، دولت عراق در سال های پساصدام با مجموعه ای از چالش های سیاسی، امنیتی و اقتصادی روبه رو بوده است. با ظهور داعش و تسلط سرزمینی آن بر بخش هایی از خاک عراق، توان دولت مرکزی برای برقراری روابطی متعادل با همسایگان کاهش یافت. در چنین شرایطی، ترکیه آزادی بیشتری برای عملیات نظامی در شمال عراق و طرح ادعا درباره موصل پیدا کرد. به همین دلیل واکنش ها معمولا محدود به محکومیت زبانی است.
تفاهم نامه 1983: شاید مهم‌ترین محدودیت دولت عراق در واکنش به حملات ترکیه، تفاهم‌نامه بین بغداد و آنکارا در سال ۱۹۸۳ است که به موجب آن ترکیه می‌تواند در صورت وجود هرگونه تهدید از داخل خاک عراق، تا عمق ۱۰ تا ۱۵ کیلومتری، عوامل تهدید در خاک عراق را مورد تعقیب قرار دهد.
نظام جدید عراق نسبت به این تفاهم نامه که در دوره حزب بعث امضا شد، ملاحظاتی داشت؛ ازجمله اینکه عملیات های ترکیه در داخل خاک عراق یک جانبه و بدون اجازه دولت عراق بود. لذا اکتبر ۲۰۰۷ نیز توافق امنیتی جدیدی بین دو طرف امضا شد که طبق آن ترکیه مجاز است با هماهنگی عراق به تعقیب عناصر پ.ک.ک در خاک این کشور بپردازد.
از این منظر، اگر ترکیه با موافقت دولت بغداد اقدام به عملیات علیه پ ک ک کند، بغداد اعتراضی نخواهد داشت و اگر در سطح رسمی این گونه حملات محکوم می شود، یا به دلیل حفظ ظاهر است و یا مربوط به تعدی ترکیه از مفاد توافق امنیتی است. برای نمونه ایجاد پایگاه و حضور ترکیه در شمال عراق یک امر غیرقانونی و مورد اعتراض دولت بغداد است. گفته می شود آنکارا حدود ۱۰ پایگاه نظامی در عمق خاک عراق دارد.
همسویی اقلیم با حملات ترکیه: دولت اقلیم با توجه به روابط حسنه با آنکارا و نیز تضادی که با پ ک ک دارد، با عملیات‌های ترکیه مخالفتی ندارد و این امر به نوبه خود به تلطیف واکنش دولت مرکزی نسبت به عملیات های ترکیه می انجامد.
اگر مخالفت و مبارزه ایران با شاخه ایرانی پ ک ک (پژاک) نیز اضافه شود، نوعی همگرایی و همکاری میان مخالفان پ ک ک در شمال عراق ایجاد شده و طبیعی است که از حجم واکنش دولت مرکزی علیه تحرکات آنکارا کاسته شود.
محدودیت‌های ژئوپلتیک و ژئواکونومیک: نکته مهم در مناسبات بغداد ـ آنکارا، عدم تمایل دولت مرکزی عراق نسبت به ایجاد تنش با همسایه شمالی خود می باشد. مبادلات اقتصادی و تجاری بین عراق و ترکیه حجم نسبتا بالایی دارد. به گفته سفیر ترکیه در بغداد حجم مبادلات تجاری و خدماتی عراق و ترکیه میان سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۹ بالغ بر ۱۱۱ میلیارد دلار بوده است. طبق گزارش سازمان مرکزی آمار ترکیه حجم مبادلات مالی دو کشور در سال 2020 به ۱۵ میلیارد و ۸۰۰ هزار دلار رسیده است. در واقع وابستگی بازار عراق به محصولات ترکیه، به نحوی موجب انفعال سیاسی این کشور در برابر آنکارا شده است.
علاوه بر این، عراق با ترکیه بر سر منابع آبی در دجله و فرات اختلاف دارد. ترکیه با اجرای طرح‌ها و پروژه‌ها و احداث سدهای متعدد، دبی (حجم) آب فرات را برای عراق (و نیز سوریه) کاهش داده و موجب اعتراض بغداد شده است. عراق خواهان ایجاد یک توافقنامه و تقسیم عادلانه بوده و این دو رود را بین المللی می خواند، در حالی که ترکیه آن ها را رودهای سرزمینی می داند.
این در حالی است که عراق در شرایط کنونی توان مقابله با ترکیه در مسئله آب را ندارد، زیرا منبع اصلی دجله و فرات در خاک ترکیه قرار دارد و از طرفی، به دلیل چالش های داخلی قادر به هماوردطلبی با آنکارا نیست، لذا در بسیاری از موارد ناچار به مماشات با همسایه توسعه طلب خود می باشد.
به این ترتیب عراق قدرت کنشگری بالایی در برابر ترکیه ندارد. توان کنشگری محدود را می توان به مجموعه ای از مؤلفه‌های سیاسی و اقتصادی یا عامل «دولت شکننده» مرتبط دانست. دولت‌هایی که سطحی از شکنندگی در محیط داخلی خود دارند، از توانایی کنشگری محدودتری در محیط پیرامونی خود برخوردار خواهند بود و عراق نیز در چنین شرایطی قرار دارد.
جمع بندی و دورنما
تداوم عملیات های ترکیه علیه عناصر پ ک ک در شمال عراق موجب نگرانی هایی در داخل عراق و منطقه شده است، چرا که آنکارا فراتر از مفاد توافق دوطرف در سال 1983، به نقض حاکمیت همسایه جنوبی خود اقدام نموده و به نظر می آید اردوغان رئیس جمهور بلندپرواز این کشور اهداف دیگری را در عراق دنبال می کند. برپایی حداقل ده پایکاه نظامی در مناطق مختلف شمال عراق حاکی از این رویکرد جاه طلبانه اردوغان می باشد.
بنا بر دلایل مختلفی از جمله ضعف دولت مرکزی و عدم تمایل به تنش با ترکیه، شاهد انفعال دولت عراق در قبال حملات ترکیه هستیم. اگر هم تجاوزات ترکیه در سطح رسمی محکوم می شود، اما بغداد قدرت بازدارندگی برای منع ترکیه از ادامه حملات نداشته و در عین حال طبق توافقات نانوشته نسبت به سرکوب عناصر پ ک ک اعتراضی ندارد و بلکه همسویی نشان می دهد.
با این وضعیت می توان پیش بینی کرد حملات و اجرای عملیات های مختلف زمینی و هوایی در شمال عراق توسط ارتش ترکیه استمرار خواهد یافت. موضع قاطع بغداد همانند آن چه از زبان برخی گروه های مقاومت صادر شده است، دست کم باعث می شود ترکیه نسبت به حملات بی محابا و نقض حاکمیت عراق، احتیاط بیشتری به خرج بدهد.