در روزهای اخیر و با تشدید درگیرهای نظامی در اوکراین، یکی از کشورهایی که موضع سختی در برابر دولت روسیه گرفته و ناتو را به انفعال محکوم کرده، ترکیه و شخص رجب طیب اردوغان است. پرسش اصلی این است که به رغم مبالات 23 میلیارد دلاری میان روسیه و ترکیه، چرا مواضع رسمی آنکارا در جهت حمایت از اوکراین و محکومیت حمله نظامی روسیه است؟
به باور برخی از کارشناسان روابط بین‌الملل همپوشانی زیادی در منافع سیاسی و اقتصادی ترکیه و اوکراین وجود دارد. پس از انقلاب رنگی در سال 2004، اوکراین بحران‌های سیاسی و آشفتگی‌های داخلی زیادی را تجربه کرده است. در پایان یک روند دشوار که ده سال به طول انجامید، در سال 2014 در معرض حمله روسیه قرار گرفت و کریمه را از دست داد. درگیری بین نیروهای امنیتی اوکراین و شبه نظامیان طرفدار روسیه و تحت حمایت در منطقه ادامه داشت تا اینکه در روزهای اخیر شاهد درگیری نظامی بین روسیه و اوکراین هستیم.
ژئوپلیتیک اوکراین
این واقعیت که مبارزه برای نفوذ در اوکراین توسط مثلث روسیه-اتحادیه اروپا-ایالات متحده، که بیش از ده سال است ادامه دارد، در واقع نشان می‌دهد که اوکراین چقدر مهم است که در راس این اهمیت موقعیت ژئوپلیتیکی آن قرار دارد. جغرافیا به عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل شکل دهنده سیاست دولت‌ها در عرصه بین المللی به شمار می‌رود در واقع جمله ناپلئون که «جغرافیا سرنوشت کشورها را تعیین می‌کند» این وضعیت را به بهترین شکل توضیح می‌دهد.
روابط اوکراین و ترکیه از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی پیشرفت خوبی داشته است. البته دلایل زیادی برای این امر وجود دارد. اوکراین بعنوان کشور ساحلی دریای سیاه برای ترکیه از نظر ژئوپلیتیکی برای امنیت دریای سیاه مهم است. اینکه بیشتر گازی که ترکیه از روسیه خریداری می‌کند از طریق خط عبوری از اوکراین به ترکیه می‌رسد، اهمیت موقعیت ژئوپلیتیکی این کشور را نشان می‌دهد. از این نظر، اوکراین برای روسیه، ایالات متحده و اتحادیه اروپا بسیار مهم است. با این حال، اهمیت اوکراین تنها در انحصار قدرت‌های بزرگ نیست، بلکه اوکراین از بسیاری جهات برای ترکیه از نیز اهمیت بالایی برخوردار است و شتاب فزاینده روابط دوجانبه بین دو کشور به ویژه در سال‌های اخیر به خوبی نشان دهنده این وضعیت است.
منافع مشترک؛ از کریمه تا اقتصاد
ترکیه برای دهه‌هاست که با اتحادیه اروپا مذاکره می‌کند و عضو ناتو است، از همین روی از سیاست‌های پیوستن اوکراین به اتحادیه اروپا و ناتو حمایت می‌کند. دو کشور روابط دوجانبه خود را در زمینه نظامی نیز توسعه می‌دهند. با این حال، روابط در زمینه نظامی تنها به سطح دوجانبه محدود نمی‌شود و دریای سیاه با کشورهای ساحلی همکاری نظامی گسترده دارند.
از سوی دیگر، تاتارهای کریمه از مهم‌ترین عناصری هستند که روابط دو کشور را نزدیک می‌کند. در واقع تاتارهای کریمه که روابط خویشاوندی با ترکیه دارند به عنوان پل ارتباطی بین دو کشور عمل می‌کنند. بنابراین ترکیه الحاق کریمه به روسیه را به رسمیت نمی‌شناسد و به دفاع از تمامیت ارضی اوکراین و حقوق مردم تاتار کریمه در برابر روسیه ادامه می‌دهد.
یکی دیگر از عوامل مهم بین دو کشور روابط اقتصادی است. بر اساس داده‌های رسمی، حجم تجارت سالانه بین دو کشور نزدیک 4 میلیارد دلار بوده و همچنین مجموع سرمایه گذاری حدود 600 شرکت ترکیه‌ای فعال در اوکراین بیش از 2 میلیارد دلار است. علاوه بر این، شرکت‌های پیمانکاری ترک فعال در اوکراین پروژه‌های بالایی دارند. این ارقام نشان می‌دهد که روابط اقتصادی دو کشور نیز از اهمیت فوق العاده‌ای برخوردار است. یکی دیگر از ابعاد آن نیز گردشگری است. بطوریکه پیش از کرونا سالانه بیش بین یک میلیون شهروند اوکراینی از ترکیه بازدید کردند و در این راستا، طرفین ویزا و گذرنامه را حذف کرده و راه را برای سفرهای متقابل تنها با کارت شناسایی هموار کرده‌اند.
روسیه؛ مخرج مشترک دو کشور
به نظر می رسد همپوشانی زیادی در منافع سیاسی و اقتصادی ترکیه و اوکراین وجود دارد که این امر ناگزیر طرفین را به هم نزدیکتر می‌کند. با این حال، باید توجه داشت که شتاب فزاینده روابط در دو سال‌های اخیر نیز تحت تأثیر بحران‌های دو کشور با روسیه بوده است. در سال 2014، اشغال کریمه توسط روسیه و سپس الحاق کریمه، مشکل امنیتی در دریای سیاه برای ترکیه ایجاد کرد. همچنین ترکیه با نادیده گرفتن روابط نزدیک بین تاتارهای کریمه و ترکیه، در کنار اوکراین در برابر حمله روسیه ایستاد.
حتی در سال ۲۰۱۵ و سرنگونی هواپیمای جنگی روسیه توسط ترکیه که به بحران عمیق بین ترکیه و روسیه منجر شد، اوکراین به عنوان الزامات منافع خود در کنار ترکیه قرار گرفت و اعلام کرد که آماده هر نوع همکاری است. بحران دو کشور با روسیه به تحکیم روابطی دوجانبه کمک کرد و هر سال در هم حال توسعه است.
اگرچه بحران بین ترکیه و روسیه برطرف شده است، اما بحران بین روسیه و اوکراین تشدید و در روزهای اخیر به درگیری نظامی منجر شده است. البته در این مقطع، روند روابط ترکیه با اوکراین وضعیت مطلوبی برای روسیه نیست. البته با وجود اختلافات اساسی در حوزه سیاست، همکاری اقتصادی مسکو و آنکارا در بالاترین سطح قرار دارد و زمانی که ترکیه نزدیک‌ترین رابطه را با اوکراین برقرار کرد، پروژه «ترک استریم» را امضا کرد که گاز روسیه را از طریق یک مسیر جایگزین به اروپا و اوکراین می‌رساند. نزدیکی ترکیه و اوکراین برای روسیه وضعیت مطلوبی نیست و در مقابل پروژه ترک استریم وضعیت مطلوبی برای اوکراین نیست، اما این وضعیت باعث نشد که روند روابط ترکیه و اوکراین به سمت واگرایی حرکت کند.
در مجموع میتوان اینگونه برداشت کرد که منافع اقتصادی، سیاسی و امنیتی بالایی بین ترکیه و اکراین وجود دارد و در مقابل شکاف سیاسی و امنیتی بالایی بین آنکارا و مسکو وجود دارد که باعث می‌شود ترکیه در کنار اوکراین قرار بگیرد. اما ترکیه نیز حاضر نیست مبادلات کالایی و انرژی خود با روسیه را قربانی این درگیری کند. شاید دلیل عدم مسدود کردن تنگه‌های بسفر و داردانل نیز ملاحظه منافع اقتصادی باشد که برای ترکیه و رجب طیب اردوغان عملگرا مهم‌تر از هر موضوعی است.