مردم با رهبری امام اندیشه‌های وارداتی را کنار گذاشتند

انقلاب اسلامی ایران، به‌منزله یکی از مهم‌ترین تحولات سیاسی و اجتماعی قرن بیستم، نه‌تنها سرنوشت ایران، بلکه معادلات منطقه‌ای و جهانی را دگرگون کرد. در مرکز این تحول عظیم، اندیشه سیاسی حضرت امام خمینی (ره) قرار داشت که با تکیه بر اسلام جامع و بازگشت به هویت اسلامی و ملی، توانست موجی از امید و خودباوری را در میان مردم ایران، به‌ویژه نسل جوان دهه‌های ۴۰ و ۵۰ شمسی، ایجاد کند در گفت‌و‌گو با «عباس سلیمی نمین» مدیر دفتر مطالعات و تدوین تاریخ ایران و پژوهشگر تاریخ معاصر ایران، تلاش می‌کنیم تا زوایای گوناگون این اندیشه را کاوش کرده و به این پرسش پاسخ دهیم که چرا و چگونه این تفکر توانست به یک انقلاب بزرگ بینجامد و همچنان الهام‌بخش باشد.

 بنیان‌های اندیشه سیاسی امام راحل چیست و چرا این اندیشه در میان مردم ایران و جوانان در دهه ۴۰ و ۵۰ مورد توجه قرار گرفت؟
اندیشه سیاسی حضرت امام خمینی (ره) برگرفته از اسلام جامع و بازگشت به هویت دینی و ملی بود که در دهه‌های ۴۰ و ۵۰ شمسی به‎دلیل موقعیت خاص اجتماعی و سیاسی ایران و جهان اسلام، مورد توجه گسترده مردم، به‌ویژه نسل جوان، قرار گرفت. در آن دوران، به‎دلیل سلطه استعمار، تنها بخشی از اسلام که به مسائل فردی محدود می‌شد، ترویج می‌شد، در‎حالی‎که جنبه‌های اجتماعی و سیاسی آن یا نادیده گرفته شده یا به‎طور کامل سرکوب می‌شد. رویکرد «بازگشت به خویشتن» که در ایران و دیگر کشور‌های اسلامی مطرح شده بود، همزمان با اوج‌گیری اندیشه‌های وارداتی، در میان احیاگران دینی مورد توجه قرار گرفت. هنگامی که حضرت امام خمینی (ره) وارد عرصه مبارزه شدند، فضایی شکل گرفته بود که در آن بخش‌هایی از اسلام به‎صورت گزینشی اجرا می‌شد و مسائل نظری و اجتماعی اسلام به‎طور عمده تعطیل یا کتمان شده بود. ایشان با ارائه اسلام به‎صورت جامع، مورد اقبال نسلی قرار گرفتند که از نظر تاریخی به این نتیجه رسیده بود که اندیشه‌های وارداتی، اعم از مارکسیسم یا لیبرالیسم، نمی‌توانند تحول مثبتی در ایران ایجاد کنند. تجربه نهضت مشروطه و نهضت ملی شدن صنعت نفت نشان داده بود که این اندیشه‌ها در نهایت به وابستگی سیاسی منجر می‌شوند. احزابی که بر پایه اندیشه‌های وارداتی شکل گرفته بودند، در مقاطعی منافع بیگانه را بر منافع ملی ترجیح می‌دادند. این زمینه تاریخی و اجتماعی، بستری فراهم کرد که تحت رهبری حضرت امام (ره)، نهضت بازگشت به خویشتن تقویت شود. مسیر توسعه‌ای که از اندیشه امام خمینی (ره) برای ایران ترسیم شد، متفاوت از الگو‌های رایج در منطقه بود. ویژگی بارز این مسیر، اتکا به هویت ملی و دینی بود. این ضرورت در دیگر کشور‌های اسلامی نیز محسوس بود. برای نمونه، «سید جمال‌الدین اسدآبادی» در سفر به کشور‌های اسلامی با استقبال جدی مواجه می‌شد، زیرا بستر بازگشت به اندیشه اسلامی و ملی در آن جوامع نیز وجود داشت. مزیت برجسته حضرت امام خمینی (ره) این بود که ایشان نه‎تنها سیاستمداری بزرگ، بلکه فقیهی برجسته بودند. این ویژگی به ایشان امکان داد تا نهضت بازگشت به خویشتن را به بهترین شکل پشتیبانی کنند. حتی مخالفان ایشان نیز نمی‌توانستند در برابر توانمندی‌های فقهی و شخصیت دینی برجسته ایشان تردید ایجاد کنند. برای نمونه، در خاطرات افرادی مانند «یزدی»، که از مخالفان سرسخت بودند، اذعان شده که امام (ره) را بزرگ‌ترین شخصیت معاصر می‌دانستند. هنگامی که تلاش می‌شود مسائل جامعه با تکیه بر اندیشه ملی و دینی حل شود و پاسخ‌ها و راه‌حل‌های لازم از این اندیشه استخراج شود، امکان تأثیرپذیری از اندیشه‌های وارداتی و انحراف وجود دارد. اما حضور شخصیتی مانند امام خمینی (ره) آرامشی ایجاد می‌کرد و حملات مخالفان نمی‌توانست تأثیر چندانی داشته باشد. ایشان هرگز خود را درگیر اختلافات نکردند و ضمن احترام به نظرات دیگران، مسیر اصلی تحول را دنبال کردند. این رویکرد سبب شد تا نهضت بازگشت به خویشتن در ایران به‎صورت عینی تحقق یابد.
 یکی از شاخصه‌های اصلی که امام (ره) همواره بر آن تاکید داشتند، حضور مردم و نقش مردم در نظام اسلامی بود؟ چرا امام (ره) به قدرت مردم تا این اندازه تأکید داشتند؟
‌این شاخص ریشه در چارچوب‌های اسلامی و هدف اصلی ادیان الهی دارد که تحول و رشد آحاد جامعه را در اولویت قرار می‌دهند. نهضت امام (ره)، که متأثر از نهضت پیامبر اکرم (ص) بود، هدف خود را رشد و ارتقای مردم قرار داده بود. این رشد بدون اعطای جایگاه و نقش به مردم ممکن نیست. از ابتدای نهضت، حتی زمانی که به ظاهر طرفداران اندکی داشتند، امام (ره) تمام همت خود را بر رشد مردم متمرکز کردند. ایشان به‎جای مبارزه سخت، مبارزه نرم را بنیان نهادند که بر تحول در انسان‌ها استوار بود. هنگامی که هدف، تحول در انسان‌ها باشد، طبیعی است که باید به مردم میدان داده شود و نقش آنان در اداره جامعه برجسته شود. امام (ره) در هنگامه‌ای که مبارزه بسیار پرهزینه شد، با شجاعت و اخلاصی بی‌نظیر، پیشتاز و فعال‌تر از دیگران برای ایجاد تحول در جامعه عمل کردند. این صداقت و فداکاری را مردم به وضوح احساس می‌کردند. 
 یکی از خطراتی که رهبر معظم انقلاب همواره بر آن تأکید دارند، خط تحریف اندیشه امام راحل است! چه کسانی و با چه اهدافی به‎دنبال تحریف اندیشه امام (ره) هستند؟
درباره خطر تحریف اندیشه امام (ره)، که رهبر معظم انقلاب همواره بر آن تأکید دارند، باید گفت که این تحریف از سوی دشمنان خارجی و داخلی صورت می‌گیرد. دشمنان خارجی، به‌ویژه قدرت‌های استکباری که به‎دنبال تداوم سلطه بر کشور‌های اسلامی هستند، به‎طور طبیعی تلاش می‌کنند این الگوی موفق را تحریف کنند تا از گسترش آن جلوگیری شود. اندیشه امام (ره) به‎سرعت در کشور‌های اسلامی و حتی غیراسلامی تأثیر گذاشت و به همین دلیل، سرمایه‌گذاری گسترده‌ای برای تحریف آن انجام شد. اما جفای دیگری نیز در داخل ایران به اندیشه امام (ره) وارد می‌شود. اندیشه ایشان چندوجهی است. اما برخی جریانات سیاسی به‎دلیل نگاه یک‌جانبه، تنها بخشی از آن را برجسته می‌کنند. برای نمونه، برخی تنها به بعد فقهی امام (ره) توجه دارند و مسائل اجتماعی را کمتر مدنظر قرار می‌دهند. جریان‌های سیاسی مانند اصلاح‌طلبان یا اصولگرایان، هرکدام وجهی از اندیشه امام (ره) را تبلیغ می‌کنند، بدون اینکه قصد تحریف داشته باشند. اما این ارائه ناقص، بخشی از جاذبه و جامعیت اندیشه امام (ره) را کاهش می‌دهد.