قبل از ورود به مفاهیم مربوط به، الزامات، راهکارها، راهبردها و سایر مباحث اقتصاد مقاومتی، لازم است ابتدا نگاهی اجمالی داشته باشیم به مؤلفه‌های تولید ثروت در سطح ایران و جهان و نیروهای درون زا و ظرفیتهای موجود و قابل دسترس کشور که بارها مورد تأکید رهبر معظم انقلاب اسلامی قرار گرفته است.
سهم کشورها از تولید ثروت جهانی:
بررسي‌های کلی شرایط اقتصادی جهان گوياي آنست که به رغم تمام تلاش‌های صورت گرفته از سوی کشورهای در حال توسعه، در مجموع سهم سرمايه‌هاي انساني و اجتماعي در توليد ملی کشورهایی مانند؛ کشور ما بسیار اندك است، به‌گونه‌اي كه از مجموع کشورهای جهان، 63 كشور صادر كننده مواد خام (عمدتا جهان سومی) با برخورداري از 36% منابع انساني، 20% امكانات فيزيكي و 44% از منابع طبيعي، فقط 6/4% از توليد ثروت جهاني و از 100 كشور در حال توسعه از جمله ايران با 56% منابع انساني، 16% امكانات فيزيكي و 28% از منابع طبيعي حدود 9/15% از توليد ثروت جهاني را به خود اختصاص داده‌اند و متقابلا 29 كشور صنعتي (توسعه يافته) با 67% منابع انساني، 16% امكانات فيزيكي و 17% منابع طبيعي، بيش از 6/79% توليد ثروت جهاني را از آن خود ساخته‌اند.
همانگونه که اشاره شد، در کشوری مانند؛ ژاپن نیز، منابع طبیعی به عنوان یکی از سه عامل اصلی تولید ثروت، فقط 2% از منابع را بخود اختصاص داده است، اما این مشکل مانع کار ژاپنی‌ها نشده و آنها توانسته‌اند با تقویت دو عامل دیگر یعنی امکانات فیزیکی با 18% سهم و به ویژه منابع انسانی (علم و دانش نیروهای متخصص و ماهر) با 80% سهم، نه تنها شکاف ناشی از فقدان منابع طبیعی را برطرف نمایند، بلکه به یکی از چهار قدرت اول اقتصادی جهان تبدیل شوند. به گونه‌ای که در حال حاضر علاوه بر درآمد حاصل از صادرات محصولات پیشرفته صنعتی، صدور علم و تکنولوژی نیز، یکی از مهمترین عوامل تولید ثروت در این کشور محسوب می‌شود.
مؤلفه‌ها، ظرفیت‌ها و منابع موجود و قابل دسترس برای تولید ثروت در ایران:
الف- ثروت‌های معنوی: جمهوری اسلامی ایران از نظر نیروی انسانی، مبانی اعتقادی، ارزش‌های فرهنگی، پیشینه تاریخی، الگوهای اجتماعی و مؤلفه‌های سیاسی، در ابعاد مختلف داخلی و خارجی دارای مزیت‌های برتری‌ساز فراوانی است که مهمترین پشتوانه برای دارائی‌های مالی به شمار می‌روند.
به عنوان مثال؛ نیروی جوان و مستعد و همچنین نهادینه شدن فرهنگ کار و تلاش و حتی کسب سود با نیت قربت‌االی‌الله و برای جلب رضایت الهی، مبنا قرار گرفتن کار جهادی و ادای تکلیف در فرآیند انجام فعالیت‌ها از جمله؛ فعالیت‌های اقتصادی، کسب رزق و روزی حلال، حرمت ربا در تجارت و معاملات بین مسلمانان و سایر ارزش‌های اسلامی مشابه، نمونه‌هایی از ثروت‌های معنوی عرصه کسب و کار و تجارت در ایران اسلامی به‌شمار می‌روند.
ب- ثروت‌های مادی: اکثر کشورهای جهان با محدودیت جدی در منابع و مؤلفه‌های تولید ثروت مواجه‌اند و در تعداد زیادی از آنها مالیات تنها منبع درآمد محسوب می‌شود و همانگونه که اشاره شد برخی از کشورها مانند؛ ژاپن نیز از نظر منابع طبیعی در ردیف فقیرترین کشورهای جهان قرار دارند، اما جمهوری اسلامی ایران با عنایت خداوند منان از معدود کشورهایی است که تقریباً از همه مؤلفه‌های تولید ثروت برخوردار است.
بی‌شک این ودیعه‌های الهی که در ادامه مورد اشاره قرار خواهد گرفت، بیانگر نقش و رسالتی است که مردم ایران اسلامی به‌عنوان پرچمدار مبارزه با استکبار و در مسیر الگوسازی و هدایت نسل بشر به سوی ارزش‌های انسانی و تکامل و تعالی بشریت و کمک به ایجاد عدالت و استقرار صلح و امنیت در سطح جهان بر عهده گرفته‌‌اند.
مؤلفه‌های مادی قدرت ایران شامل منابع و موضوعات مختلف است؛ از نظر زیرساخت‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری در ردیف سه کشور برتر منطقه، از نظر نفت و گاز دارنده دومین ذخایر نفت گاز جهان، از نظر سایر مواد معدنی دارای جایگاه هفتم جهان، از نظر تولید علم و سایر ظرفیتهای علمی و تکنولوژیکی متناسب با موضوع در ردیف2 تا 10 کشور اول جهان، از نظر راه‌های ترانزیتی حلقه واسط سه قاره اروپا، آسیا و آفریقا و دارنده عنوان پل پیروزی در جنگ جهانی دوم، از نظر موقعیت گردشگری و جاذبه‌های توریستی جزء 10 کشور برتر جهان، از نظر موقعیت جغرافیایی در ارتباط با یک بازار 370 میلیون نفری در منطقه، از نظر شرایط و موقعیت‌های کشاورزی دارای محصولات مرغوبِ تقریباً انحصاری مانند؛ زعفران، برنج، خرما، چای و سایر ظرفیتهای بالقوه، از نظر ظرفیتهای صنعتی دارای ظرفیتهای بالفعل و بالقوه فراوان، از نظر صنایع و سایر توانمندی‌های نظامی در ردیف صادرات کنندگان سلاح و تجهیزات نظامی به حدود 40 کشور جهان و از نظر محصولات و صنایع دریایی نیز دارای وضعیت منحصربفرد بالقوه و بعضاً بالفعل در زمینه‌های مختلف می‌باشد.
متأسفانه کشور ما علی‌رغم تمام منابعی که در اختیار دارد و با وجود پیشرفت‌های جهشی بعد از انقلاب اسلامی، در ردیف صدم اقتصاد جهان ایستاده است و این در حالی است که صنایعی مانند صنعت خودروسازی ایران در دهه 40 و تقریباً همزمان با ژاپن کار خود را آغاز کرده است.
نیروهای درونزا و ظرفیتهای ایران از نگاه رهبری:
رهبر معظم انقلاب در تاریخ 20/12/93 در این رابطه فرمودند: «ظرفیتهای کشور خیلی وسیع است؛ خیلی از ماها آگاه نیستیم به گستره‌ی این ظرفیتهای عجیب، یا به اهمیت آن توجه نداریم؛ میدانیم، آمارها دستمان هم هست [توجه نمیکنیم]. بعضی از مسئولین این‌جورند، آمارها را دارند، [اما] اهمیت آمارها مورد توجه آنها قرار نمی‌گیرد.»
در تاریخ23/2/93 افزودند: «معناى اقتصاد مقاومتى این است که ما نگاه کنیم، ظرفیّت‌هاى بى‌پایانى را که در داخل هست جستجو کنیم، شناسایى کنیم، با برنامه‌ریزى درست و صحیح این ظرفیّت‌ها را فعّال کنیم.»
در تاریخ 20/12/92 نیز یادآور شده بودند که؛ «نکته سوم [از مؤلفه‌های سیاستهای مقاومتی]، تکیه بر ظرفیتهای داخلی است که در این سیاستها دیده شده؛ چه ظرفیتهای علمی، چه انسانی، چه طبیعی، چه مالی، چه جغرافیایی و اقلیمی. ما ظرفیتهای مهمی داریم؛ یعنی در این سیاستهای اقتصاد مقاومتی تکیه‌ی اصلی بر روی ظرفیتهای داخلی است، که بسیار هم گسترده است.»
در تاریخ 02/07/83 افزودند: «يكى از جاهاى پُرمنفعتِ لبريز از سود، منطقه‌ى خاورميانه است؛ نصف بيشتر نفت دنيا اينجاست؛ بيشترين گاز دنيا در اين منطقه و منطقه‌هاى نزديك به اينجاست؛ منابع حساس زيرزمينى اينجاست؛ آب، اينجاست؛ رودخانه، اينجاست؛ تنگه، اينجاست؛ مسيرهاى كشتيرانى اينجاست؛ نقطه‌ى مركزى و اتصال شرق و غرب دنيا هم اينجاست؛ بنابراين اينجا را خيلى دوست دارند؛ دوست دارند اينجا را ببلعند؛ دوست دارند اينجا مال خودشان باشد.»
در سخنرانی تاریخ 13/11/88 نیز یادآور شدند: «ما برای مسائل اقتصادی کشور همه‌ی تلاشمان بایستی متمرکز باشد روی مسائل داخلی؛ آن پیشرفتی، آن گشایشی ارزش دارد که متکی باشد به قدرت درونی یک ملت. یک ملت اگر به قدرت خود، به توانایی‌های خود متکی بود، دیگر از اخم یک کشور، از تحریم یک کشور متلاطم نمی‌شود. این را باید ما حل کنیم. همه‌ی حرف ما با مسئولین (چه مسئولین گذشته، چه مسئولین امروز) همین است که باید برای گشایش مسائل کشور و مشکلات کشور، از جمله مشکلات اقتصادی، نگاه به درون باشد.»
در ديدار رئيس و مسئولان قوه‌ى قضائيه در تاریخ 07/04/1391 در این رابطه تأکید می‌کنند که: «ما بحمداللّه همه چيز داريم. ما امكانات داريم، ثروت داخلى داريم، مردمِ خوب داريم، منابع مالى داريم، منابع انسانى داريم، بدهكارى جهانى نداريم. امكانات كشور، امكانات بسيار خوبى است.»
اهمیت و ضرورت استفاده بهینه از ثروت در نگاه معصومین(ع):
برخلاف تصور برخی از عوام که اصول و ارزش‌های اسلامی را در تضاد با مباحث اقتصادی تصور می‌کنند، این مقوله در اسلام از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و آیات و روایات متعددی در باب ضرورت توجه به مسائل اقتصادی جامعه از جمله؛ تجارت و کسب و کار و یا معیشت و رزق و روزی حلال برای مردم بیان شده است و بی‌شک طرح موضوع اقتصاد مقاومتی از سوی مقام معظم رهبری(دامه برکاته) نیز در همین راستا صورت گرفته است.
در بسیاری از این آیات و روایات، توجه به استفاده صحیح (بهینه) از منابع و امکاناتی که خداوند به ودیعه نزد بندگان خود قرار داده، از شروط اصلی بهبود شرایط زندگی برای مسلمانان معرفی شده است، برخی از این احادیث در ذیل مورد اشاره قرار گرفته است.
رسول خدا (ص) می‌فرمایند: اصلاح و بهره‌آورساختن مال، جوان‌مردی است. امیر مؤمنان علی (ع) نیز می‌فرمایند: هر نعمتی که خدا بر تو ارزانی داشت، بهره‌آور ساز... و امام سجاد (ع) نیز در حدیثی دیگر، جوان‌مردی کامل را در بهره‌رسانی ثروت معنا می‌کنند. امام صادق(ع) نیز در این رابطه فرموده‌اند: بهره‌آورساختن مال از ایمان است؛ همچنین در روایتی دیگر متذکر می‌شوند: بر تو باد بهره‌آورساختن مال، زیرا مایه شرافت برای کریم و بی‌نیازی از فرومایه است. (ص580 و 581 مفاتیح‌الحیات؛ آیت‌الله جوادی آملی)
مراحل پیشرفت اقتصادی در شعارهای سالانه رهبرمعظم انقلاب اسلامی:
فرآیند شکل‌گیری اقتصاد مقاومتی با تدابیر هوشمندانه رهبر معظم انقلاب اسلامی(دامت برکاته) از بیش از یک دهه پیش، ابتدا با شعار وجدان کاری و انضباط اجتماعی در سال 1383، آغاز و در ادامه به ترتیب با شعار نوآوری و شکوفایی در سال 1387، اصلاح الگوی مصرف در سال 1388، همت مضاعف و کار مضاعف در سال 1389، جهاد اقتصادی در سال 1390، تولید ملی، حمایت از کار و سرمایه ایرانی در سال 1391، حماسه سیاسی و حماسه اقتصادی در سال 1392 و اقتصاد و فرهنگ، با عزم ملی و مدیریت جهادی در سال 1393 ادامه یافت.
امام خامنه‌ای در زمینه هدفمندی و پیوستگی شعارهای سالانه در رابطه با اقتصاد مقاومتی در یکی از سخنرانی‌هایشان می‌فرمایند: آدم می‌تواند فرض کند که این شعارهای سال حلقه‌هائی بود برای ایجاد یک منظومه‌ی کامل در زمینه‌ی مسائل اقتصاد؛ یعنی اصلاح الگوی مصرف، مسئله‌ی جلوگیری از اسراف، مسئله‌ی همت مضاعف و کار مضاعف، مسئله‌ی جهاد اقتصادی، و امسال تولید ملی و حمایت از کار و سرمایه‌ی ایرانی. ما اینها را به عنوان شعارهای زودگذر مطرح نکردیم؛ اینها چیزهائی است که می‌تواند حرکت عمومی کشور را در زمینه‌ی اقتصاد ساماندهی کند؛ می‌تواند ما را پیش ببرد. ما باید دنبال این راه باشیم. (بیانات در دیدار کارگزاران نظام 1391/05/03)
مقام معظم رهبری(دامه برکاته) در رابطه با فرایند شکل‌گیری و تحقق این راهبرد فرمودند: برای تحقق اقتصاد مقاومتی ابتدا باید؛ باور و همچنین عزم و اراده ملی وجود داشته باشد، سپس به تعبیر ایشان باید «تصویر درستی از اقتصاد مقاومتی ارائه بشود» و در گام بعد عملیاتی شدن این طرح بزرگ مستلزم شناخت وضع موجود و همچنین داشتن نقشه راه می‌باشد، این نکات مواردی است که طی این سال‌ها بارها و به اشکال مختلف در بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی(دامت برکاته) مورد توجه و تأکید قرار گرفته است، لذا در بخش‌های بعدی تلاش خواهد شد تا این موضوع از نگاه معظم‌له مورد بازخوانی و بررسی قرار گیرد.
بررسی بیانات و منویات معظم‌له بیانگر آن است که ایشان با دقت فراوان همه ابعاد و جنبه‌های کار را مورد توجه قرار داده و در برخی از موارد، مصادیق و حتی جزئیات چگونگی انجام کار را نیز به اشکال مختلف بیانو ارائه کرده‌اند، با این توصیف به نظر می‌رسد مجموعه رهنمودهای و راهبردهای رهبری (دامه برکاته) در این زمینه را می‌توان در قالب موارد ذیل دسته‌بندی و ارائه نمود.
اجزاء و ارکان اقتصاد مقاومتی:
با استنباط از مجموعه بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی(دامت برکاته) موضوع اقتصاد مقاومتی را می‌توان در چند بخش کلی شامل: تصویر مطلوب اقتصاد مقاومتی مشتمل بر؛ تعریف جهاد اقتصادی و اقتصاد مقاومتی(چیستی)، تعریف سیاستهای اقتصاد مقاومتی، ویژگیهای اقتصاد مقاومتی، انواع سیاستهای اقتصادی، اهمیت و ضرورت اقتصاد مقاومتی و نیز بررسی وضع موجود اقتصاد کشور مشتمل بر؛ هدف دشمن در ایجاد اختلال در سیستم اقتصادی کشور، علت تقابل دشمن(چرایی)، اقدامات و توانمندی‌های دشمن، قوت‌ها، ضعف‌ها، فرصت‌ها، تهدیدات و همچنین نقشه راه تحقق اقتصاد مقاومتی مشتمل بر؛ گزاره‌ها و به تعبیر دیگر دامنه و ابعاد موضوع، ابزار و الزامات انجام کار، سیاستها یا بایدها و نبایدها و راهکارها یعنی چگونگی اجرای راهبرد را مورد بررسی قرار داد.
با این توصیف بدیهی است که برای اجرای درست و کامل راهبرد اقتصاد مقاومتی باید، تمام اجزاء و ارکان آن با دقت تبیین و مورد مداقه و بررسی قرار گرفته و سپس طرح‌ها، برنامه‌ها و راهکارهای عملیاتی و اجرایی آن تهیه شود و این موضوع نکته‌ای است که باید بیش از پیش مورد توجه همه مردم و مسئولین کشور قرار گیرد.