سفر اخیر فیصل بن‌فرحان وزیر خارجه عربستان به عراق، سوالاتی را درباره اهداف و انگیزه‌های این سفر در شرایط کنونی منطقه برانگیخته است. آن گونه که در گزارش‌های رسمی آمده بن‌فرحان در این سفر حداقل به دنبال تحقق دو هدف بوده است: ۱) توسعه مناسبات با بغداد ۲) از سرگیری مذاکرات با جمهوری اسلامی ایران
مناسبات دو طرف عراق و عربستان سعودی طی سال‌های گذشته دچار فراز و نشیب بوده است. اما در شرایط کنونی گسترش روابط دوجانبه خواست دو طرف عراق و عربستان می‌باشد. در دوره جنگ عراق با گروه تکفیری تروریستی داعش مناسبات دو طرف دچار تنش بود، زیرا عراق طرف سعودی را عامل جنگ‌افروزی و حمایت از داعش می‌دانست.
اما پس از غلبه بر داعش، بغداد با در پیش گرفت سیاست توازن در منطقه، از بهبود روابط با همسایه خود استقبال کرد. عراق که مشکلات اقتصادی را پاشنه آشیل خود می‌داند خواستار سرمایه‌گذاری عربستان سعودی در این کشور است و عربستان نیز تلاش می‌کند از طریق توسعه روابط اقتصادی با عراق، نفوذ خود را در این کشور افزایش دهد.
در این راستا، وزیر خارجه عراق تاکید کرد که در گفتگو با فیصل بن‌فرحان با او در خصوص شورای هماهنگی عراق و عربستان رایزنی کرده است و عربستان سعودی آماده سرمایه‌گذاری در عراق است. شایان ذکر است به رغم توسعه روابط بین بغداد و ریاض حجم مبادلات تجاری سالیانه بین دو کشور طی سال‌های گذشته کمتر از یک میلیارد دلار بوده است.
در این راستا وزیر خارجه عربستان در ملاقات با مقامات عراقی بر حمایت کشورش از تلاش‌های بغداد برای تقویت امنیت و ثبات و بر ضرورت همکاری برای تقویت روابط دوجانبه و توسعه همکاری‌ها و افزایش مبادلات تجاری تأکید کرد. مسئولان عراقی نیز از گسترش روابط و همکاری‌های دوجانبه با عربستان در ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی و امنیتی استقبال کردند.
اما در بحث میانجیگری بغداد بین تهران و ریاض باید گفت محمد شیاع‌السودانی نخست‌وزیر عراق و اعضای دولتش مدتی است به دنبال بازگشت میانجیگری کشورشان میان تهران و ریاض هستند؛ به ویژه که حمایتی از سوی ایران و عربستان برای این میانجیگری وجود دارد. سفر بن‌فرحان به بغداد بر این موضوع مهم متمرکز بوده است.
گفتگو‌های بن‌فرحان در بغداد در حالی صورت می‌گیرد که محمد شیاع‌السودانی هفته گذشته در بیانیه‌ای بر اصرار دولتش جهت ادامه روند نزدیک‌سازی ایران و عربستان که عراق در تلاش برای محقق کردن آن از طریق احیای مذاکرات بین آن‌ها است، تاکید کرد.
از طرفی، نخست‌وزیر عراق، در جریان کنفرانس بغداد تاکید کرد که عراق مایل است حامی ارتباطات و گفتگو در منطقه با هدف آرام کردن فضا و نزدیک کردن دیدگاه‌های طرفین باشد. او همچنین تاکید کرد که بغداد تلاش‌های دیپلماتیک خود را برای خنثی کردن بحران‌ها در منطقه افزایش داده و گفت: عراق به ایجاد روابط متوازن همکاری با همه شرکای منطقه‌ای و بین‌المللی متعهد است و از قرارگیری در صف‌بندی‌ها، محور‌ها و فضای تشدید فاصله گرفته و به دنبال سیاست آرامش و کاهش تنش است.
از سوی دیگر، وزیر امور خارجه عربستان طی سخنانی در حاشیه نشست اخیر مجمع داووس ۲۰۲۳ تحت عنوان «آینده روشن در میان چالش‌های ژئوپولوتیک» گفته بود که ریاض در تلاش است تا راهی برای گفتگو با ایران پیدا کند؛ چرا که گفتگو بهترین راه برای کاهش اختلافات است. وی در ادامه تأکید کرد که سعی می‌کنیم تا راهی برای گفتگو با همگان پیدا کنیم و بر توسعه روابط به دور از اختلافات تمرکز کنیم.
پیشتر نیز فواد حسین وزیر امور خارجه عراق در جریان شرکت در اجلاس امنیتی منامه درباره تحولات مربوط به میانجیگری بغداد بین ایران و عربستان گفته بود که تلاش‌های عراق برای سرپرستی گفتگو بین ایران و عربستان ادامه دارد و دو کشور تمایل به ادامه گفتگو دارند.
شایان ذکر است تلاش‌های عراق برای احیای مذاکرات ایران و عربستان از سال ۲۰۲۱ در دوره نخست‌وزیری مصطفی الکاظمی آغاز شد و پیش از توقف در فروردین ماه سال جاری در پنج دور برگزار شد. عمده مذاکرات دو طرف معطوف به مسایل امنیتی بود و قرار بود مذاکرات در سطح دیپماتیک ادامه یابد؛ اما به دلیل اختلافات فیمابین مذاکرات دو طرف متوقف شد.
عربستان سعودی در سال‌های اخیر بر توسعه روابط خارجی خود با کشور‌های دیگر منطقه و کاستن از تنش‌ها در سیاست خارجی تأکید دارد. در همین راستا، تنش سه و نیم ساله با قطر در ژانویه ۲۰۲۱ پایان یافت و روابط دو کشور احیا شد. همچنین ریاض از مذاکرات برای آتش‌بس در یمن نیز استقبال کرد و اگرچه هنوز این مذاکرات نتیجه نداده، اما از شدت حمله‌های سعودی علیه یمن کاسته شده است.
یکی از مهم‌ترین سرفصل‌های سیاست خارجی عربستان، گفتگو با جمهوری اسلامی ایران برای احیای روابط است؛ روابطی که از سال ۲۰۱۶ تاکنون قطع است. به همین دلیل یکی از اهداف اصلی سفر فیصل بن‌فرحان به بغداد گفتگو درباره ادامه مذاکرات با جمهوری اسلامی ایران است.
این موضوع برای دولت عراق نیز اهمیت زیادی دارد. از یک سو، عراق خواستار نقش‌آفرینی در تحولات منطقه‌ای است و میزبانی از مذاکرات ایران و عربستان یکی از موضوعات مهمی است که می‌تواند این هدف عراق را محقق کند. از سوی دیگر، عراق نیز مانند دیگر کشور‌های منطقه به خوبی آگاه است که بهبود روابط تهران و ریاض نه فقط برای این کشور‌ها بلکه برای سایر کشور‌ها و برای منطقه غرب آسیا تبعات مهمی دارد و از شدت تنش و هرج و مرج در منطقه می‌کاهد.
با این حال دورنمای از سرگیری مناسبات تهران ـ ریاض مبهم است، زیرا اختلافات دو طرف به ویژه درباره جنگ یمن کماکان ادامه دارد. در واقع عربستان حاضر به توقف تجاوز و اعتراف به شکست در باتلاق یمن نیست و همین امر مذاکرات یمن و به تبع آن روابط ریاض با تهران را با موانع زیادی مواجه کرده است.
در مجموع باید گفت سفر وزیر خارجه عربستان به عراق در دوران دولت جدید السودانی یک امر متعارف و دیپلماتیک محسوب می‌شود، با این حال اهداف پشت پرده این سفر حاکی از دور جدیدی از تلاش‌های ریاض برای نقش آفرینی و نفوذ بیشتر در منطقه و خصوصا عراق قلمداد می‌شود. عربستان سعی دارد با توجه به سیاست توازنی که بغداد در پیش گرفته روابط خود را با همسایه شمالی خود توسعه داده و با توجه به مشکلات اقتصادی عراق، از طریق توسعه مناسبات تجاری خود را به بغداد نزدیک‌تر کند.
در عین حال، عربستان از تمایل عراق نسبت به میانجیگری میان ایران و عربستان بهره‌برداری کرده و به این ترتیب تلاش دارد به زعم خود در پرونده‌های مهم منطقه به ویژه یمن دستاورد تازه‌ای کسب کند. این در حالی است که سعودی‌ها در باتلاق یمن گرفتار شده و از مدت‌ها پیش در صدد ایجاد پل ارتباطی با ایران به منظور خروج آبرومندانه از این باتلاق هستند.
در مقابل، جمهوری اسلامی ایران، هر چند با توسعه روابط منطقه‌ای و از جمله از سرگیری مناسبات با ریاض مخالفتی ندارد؛ با این حال زیاده‌خواهی ریاض و عدم پذیرش شروط مربوط به پرونده یمن از جمله توقف جنگ و رفع محاصره این کشور موجب شده است که تاکنون مذاکرات به نتیجه روشنی نرسد.
از سوی دیگر، نقش آشکار عربستان در حوادث اخیر ایران و به طور خاص فعالیت‌های مخرب شبکه‌های این کشور مانند «ایران اینترنشنال» بر تیرگی روابط تهران و ریاض افزوده و بنا بر این به رغم تلاش‌های میانجیگرانه بغداد، حداقل در کوتاه مدت افق روشنی از بهبود روابط بین دو طرف دیده نمی‌شود.
۱۴۰۱/۱۱/۱۶