بازخوانی مفهوم و مقصود اقتصاد مقاومتی
مقصود از اقتصاد مقاومتی، مدیریت امور اقتصادی است، به گونه‌ای که از سرمایه ملی و مردمی به بهترین شکل استفاده شده و ملت از نظر اقتصادی خودکفا گردیده و به مقاومت در مقابل دشمنان ادامه دهد و توطئه‌های تحریم و محاصره اقتصادی دشمن را خنثی و بی‌اثر کند. به نوعی اقتصاد مقاومتی یعنی برخورداری از مزایای اقتصادی با ادامه مقاومت و مبارزه در مقابل دشمنان مستکبر و متجاوز.
اقتصاد مقاومتی مفهومی است که درپی مقاوم‌سازی، بحران‌زدایی و ترمیم ساختارها و نهادهای فرسوده و ناکارآمد موجود اقتصادی مطرح میشود، که قطعاً باور و مشارکت همگانی و اعمال مدیریت‌های عقلایی و مدبرانه، پیش‌شرط و از الزامات چنین موضوعی است.
اقتصاد مقاومتی کاهش وابستگی‌ها و تأکید بر مزیت‌های تولید داخل و تلاش برای خوداتکایی است.
اقتصاد مقاومتی را می‌توان مترادف با سرفصل مجموعه سیاست‌هایی دانست که با هدف رسیدن به اقتصادی مقاوم در مقابل بحران‌ها و افزایش ضریب امنیت اقتصادی و نیز افزایش امکان مانور اقتصاد ملی طراحی و به اجرا گذاشته میشود. این نوع اقتصاد معمولاًً در تقابل با اقتصاد وابسته و مصرف‌کننده کشوری قرار می‌گیرد که منفعل نیست و در مقابل اهداف اقتصادی سلطه، ایستادگی کرده و سعی در تغییر ساختارهای اقتصادی موجود و بومی‌سازی آن بر اساس جهان‌بینی و اهداف دارد.
اقتصادی که در برابر تکانه‌هایی که بر اقتصاد داخلی اثر می‌گذارد و اشکال مختلفی دارد، مقاوم باشد. اما ریاضت اقتصادی در حالی مورد توجه قرار می‌گیرد که اقتصاد در کوتاه‌مدت گرفتار دشواری، کسری بودجه یا محرومیت موقت از منابع درآمدی خود شده است. در این شرایط کاستن از مصرف و مهار تقاضای مصرفی با هدف همتراز کردن مصارف با منابع می‌تواند جامعه را در پشت سرگذاردن دوره کمبودها یاری کند. این کار را می‌توان با جیره‌بندی آب در ایام کاهش نزولات جوی مقایسه کرد.
چرایی بیان قیود عمل و اقدام
رهبر معظم انقلاب درباره پرهیز از برخورد شعارگونه با اقتصاد مقاومتی و ضرورت اقدامات عملی جدی مسئولان در این زمینه در سال 94 در چند سخنرانی تذکراتی دادند. ایشان در خردادماه 94 از نگرانی خود درباره «نبود همدلی» در زمینه اقتصاد مقاومتی سخن گفتند و فرمودند: «در مورد اقتصاد مقاومتی، خوشبختانه در کشور همزبانی هست، مشکل ما در همدلی است؛ آدم می‌ترسد همزبانی باشد، همدلی نباشد... این همزبانی هست، همدلی هم باید انجام بگیرد، یعنی از بُن دندان به مسئله اقتصاد مقاومتی باید باور آورده شود؛ باور کنیم که کلید حلّ مشکلات کشور در داخل است.» این روند اعلام نارضایتی رهبری از انجام نگرفتن اقدامات لازم و ضروری برای اجرایی‌سازی سیاست‌های اقتصاد مقاومتی و بسنده کردن به تکرار زبانی موضوع، نشان‌دهنده «عدم تغییرِ رفتار مسئولان مرتبط» در این زمینه است. رهبر معظم انقلاب در دیدار با اقشار مختلف مردم در اواسط شهریور 94 بار دیگر اقداماتی جدی در این زمینه را خواستار شدند: «همین اقتصاد مقاومتی که سیاست‌های آن ابلاغ شده است و بر روی زمین و به‌صورت کار عملی و عملیّاتی و اجرایی هم باید با شدت هرچه تمام‌تر و بدون فوت وقت دنبال بشود.» ناگفته نماند عنایت معظم‌له به دو واژه اقدام و عمل در شعار سال این بوده که مسئولان در این حوزه بیش از آنکه اقدامی صورت دهند، حرف زده و سمینار برگزار کرده‌اند، ولی عملاً کاری جدی در مجلس و دولت انجام نشده است. پس در این وضعیت دیگر نباید شعار دهیم و فقط حرف بزنیم؛ برگزاری سمینار و همایش کافی است، دیگر باید کاری کنیم تا مردم اقتصاد مقاومتی را لمس کنند؛ لذا معظم‌له امسال را سال اقدام عملی در حوزه اقتصاد مقاومتی نامیدند و امیدواریم این مسئله به نحو قابل قبولی عملیاتی شود.
فلسفه طرح مجدد اقتصاد مقاومتی
۱ـ رد ادعای دروغین بر سر دو راهی بودن ملت ایران
رهبر معظم انقلاب اسلامی در بخشی از سخنان خود در حرم رضوی انتخاب شعار امسال را بر یک تحلیل و نگاه کلان با مسائل کشور مرتبط دانستند و در تشریح این نگاه کلان فرمودند: «در مقطع کنونی، آمریکایی‌ها به‌دنبال تزریق تفکر خاصی در میان نخبگان جامعه و سپس افکار عمومی کشور هستند مبنی بر اینکه ملت ایران بر سر یک «دو راهی» قرار دارد و چاره‌ای جز انتخاب یکی از این دو راه ندارد!» حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای گفتند: «دو راهی که آنها ادعا می‌کنند این است که ملت ایران یا باید با آمریکا کنار بیاید و یا به‌طور دائم تحت فشارهای آمریکا و مشکلات ناشی از آن باشد.» معظم‌له با تأکید بر اینکه عده‌ای نیز در داخل کشور این تفکر خطرناکِ وجود دو راهی دروغین را قبول دارند و به‌دنبال قبولاندن آن به دیگران هستند، خاطرنشان کردند: «این افراد می‌گویند اقتصاد ایران دارای ظرفیت‌های فراوان است که استفاده از این ظرفیت‌ها، فقط با توافق هسته‌ای امکان‌پذیر نیست؛ بلکه مسائل دیگری نیز با آمریکا وجود دارد که ملت ایران و مسئولان کشور باید در مورد آنها تصمیم بگیرند و اقدام کنند.» لذا برای رد این ادعای دروغین مجدداً شعار اقتصاد مقاومتی همراه با عمل و اقدام را با پیشنهادهای ده‌گانه به مسئولان اجرایی برای تحقق شعار سال مطرح کردند و در ادامه افزودند: «البته کارهای دیگری نیز می‌توان در این مسیر انجام داد، اما اگر این ده نکته، عملیاتی شود در کشور حرکتی انقلابی، بزرگ و رو به پیشرفت آغاز میشود که اقتصاد ایران را مصونیت می‌بخشد و تأثیر تحریم‌ها را کاملاًً کاهش می‌دهد.» و در پایان تأکید کردند: «در صورت اجرای این حرکت منطقی و انقلابی، دیگر کسی در مقابل تحریم‌ها نخواهد لرزید و نیازی نیست برای جلوگیری از تحریم‌های آمریکا، از اصول و مبانی و ارزش‌ها و خطوط قرمز ایران صرف‌نظر کند و کوتاه بیاید.»
2ـ هراس غربی‌ها از استقرار اقتصاد مقاومتی
اگر به خاطر داشته باشید یک کارشناس غربی به تیم مذاکره‌کننده خودشان در حین مذاکرات هسته‌ای توصیه کرده بود با ایران در مذاکره به نتیجه برسید و تحریم‌ها را کم کنید چون ایران راهبرد اقتصاد مقاومتی را انتخاب کرده است و در صورت تداوم تحریم‌ها، اگر اقتصاد مقاومتی در ایران شکل بگیرد و قوی شود دیگر مقابله با ایران سخت خواهد شد. غربی‌ها می‌دانند که اگر نظام جمهوری اسلامی ایران موفق به استقرار اقتصاد مقاومتی شود با هیچ روشی نمی‌توانند با ایران مقابله کنند، به همین دلیل به شدت از این روند هراس دارند. چرا که اقتصاد مقاومتی به معنای حداکثرسازی ارزش افزوده و ثروت‌آفرینی از همه منابع زیرزمینی و روزمینی و نیروی انسانی است که جمهوری اسلامی ایران در همه این عرصه‌ها از مزیت‌های ویژه‌ای برخوردار است. اگر تولید در داخل کشور رونق پیدا کند آثار بسیار گسترده‌ای در بازارهای کار، کالا، پول و سرمایه و همچنین تأمین منابع مالی دولت از محل مالیات خواهد داشت و دشمن هم هرگز نمی‌تواند با بهانه‌های تحریم مالی و انتقال پولی و ... این اقتصاد را تحت تسلط خود درآورد. به همین دلیل است که غربی‌ها و دشمنان نظام به شدت از الگوی اقتصاد مقاومتی هراس دارند. ایشان در پاسخ، با اشاره مجدد به دو راهی دروغینی که آمریکایی‌ها در مقابل این سؤال ارائه می‌کنند، یعنی «تسلیم» یا «فشار و تحریم»، افزودند: «البته یک دو راهی واقعی در این زمینه وجود دارد؛ یا مشکلات تحریم را صرفاًً تحمل کنیم، یا با تکیه بر اقتصاد مقاومتی، ایستادگی کنیم و بر مشکلات فائق آییم.»
شیوه‌های اقدام و عمل به اقتصاد مقاومتی
در موضوع اقدام و عمل دولت باید شروع‌کننده خوبی باشد؛ زیرا دولت پرچمدار و بسترساز است. مهم‌ترین کار برای تحقق اقتصاد مقاومتی بسترسازی است. اقتصاد مقاومتی بستر اصلی برنامه‌ریزی‌های آینده کشور را فراهم میکند و این سیاست‌ها چارچوب کلان اقدامات دستگاه اجرایی را برای دستیابی به توسعه پایدار تشکیل می‌دهد. البته دولت کارهایی از جمله تشکیل ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی انجام داده و در برخی از بخش‌ها نتایج خوبی به دست آورده است، اما ضروری است در این زمینه کارهای اساسی زیادی انجام شود.
الف ـ زمینه‌سازی برای ورود جدی مردم به اقتصاد مقاومتی
ایفای نقش پررنگ مردم در اقتصاد مقاومتی یک اصل اساسی است. اقتصاد مقاومتی ماهیتاًً اقتصادی مردمی است. اگر قرار باشد ما اقدام به نهادسازی‌های موازی در اقتصاد مقاومتی کنیم، هیچ لزومی ندارد که این نهادسازی را دولت انجام دهد؛ بلکه ضروری است که مردم به این عرصه وارد شوند. در این بخش نهادهای اقتصادی مردمی و سازمان‌های مردم‌نهاد می‌توانند نقش بسیار پررنگ و تعیین‌کننده‌ای داشته باشند. اگر ما فضا را برای حضور جوانان مؤمن و خلّاق ایران اسلامی در عرصه اقتصادی فراهم کنیم، قطعاًً تحولات مثبتی را در این عرصه شاهد خواهیم بود. در نظام‌های اقتصادی مرسوم در جهان، نظام سرمایه‌داری بر پایه مالکیت خصوصی و نظام سوسیالیستی بر پایه دولت بنا شده، اما اقتصادی که از آن به اقتصاد مقاومتی یاد میشود، مردم‌بنیاد است و نه دولت‌محور. در مسیر تحقق اقتصاد مقاومتی موانعی وجود دارد که بدون حضور و مطالبه مردمی قابل رفع نیستند. یکی از این موانع ناکارآمدی و ضعف‌هایی است که در دستگاه‌های اجرایی و نهادهای حاکمیت مجری سیاست‌های اقتصاد مقاومتی بروز میکند. مردم در برخورد با فساد، کم‌کاری، فرآیندهای دست و پاگیر و نامنطبق با سیاست‌های اقتصاد مقاومتی نباید بی‌تفاوت برخورد کنند. البته مردم به‌مثابه سرمایه انسانی نظام می‌توانند تأثیر شگرفی در پیشبرد اهداف اقتصاد مقاومتی داشته باشند. اقشار مختلف در هر صنف و حرفه‌ای که هستند با ایجاد گفتمان اقتصاد مقاومتی می‌توانند نیازهای اقتصادی و معیشتی خود را در چهارچوب اقتصاد مقاومتی تعریف کرده و تأمین کنند. در همین راستا به چند عامل اساسی مرتبط با این موضوع اشاره میشود. اول از همه اصلاح الگوی مصرف باید از سوی مرم صورت بگیرد. متأسفانه فرهنگ اسراف و تجمل‌گرایی سبب ایجاد نیاز کاذب و وابستگی به واردات میشود؛ چرا که دیگر تولید داخل توان پاسخگویی به نیازهای تجملاتی اقشار مختلف را ندارد و به ناچار واردات بی‌رویه و دلالی محصولات خارجی در قالب تجارت شکل می‌گیرد. مضاف بر اینها سرمایه‌های خرد مردم باید با تجمیع و تبدیل شدن به سرمایه‌های کلان به بخش واقعی اقتصاد تزریق شود و در کنار آن مردم کالای ساخت داخل را مصرف کنند. کالای ایرانی یعنی اشتغال ایرانی، یعنی کاهش ارزبری در محصولات مصرفی و در نهایت یعنی اقتدار ملی. پس هر ایرانی با روحیه ایرانی خود مسلماً باید از کالای ایرانی در راستای تحقق اهداف اقتصاد مقاومتی استفاده کند و از خرید کالای خارجی بپرهیزد. به نوعی می‌توان گفت ضروری است مردم در موضوع اقتصاد مقاومتی راهبردهای زیر را دنبال کنند.
ـ مطالبه‌گری از مسئولان؛
ـ افزایش بهره‌وری؛
ـ برنامه‌ریزی دقیق؛
ـ تلاش مستمر برای افزایش کیفیت محصولات؛
ـ وجدان کاری و انصاف؛
ـ قانون‌مداری؛
ـ انضباط اجتماعی؛
ـ حمایت از تولیدات داخلی.
ب ـ نگاه ویژه به شرکت‌های دانش‌بنیان
سازمان‌های بین‌المللی و اقتصاددانان تعریف‌هایی را برای اقتصاد دانش‌بنیان ارائه کرده‌اند. طبق تعریف سازمان همکاری اقتصادی و توسعه، اقتصاد دانش‌بنیان اقتصادی است که بر اساس تولید و توزیع و کاربرد دانش و اطلاعات شکل گرفته و سرمایه‌گذاری در دانش و صنایع دانش پایه مورد توجه خاص قرار می‌گیرد. صنایع دانش‌بنیان صنایعی است که در آنها سطح بالایی از سرمایه‌گذاری به ابداع و نوآوری اختصاص می‌یابد و فناوری‌های کسب شده با شدت بالایی مصرف می‌شوند و نیروی کار از تحصیلات عالی برخوردار است. کمیته اقتصادی مجمع همکاری اقتصادی آسیا ـ اقیانوس آرام، اقتصاد دانش‌بنیان را اقتصادی می‌داند که در آن تولید و توزیع و کاربرد دانش عامل و محرک اصلی رشد اقتصادی و تولید ثروت و اشتغال در همه صنایع است. از سویی یکی از نقاط ضعف اقتصاد ما عدم استفاده بهینه از ظرفیت‌های موجود در سرمایه انسانی کشور است؛ سرمایه‌ای که در حال حاضر توان تولید علم را داشته و رتبه بسیار خوبی در تولید علم کسب کرده است. دانشمندان و پژوهشگران ایرانی ۵۸/۱ درصد از تولید علم در جهان را به خود اختصاص داده‌اند. این موضوع نشان می‌دهد که سرمایه انسانی کشور ما شایستگی تولید دانش را دارند، اما برای به کارگیری دانش، با هدف تولید ارزش اقتصادی به اندازه کافی کار نشده و این خلاقیت و نوآوری به خدمت بنگاه‌های اقتصادی درنیامده است.
نکته ظریفی که در فرمان ۲۴ ماده‌ای اقتصاد مقاومتی دیده میشود، موضوع بند ۲ سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی است که تأکید بر «پیشتازی اقتصاد دانش‌بنیان، پیاده‌سازی و اجرای نقشه جامع علمی کشور و ساماندهی نظام ملی نوآوری به منظور ارتقای جایگاه جهانی کشور و افزایش سهم تولید و صادرات محصولات و خدمات دانش‌بنیان و دستیابی به رتبه اول اقتصاد دانش‌بنیان در منطقه» داشته است. در واقع، با تکیه بر این بند می‌توان با بهره‌گیری از دانش که حد و مرزی برای آن وجود ندارد و استفاده دقیق از ظرفیت‌های علمی کشور که طی سال‌های اخیر بسیار شکوفا شده است، وضعیت اقتصادی جامعه را بهبود بخشید. در حقیقت، یکی از اساسی‌ترین پیش‌نیازهای اقتصاد مقاومتی، سرمایه انسانی خلّاق، نوآور و دانشی است که با توجه به ترکیب جمعیتی کشور ایران و جمعیت بالای جوانان تحصیل‌کرده و نیروی انسانی به مثابه بزرگ‌ترین و باارزش‌ترین سرمایه کشور، باید مورد توجه قرار گیرد و به این ترتیب، با توانمند کردن و تشویق و زمینه‌سازی فعالیت آنان در قالب شرکت‌های دانش‌بنیان، کشور توان رویارویی با هرگونه تهدید و تحریم اقتصادی را خواهد داشت. برای هم‌افزایی و عملیاتی کردن این موضوع باید اقداماتی صورت گیرد؛ از جمله:
ـ اعطای جایزه صادراتی به شرکت‌های دانش‌بنیان؛
ـ فروش محصولات دانش‌بنیان؛
ـ برداشتن موانع از سر راه شرکت‌های دانش‌بنیان؛
ـ اعطای تسهیلات صندوق توسعه ملی به این شرکت‌ها؛
ـ حمایت ویژه از نخبگان، مبتکران و مخترعان.
ج ـ مبارزه با پدیده قاچاق کالا
پدیده قاچاق کالا و ارز یک پدیده چندوجهی شامل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، امنیتی و ... است که مهم‌ترین وجه آن اقتصادی است. از جنبه اقتصادی قاچاق کالا و ارز سبب خروج اقتصاد از مسیر سالم، شکل‌گیری اقتصاد زیرزمینی، کاهش تولید ناخالص ملی، افزایش بیکاری، کاهش سرمایه‌گذاری و تغییر الگوی مصرف و ... میشود. پدیده قاچاق کالا در کشور ما، علاوه بر آثار سوء اقتصادی به‌مثابه یک چالش اقتصادی و اجتماعی حائز اهمیت است. امروز این پدیده علاوه بر اینکه یک تهدید جدی بر سر راه تجارت آزاد است، هزینه‌های زیادی را نیز به بدنه اقتصادی کشور تحمیل میکند. مضافاً بسیاری از کالاهایی که به صورت قاچاق وارد کشور میشود کالاهای مصرفی بوده و عمدتاًً جزو کالاهای اساسی و مورد نیاز مصرف‌کننده نبوده، بلکه قاچاقچیان سودجو با تبلیغات و ایجاد نیاز کاذب در مصرف‌کننده به مصرف این کالاها در داخل کشور دامن می‌زنند. ضمن اینکه این کالاها به دلیل عدم نظارت مراجع قانونی اکثراًً از کیفیت پایین و عدم استانداردهای لازم برخوردارند.
پیامدهای اقتصادی ناشی از قاچاق کالا و ارز
ـ شکل‌گیری اقتصاد زیرزمینی و فرار مالیاتی و گمرکی؛
ـ کاهش درآمدهای دولت و افزایش کسری بودجه؛
ـ کاهش سطح تولید ناخالص ملی؛
ـ کاهش اشتغال و افزایش بیکاری؛
ـ هدر رفتن منابع ارزی کشور؛
ـ توزیع ناعادلانه درآمد و افزایش فاصله طبقاتی؛
ـ گسترش فرهنگ تجمل‌گرایی؛
ـ کاهش امنیت عمومی با فرار گسترده سرمایه؛
ـ کاهش تولیدات صنعتی داخلی.
دـ برخورد جدی با مفاسد اقتصادی
موضوع مفاسد اقتصادي يكي از موضوعات مهم و كليدي و در عين حال بحث‌انگيز جامعه ما در حال حاضر به شمار می‌آید. در طول سه دهه گذشته هر‌گاه اقدامي در مبارزه با مفاسد اقتصادي آغاز شده، پس از مدتي با مشكلات عديده‌ای روبه‌رو و به حال خود رها شده است. طرح مبارزه با مفاسد اقتصادي كه پیشتر با عناويني چون مبارزه با ثروت‌هاي بادآورده و فرمان هشت ماده‌اي رهبر معظم انقلاب به سران سه قوه، در دستور كار مسئولان قرار گرفت، اما این کار نتوانسته به خوبی پیش برود و با روند تداومی علاوه بر وارد کردن یک سری آسیب‌های جدی اگر پیشگیری لازم صورت نگیرد در آینده به تهدید تبدیل خواهد شد.
آثار و پیامدهای مفاسد اقتصادي
فساد اقتصادي آثار سوء و زيانباری در حوزه‌های مختلف دارد که به اجمال به برخی از آنها اشاره میشود.
آثار سياسي
- آسيب‌پذيري دولت ،كاهش مشروعيت قانون ، كاهش مشاركت سياسي مردم، رشد گروه‌گرايي و قوم‌گرايي ،تهديد همبستگي ملي
آثار اقتصادي
ـ هدر رفت منابع عمومي و ملي به شكلي نامناسب؛
ـ آسیب‌پذیری اعتبار دولت نزد بخش خصوصي؛
ـ کاهش سرمايه‌گذاري؛
ـ انحراف در فعاليت‌هاي تجاري داخلي و بين‌المللي؛
ـ آسیب‌پذیری اصل رقابت و بازار؛
آثار اجتماعي و سياسي
تباني صاحبان قدرت و ثروت براي تداوم موقعيت متقابل، جناح‌گرايي سياسي، قوم‌گرايي، تبارگرايي
به قول رهبر فرزانه انقلاب در صورت اجرای این حرکت منطقی و انقلابی، دیگر کسی در مقابل تحریم‌ها نخواهد لرزید و نیازی نیست برای جلوگیری از تحریم‌های آمریکا، از اصول و مبانی و ارزش‌ها و خطوط قرمز ایران صرف‌نظر کند و کوتاه بیاید. امیدواریم در پرتو اقدام و عمل برای تحقق اقتصاد مقاومتی، دولت بتواند در پایان سال جاری از احیای چند هزار کارخانه و کارگاه «صنعتی، تولیدی و کشاورزی» گزارشی عینی به مردم بدهد و مردم هم این اقدامات را احساس کنند و اعتماد و اطمینان یابند. در پایان ذکر این نکته لازم است که در این مطلب تنها بخش‌هایی از شیوه‌های اجرا و راهکارهای 10 گانه امام خامنه‌ای تحلیل و بررسی شد، ان‌شاء‌الله در مطالب آینده راهکارهای بعدی تشریح و تبیین خواهند شد.