خلیج فارس یا دریای پارس حدود ۵۰۰ هزار سال پیش، نخست در کنار دشت‌های جنوبی ایران تشکیل شد و به مرور زمان شکل ثابت کنونی خود را یافت. سومین خلیج بزرگ جهان نام‌های گوناگونی از زمان پیدایش به خود دیده است اما معنای تمامی نام‌ها فقط به اصالت ایرانی و پارسی آن برمی‌گردد.
اریتره اولین نام دریای پارس
بر اساس کتاب‌های نوشته شده توسط احمد اقتداری (از دریای پارس تا دریای چین) سال ۱۳۶۴، ایرج افشار سیستانی (جغرافیای تاریخی دریای پارس) سال ۱۳۷۶ و حسین نوربخش (جزیره قشم و خلیج فارس) در سال ۱۳۶۹ کهن‌ترین نام پهنه دریایی بین عمان فعلی و هند، دریای ارترا، ایرترا یا دریای اریتره بوده است.
این نام در منابع مکتوب یونانی به شکل‌های گوناگون تکرار شده است. نئارک یکی از سرداران اسکندر مقدونی می‌نویسد: می‌گویند در این جزیره (هرمز و قشم) مقبره یکی از سلاطین بزرگ به نام اریتار وجود دارد. او به دنبال حمله شیرها در ساحل دریای پارس به گله مادیانش به این جزیره رسید و با آباد کردن آن بر تمام آب‌های منطقه مسلط و حاکم شد.
به نقل از کتاب دریای اریترا، ترجمه نسخه ویلفرد هاروی شوف صفحه ۴۸ بر اساس نوشته آگاتارشید مورخ رومی، نوشته شده است که: اریترا مردی بود معروف به مال و ثروت‌زاده پارس. کورش در مسیر خود به سمت بابل، به رودخانه جینوس رسید که در فصل بهار از کوه‌های ماتین آغاز شده، از داردانیا (یک استان رومی در بخش مرکزی بالکان بود) گذشته و به رود دیگری به نام تیگریس می‌ریزد که این رود پس از عبور از شهر اوپیس (شهری کنار رودخانه دجله در ۸۰کیلومتری بغداد) به دریای اریتره می‌ریزد.
مورخان و دریانوردانی همچون هردوت، آگاتارشید، نئارخوس، آریان، ویلفرد هاروی شوف، پرسی سایکس و آلفونس گابریل از ارترا شاهزاده ایرانی کم و بیش صحبت کردند. در پاراگراف ۳۳، ۳۴ و ۳۵ کتاب کهن رهنما دریای اریتره، بخشی از دریای پارس از آن دریای اریتره است و جغرافی دانان یونانی و رومی تا قرن ۱۸ به طور مستمر عبارت دریای اریترا را به کار می‌بردند.
یونانیان ثبت‌کننده نام دریای پارس
در یکی از کهن‌ترین اسناد درباره دریانوردی در خلیج فارس که به سده ۴ پیش از میلاد مربوط است آمده: دریانوردی به نام نئارخوس در یازدهمین سال فرمانروایی اسکندر مقدونی و به دستور او سفر دریایی خود را آغاز کرد و به دهانه تنگه هرمز رفته و پس از عبور از خلیج فارس در ساحل رود کارون لنگر انداخت.
یونانیان اولین‌بار نام دریای پارس را بر این آب‌ها اطلاق کردند و سفرنامه نئارخوس تا صدها سال بعد تنها مأخذ مورد استفاده جغرافی‌دانان برای شناخت آب‌ها و سواحل بود. خلیج فارس و مترادف‌های آن در سایر زبان‌ها، اصیل‌ترین نامی است که بر روی کهن‌ترین کتیبه‌ها، منابع، زبان‌ها و ادبیات جهانی باقی مانده است.
داریوش هخامنشی در کتیبه‌های کانال سوئز از این پهنه آبی به عنوان (دریائی که از پارس آغاز می‌شود) یاد می‌کند.
پیشینه دریانوردی در خلیج فارس
۲ هزار سال پیش از میلاد مردمان تمدن‌هایی مانند سومر، ایلام و اکد مسیر بین، بین النهرین و موهن جودارو در دره سند را از طریق این پهنه آبی طی می‌کردند. همچنین فنیقی‌ها نخست در جزیره‌ها و سرزمین‌های پیرامون خلیج فارس زندگی و دریانوردی می‌کردند.
در دوران داریوش هخامنشی، وی از دریانوردان برجسته ایرانی، فنیقی و ساتراپ‌های یونانی نشین امپراتوری پارس درخواست کرد تا برای کشف سرزمین‌های جدید به دریانوردی بپردازند که در نتیجه شناخت ایرانیان نسبت به خلیج فارس بیشتر شد.
خلیج فارس از نظر جغرافیای سیاسی، استراتژیک، انرژی، تاریخ و تمدن یک پهنه آبی مهم و حساس در دنیا محسوب می‌شود.
خلیج فارس محور ارتباط بین اروپا، آفریقا، آسیای جنوبی و جنوب شرقی است که از نظر راهبردی در منطقه خاورمیانه به عنوان بزرگترین و مهم‌ترین مرکز ارتباطی میان این ۳ قاره و همچنین اقیانوس اطلس، دریای مدیترانه، دریای سرخ و اقیانوس هند است.
وقتی که پیامبراکرم (ص) از خلیج فارس یاد می‌کنند
روزی پیامبر مکرم اسلام (ص) در جمع اصحابشان در خصوص دجال صحبت می‌فرمایند و نهایتاً این گونه بیان می‌کنند: «المدینة، ما باب من ابوابها الا ملک مصلت سیفه یمنعه و بمکة مثل ذالک. ثم قال: فی بحر فارس، ما هو، فی بحر الروم ما هو. ثلاثاً، ثم ضرب بکفه الیمنی علی الیسری» (حدیث مسند ابی یعلی الموصلی البغدادی)
ترجمه آن به این شرح است: در مدینه هیچ دروازه‌ای نیست مگر اینکه فرشته‌ای در حالیکه شمشیرش را بیرون آورده از ورود (دجال) ممانعت کند. سپس پیامبر (ص) سه بار گفتند: (دجال) در دریای فارس و در، دریای روم نیست و سپس سه بار کف دست راست خود را بر کف دست چپ‌شان زدند.
طمع پرتغالی‌ها برای تصرف خلیج فارس
شاه اسماعیل یکم در سال ۸۸۵ خورشیدی همکاری مشترک با دریانورد مشهور پرتغالی آلبوکرک را در دستور کار خود قرار داد. زمانی که وارد خلیج فارس شدند پس از مدتی قشم، جزیره هرمز و بندرعباس را کاملاً تصرف کردند. شاه اسماعیل صفوی قصد مبارزه با آنان را نداشت، همین سیاست وی سبب شد به مرور زمان پرتغالی‌ها در آن نواحی قدرت گرفته و حس مالکیت پیدا کنند.
آنان در مسقط (پایتخت عمان امروزی) پایگاه دیگری ایجاد کردند و بر منطقه کاملاً مسلط شدند، از این رو شاهان صفوی دیگر نتوانستند آنان را از آن ناحیه بیرون کنند. رفتار قوای پرتغالی با حکام صفوی روز به روز تحقیرآمیزتر و گستاخانه می‌شد و ۱۱۶ سال آن نواحی تحت سلطه آنان بود.
سرانجام در سال ۱۶۲۲ میلادی توسط امام قلی خان با کمک کمپانی هند شرقی، کلانتران شمال هرمزگان و نیروهای تحت امرش در شیراز عملیات بازپس‌گیری جزیره هرمز صورت گرفت و پیروز شدند.
یکی از اقدامات جمهوری اسلامی ایران برای پاسداری از میراث معنوی، فرهنگی و تاریخی خلیج فارس رسمیت دادن به روز ملی خلیج فارس در تقویم رسمی کشور بود. در این راستا شورای عالی انقلاب فرهنگی در تیرماه سال ۱۳۸۴، روز ۱۰ اردیبهشت که مصادف با اخراج پرتغالی‌ها از تنگه هرمز است را روز ملی خلیج فارس نام نهاد.
منبع: فارس