تجربه نشان داده که هر جا قاطعیت مبتنی بر عقلانیت بکار رفته، منافع ملی جمهوری اسلامی بهتر حفظ شده است. نباید از درون پیام های ضعف ارسال شود. نباید گذاشت اروپایی ها از اختلاف دیدگاه های جریانی در داخل برای تحمیل دیدگاه های غیرمنطقی شان بر ما استفاده کنند.
انتخاب بایدن مساله بازگشت امریکا به برجام را مجددا به یکی از موضوع مهم نظام بین الملل تبدیل کرده است. در این شرایط شاهد تصویب طرح دوفوریتی «اقدام راهبردی برای رفع تحریم‌ها» توسط نمایندگان مجلس شورای اسلامی بودیم. براساس این طرح در صورت عدم رفع تحریم‌ها ظرف بازه زمانی دوماهه، دولت مکلف شده است اجرای پروتکل الحاقی را نیز متوقف کند.
بررسی ابعاد موضوع سرنوشت برجام موضوعی است که با دكتر سیامک باقری، كارشناس و تحليلگر مسائل هسته‌اي به گفت‌وگو پیرامون آن نشسته‌ايم.
بصیرت: چه دلایلی سبب شد که مجلس در شرایط کنونی، طرح اقدام راهبردی لغو تحریم ها را تصویب کند؟
پس از اینکه مجلس شورای اسلامی، طرح اقدام راهبردی برای مقابله با تحریم‌های ایران را تصویب کرد. این اقدام واکنش‌های بسیاری به دنبال داشته است. بخشی از این واکنش ها، عدم اجرایی شدن این طرح را بیان کردند و ادعا کردند نه تنها کلیات طرح تاثیری در برجام ندارد، حتی مشکلاتی برای جمهوری اسلامی ایران ایجاد خواهد کرد. لازم است به این نکته هم اشاره کنیم، در تصویب کلیات این طرح، در صورتی که طرف مقابل [تروئیکای اروپایی] به تعهداتشان در قبال ایران عمل نکند، باید غنی‌سازی را به ۲۰ درصد برسانیم.
پس از مشاهده بدعهدی اروپایی ها در اجرای تعهدات برجامی، سه دیدگاه شکل گرفت:
دیدگاه اول معتقد است که در شرایط کنونی، نبایستی با کاهش تعهدات برجام، جمهوری اسلامی به سمت تنش حرکت کند. باید به هر شکل ممکن برجام حفظ شود. حتی باید تابع خواسته‌های جدید اروپا و آمریکا باشیم. به نظر اینها ایران باید مذاکرات برجامی برای بازنگری و تغییرات برجام را بپذیرد. در واقع منطق این دیدگاه، منطق مماشات به هر قیمت است. برای طرفداران این دیدگاه مذاکرات به هر قیمت بهتر از فشار حداکثری است. این دیدگاه همان طور که با گام های پنج‌گانه کاهش تعهدات مخالفت می‌کردند با طرح اقدام راهبردی برای رفع تحریم ها نیز مخالفند.
دیدگاه دوم معتقد است که عدم اجرای تعهدات اروپا بعد از خروج آمریکا از برجام، به جهت فشارهای امریکا بوده است. این دیدگاه بین تعهدات سیاسی اروپا و تعهدات برجامی تفکیک قائل شده و همواره اعلام داشت که تعهد سیاسی اروپا برای حفظ برجام باقی و قوی است ولی نسبت به تعهدات برجامی استقلال و توانایی لازم را ندارد. با این استدلال این دیدگاه اقدام به خروج از برجام توسط ترامپ را یک امر غیرطبیعی شمرده و آن را ناشی از شخصیت مثل ترامپ تفسیر می‌کند. به زعم این جریان، در صورتی که پس از اوباما، ترامپ پیروز نمی‌شد تحریم هم صورت نمی‌گرفت. لذا این جریان بهترين راه را دیپلماسی انتظار اعلام کرد و همواره از عبارت صبر استراتژیک برای توجیه مواجهه قاطعانه نسبت به عدم تعهدات برجامی استفاده کرده است.
اینها معتقدند که باید منتظر خروج ترامپ از کاخ سفید باشیم. این دیدگاه با پدیدار شدن پیروزی های احتمالی بایدن و شکست ترامپ قوت بیشتری گرفت و با هر نوع اقداماتی مانند مصوبه مجلس در خصوص طرح اقدام راهبردی مخالف است. به باور این دیدگاه در صورت پیروزی جو بایدن در انتخابات ریاست جمهوری، تنش با ایران کاهش خواهد یافت. فلذا بهتر است برای حفظ منافع ملی، منطق انتظار را پیش گرفت تا دوره ترامپ تمام شود.
دیدگاه سوم برخلاف دو دیدگاه گفته شده معتقد به قاطعیت و دیپلماسی هوشمندانه در برابر عدم تعهدات برجامی اروپا و آمریکا است. بایستی با بهره برداري از دیپلماسی هوشمندانه و قدرت نرم در برابر باج خواهی های دنیای استکباری غرب با قاطعیت تمام ایستادگی کرد. این منطق معتقد است تا زمانی که قاطعیت نداشته باشیم و از ظرفیت های غیر رسمی همچون گفتار درمانی و دیپلماسی عادی استفاده کنیم، نه تنها اهداف سیاست خارجی و منافع ملی تامین نخواهد شد، بلکه رفتارهای آنها گستاخ‌تر خواهد شد. بنابراین باید دیپلماسی قاطع و انقلابی را با محاسبات عقلانی پیش برد.
دیدگاه سوم منطق طرح اقدام راهبردی رفع تحریم ها توسط مجلس است. این دیدگاه معتقد است که منطق قاطعیت همان منطق رهبری و امام خمینی(ره) است. امام خمینی(ره) فرموده بودند اگر شما یک قدم سست شود آنها یک قدم جلو می آیند و اگر شما یک قدم عقب بشنید آنها ده قدم جلو می آیند. از این رو این اقدام راهبردی می تواند برای تامین منافع ملی تاثیرگذار باشد.
بصیرت: طرح مجلس برای مقابله با تحریم ها چقدر می‌تواند در مذاکرات دولت با اروپایی‌ها اهمیت داشته باشد؟
با توجه به وضعیت فعلی، انتقال قدرت در آمریکا و بازگشت دولت جدید ایالات متحده به توافق هسته ایران با 1+5 و ترور شهید محسن فخری زاده، تصویب این طرح به نفع ایران است. این طرح می‌تواند اثرات چند جانبه داشته باشد که به اختصار چند مورد را بیان خواهم کرد:
1- مسلما طرح اقدام راهبردی مجلس برای مقابله با تحریم‌ها، می‌تواند پشتیبان قوی برای دیپلماسی کشورمان در مذاکره با طرف مقابل باشد. در واقع دیپلماسی بدون قدرت و قاطعیت قادر نخواهد بود در برابر کشورهای استکباری و تروئیکای اروپایی منافع ملی ما را تامین کند. بنابراین دیپلماسی کشورمان از فرصتی که مجلس در مواجهه با اروپایی ها ترتیب داده، می تواند با یک دست برتر وارد مذاکرات احتمالی شود.
2- این طرح در صورتی که از پشتیبانی کامل داخلی برخوردار باشد، می‌تواند محاسبات تروئیکای اروپایی و آمریکایی‌ها را تغییر دهد. به زعم بازیگران غربی، ایران در وضعیتی نیست که با اتخاذ واکنشی قاطع موضع گیری کند. چون آنها فکر می‌کنند ایران به دلیل تحریم.های ظالمانه و حداکثری آمریکا، درگیر مشکلات اقتصادی و همچنین سلامت مردم با بیماری کرونا است. به همین جهت احساس می‌کنند کشورمان در موقعیت به شدت انفعال و تدافعی قرار دارد می‌توان از این طریق همچنان بر فشارها تاکید کرد. در حالی که مصوبه مجلس این پیام را دارد که ایران به رغم سیاست فشار حداکثری آمریکا، آمادگی قاطع دارد تا در برابر فشارها ایستادگی کرده و تعهدات برجامی خودش را که پنج گام آن در سال 1398 برداشته شده، مجددا مبتنی بر بندهای 36 و 37 بردارد.
3- از کارکردهای دیگر این مصوبه جلوگیری از امتیاز خواهی های طلبکارانه است. در چند هفته اخیر خصوصا پس از پیروزی جو بایدن؛ دو مورد امتیازخواهی مطرح شد: اول اینکه کلیات برجام تجدید نظر شود. دوم محدودیت ها افزایش یابد. وضعیت امتیاز خواهی به گونه ای شده است که برخی از کشورهای ارتجاع عرب همچون عربستان سعودی و بحرین نیز درخواست بازنگری برجام و حضور در مذاکرات بازنگری برجام شدند.
بصیرت: در مواجهه با اتحاد احتمالی اروپایی ها و آمریکایی‌ها به چه ملاحظاتی باید توجه نمود؟
اگر اروپایی ها واقعاً به دنبال حفظ برجام بودند با برداشته شدن گام ششم آن‌هم با قاطعیت و قوت بیشتر حداقل در خصوص اینستکس کژدار و مریز عمل نمی کردند. به بیان دیگر، برداشته شدن گام ششم برای افکار عمومی مشخص می‌کند که آیا واقعاً حفظ برجام برای آنها مهم است یا نه؟ بنابراین باید نتیجه گیری کرد که این طرح، ماهیت بازدارندگی دارد. یعنی می‌تواند بخشی از گستاخی ها یا مواضع ضد برجامی اروپا مانند موضع اعلامی وزیر خارجه آلمان در خصوص بازنگری برجام پیش گیری می شد.
نباید فراموش کرد جمهوری اسلامی ایران از حضور در برجام بسیار خسارت دیده است. مسئول این خسارت ها هم آمریکا و هم اروپایی ها هستند. چون کشورمان به همه تعهدات خود در برجام عمل کرد اما طرف مقابل نه تنها به تعهدات خود عمل نکرد، بلکه اروپایی با آمریکا در زمینه تحریم‌های ضد ایرانی و غیر قانونی همراهی کرد. با این تفاسیر، کاملاً واضح و مبرهن است که اروپایی‌ها به همان میزان آمریکایی ها باید جبران خسارت کنند.
اگر در آینده جبران خسارتی در میان نباشد، یا هیچ گونه تضمین واقعی مجددا ندهند، همواره بایستی منتظر تکانه‌های برجامی بر اقتصاد کشور و تداوم وضع موجود باشیم. همه شواهد نشان می‌دهد اگر بایدن و اروپایی‌ها، گشایش‌های مختصری را در آینده انجام دهند و جمهوری اسلامی هم گام‌های شش گانه را به اول خودش برگرداند، مطمئنا در سال 2023 که زمان برداشته شدن محدودیت‌های موشکی است، باز همان آش و همان کاسه خواهد بود. یعنی مجددا تهدیدها افزایش خواهد یافت. این بار تهدید با اجماع اروپایی و آمریکایی همراه خواهد بود. اگر امریکا به برجام به پیوندد آن‌وقت به صورت دو قبضه ایران را تهدید به استفاده از مکانیزم ماشه خواهند کرد و در صورت عدم تمکین ایران، تردیدی نیست که آنها تلاش خواهند کرد که تحریم ها را مجددا برگردانند.
بنابراین، سیاست بین الملل با توجه به ساختار غربی آن و نظام سلطه به هیچ وجه جای اعتماد نیست. عقل حکم می‌کند که در برابر شرایط نوین با رویکرد انفعالی و وادادگی مواجهه نشویم. تجربه نشان داده که هر جا قاطعیت مبتنی بر عقلانیت بکار رفته، منافع ملی جمهوری اسلامی بهتر حفظ شده است. نباید از درون پیام های ضعف ارسال شود. نباید گذاشت اروپایی ها از اختلاف دیدگاه های جریانی در داخل برای تحمیل دیدگاه های غیرمنطقی شان بر ما استفاده کنند.
براساس تحلیل های محافل اندیشه ای آمریکا، اروپا چشم امید آمریکای دوره بایدن برای کشاندن ایران به میز مذاکره مجدد برای بازنگری در آن است. نباید اروپا را از امریکا تفکیک کرد، این دو تا قبل یک سیاست در دو روش را دنبال می‌کردند از این پس یک سیاست و یک روش در دستور کار قرار خواهد گرفت.
بدون شک تصویب طرح اخیر در مجلس، نگرانی هایی را برای اروپایی ها ایجاد خواهد کرد. چون اروپایی ها بنا دارند با روش خود برجام را حفظ کنند نه با روش و خواسته ایران.
گفت وگو از وحید قاسمی